نویسنده: طاهره شهرکی
سوزن دوزی از هنرهای دستی زنان استان سیستان و بلوچستان
عصاره درددل های زنانه است و آینه ای از خاطرات تلخ و شیرین شان در طول تاریخ، خاطراتی که روی پارچه جان می گیرند، نفس می کشند و جاودانه می شوند. سوزن را که دست می گیرند، با زمزمه های غمناک، روی پارچه های سفید نقش می زنند؛ کاری که هم تنهایی و خلوتشان را پر می کند و هم نیاز خانواده شان را. آن طور که از اسناد قدیمی مثل «بانو گشب نامه» بر می آید، قدمت «سوزن دوزی» در ایران به هزاران سال قبل بر می گردد، هنری که هنوز هم در میان زنان هنرمند محبوب است، به خصوص زنان هنرمند سیستان و بلوچستان. زنان سوزن دوز این منطقه هنوز هم که سوزن و نخ را بر می دارند، نقش هایی را بر پارچه ها می آفرینند که در ظرافت و زیبایی همتا ندارد و بیننده را شگفت زده می کند. آن چیزی که امروز به اسم هنر «سوزن دوزی» شناخته می شود، زیر مجموعه های مختلفی دارد که به خاطر استفاده از سوزن در خلق آثار مختلف همه با عنوان سوزن دوزی شناخته می شوند، هنری که مرحوم «بانو مهتاب» در آن سرآمد دیگران بود.
نکته
هنر مهتاب
«مهتاب نوروزی» معروف به بانو مهتاب، یکی از مهم ترین سوزن دوزان ایران بود. او که در 15 سالگی برای خود استادی شده بود، حدود 50 سال را صرف آفرینش سوزن دوزی هایی کرد که بعضی از آنها امروز در موزه سعد آباد نگهداری می شود. بانو مهتاب، شاگردان بسیاری پرورش داد و تیرماه سال 1391 درگذشت. عکس ها: حامد کریم زاده
چه بخریم؟
نقش های ماندگار
سوزن دوزی انواع مختلفی دارد که معروف ترین آنها، خامه دوزی، سیاه دوزی، چشمه دوزی، شماره دوزی و پریوار دوزی است و می توانید در سفرتان به سیستان و بلوچستان هر کدام را که دوست دارید، بخرید.* خامه دوزی: در لهجه مردم سیستان خامه «خوم» تلفظ می شود که به معنی خام و ناپخته است و اتفاقاً این اسم گذاری به نوع دوخت پارچه هم ربط دارد. برای خامه دوزی از نخ های ابریشمی استفاده می شود که پرداخت نشده و سفیداند. البته چند سالی است که هنرمندان خوش ذوق به خاطر علاقه و سلیقه مشتریان از نخ های معمولی و پارچه های رنگی هم در خامه دوزی استفاده می کنند.
* سیاه دوزی: سیاه دوزی از زیر مجموعه های سوزن دوزی است که در آن از نخ سیاه ابریشم برای دوخت استفاده می شود. سیاه دوزی هم مثل خامه دوزی بیشتر بین اهالی سیستان محبوب است.
* چشمه دوزی: این نوع سوزن دوزی بیشتر روی پارچه های تک رنگ سفید و سیاه انجام می شود و با نخ های گلدوزی هم رنگ اشکال منظم هندسی خلق می شود و داخل آنها پر می شود.
* شماره دوزی: نوعی سوزن دوزی است که در خیلی از مناطق ایران رواج دارد و با کمک تور مخصوص و یک نقشه ساده انجام می شود. پارچه شماره دوزی شده به شکل ضربدرهای کوچک است و به همین خاطر، ظاهری بسیار ساده دارد.
چطور می سازند؟
خام می دوزند
خامه دوزی یکی از هنرهای دستی است که در زیر مجموعه سوزن دوزی قرار می گیرد و یکی از ظریف ترین و سنتی ترین صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است.* هنرمندان سیستانی با نخ های ابریشمی سفید، نقش های هندسی و انتزاعی روی پارچه هایی می زنند که قبل ترها حتماً سفید بودند. این روزها هنرمندان این منطقه برای دوختن وسیله هایی مثل رومیزی، سجاده، کوسن، روتختی، جانماز، رویه پشتی و سفره عقد از خامه دوزی، استفاده می کنند. برای تهیه یک خامه دوزی زیبا، مثلاً یک رومیزی، اول از همه باید پارچه را در رنگ دلخواه انتخاب کرد و قبل از هر کاری بر حسب اندازه مورد نظر برش داد. برای خامه دوزی تنها از پارچه هایی استفاده می شود که هم تار و پود ظریف و مشخص و هم ماندگاری بالا داشته باشند. بعد با سوزن باریک و کوچک و با استفاده از نخ های ابریشمی نقش مورد نظر را که قبلاً با مداد روی پارچه کشیده شده، با دقت و شمارش تار و پود، دوخته و پر می کنند. مهم ترین ویژگی خامه دوزی، ظرافت و دقت در دوخت است، به طوری که در نگاه اول به نظر می رسد که این دوخت با چرخ خیاطی انجام شده. برای زیباترشدن رومیزی معمولاً چهار طرف پارچه را با در آرودن پود، ریشه ریشه می کنند.
از کجا بخریم؟
هنر گرانقدر
سوزن دوزی یکی از صنایع دستی نسبتاً گران قیمت ایرانی است و بسته به کاری که روی آن انجام شده، قیمت مختلفی دارد. این فهرست می تواند به شما برای پیدا کردن یک فروشگاه خوب برای خرید کمک کند.
محل خرید
اداره میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان: زاهدان، بلوار مطهری، خیابان امداداداره میراث فرهنگی شهرستان زابل: بلوار شهید باهنر اداره میراث
گل گندم زابل: میدان امام حسین (ع)
موزه مردم شناسی سیستان: زابل، خیابان فردوسی، روبه روی سالن حجاب
دوچ بلوچ: زاهدان، خیابان 25 دانشگاه، کنار آرایشگاه آرین
منبع: نشریه سرزمین من شماره 36
