انگیزه های نیایش در آیین مزدیسنا

از گذشته ی بسیار دور و قبل از ظهور زرتشت پیامبر در جهان بینی قوم ایرانی، نیایش جایگاهی ویژه داشته و به انگیزه های گوناگون، ستایش و نیایش صورت می گرفته است. کیومرث آنگاه که انتقام خون فرزندش، سیامک را از دیوان می گیرد به ستایش می پردازد:
شه نامور سرسوی آسمان برآورد و بدخواست از بدگمان
بدان برتری نام یزدانش را بخواند و بپالود مژگانش را
فریدون نیز هنگامی که به قصد کارزار علیه ضحاک ماردوش حرکت می کند به مادر چنین می گوید:
که من رفتنی ام سوی کارزار ترا جز نیایش مباد ایچ کار
ز گیتی جهان آفرین برترست بدو زن به هر نیک و بد، هر دو دست (1)
هوشنگ نیز چون آتش را کشف می کند آن را «فروغی ایزدی» می داند و به نیایش می پردازد:
جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آنگاه قبله نهاد
بگفتا فروغی است این ایزدی پرستنده باید اگر بخردی (2)
به هر روی آهنگ روحبخش نیایش در اندیشه ی ایرانی با انگیزه های گوناگون در تمام قرون و اعصار به گوش می رسد آنچه در پی می آید نگاهی گذرا به برخی انگیزه های نیایش در آیین مزدیسنا و ایران پیش از اسلام است.

1- تقرب به آفریدگار

در آیین مزدیسنا معبود یگانه اهورا مزدا است که هستی را آفریده و تقرب به او از اساسی ترین انگیزه های نیایش در این آیین است.
زرتشت خود بارها هدف از نیایش را تقرب به اهورا مزدا بیان کرده است از جمله در گاتها گوید: «من می شناسم آن کسی را که ستایشش از سوی راستی برایم بهترین چیز است آن کس اهورا مزداست؛ [و فرشتگانش] که بوده و هستند و من می خواهم از آنان اسم برده بستایم و با سرود نیایش به آنان نزدیک شوم». (3)

2- گواهی به آیین مزدیسنا

هر یک از پیروان آیین مزدیسنا باید به اهورا مزدا به عنوان پروردگار یگانه ایمان داشته باشد و به دستورهای آن عمل نماید. در اوستا بارها زرتشت این اقرار را ابراز می دارد: «من اقرار دارم که مزداپرست زرتشتی، دشمن دیوها [و] اهورائی کشیم به «اشهینگاه» پاک [و] سرور پاکی ستایش و خشنودی و آفرین». (4)

3- رسیدن به یکدلی و دوستی کامل

«ای اهورا مزدا از روی خرد مقدس و نیروی سروری خویش دعای ما را مستجاب فرما و مهر پاک و دوستی کامل و رسا را به دوستی ما فرست تا همه با هم یکدل شده یکدیگر را از خود گردانیم». (5)

4- درخواست پاداش در دو جهان (استومند و مینوی)

تقاضای نیکی و بهروزی دنیوی و اخروی از عوامل عرض نیاز پیروان آیین مزدایی است و رهروان آن در پی این درخواست و رسیدن به سعادت و رستگاری دو جهانی این گونه نیایش می کنند که: «ای مزدا اهورا! با «منش نیک» به تو روی می آورم. پاداش هر دو جهان استومند و مینوی را که از «اشه» [است] و دین آگاهان را گشایش و رامش می بخشد، به من ارزانی دار». (6)
در فرازی دیگر چنین آمده است: «ای مزدا! همه ی نیکی ها ی زندگی را که از آن تست -آنها که بود و هست و خواهد بود- به مهربانی خویش به ما ارزانی دار [به دستیاری] منش نیک و شهریاری مینوی و «اشه» بهروزی ابدی تن ما را بیفزای». (7)

5- استعانت

اگرچه از دیدگاه آیین مزدیسنا آدمی دارای اختیار و آراسته به زیور پرارج خرد است و قدرت تشخیص نیکویی و حرکت به سوی آن برای فرد فراهم است اما وجود موانعی چون دیو نفس و دیگر عوامل اهریمنی بر سر راه رسیدن آدمی به حقیقت موانع گوناگونی ایجاد می کنند که گذر بنده از این رهگذر و رسیدن به راه راست جز با دستگیری آفریدگار و یاری او میسور نیست؛ لذا طلب یاری،از انگیزه های بنیادین پیروان دین اهورایی مزدیسنا است. در خرده اوستا چنین آمده: «بشود که او از ما آید، بشود که از برای گشایش ما آید ... بشود که او از برای پیروزی ما آید ... آن نیرومند و در همه جا پیروزگر برازنده ی ستایش و نیایش ...». (8)

6- تقاضای بخشش و بخشایش

از دیگر انگیزه های نیایش در اوستا درخواست بخشش و بخشایش از اهورا مزدایی است که ایزد جهانیان و توانای مطلق است: «ای مزدا اهوره! کدام است آن یاوری که در پرتو «اشه» و «منش نیک» به من که زرتشت ام و ترا به یاری همی خوانم، یاری رساند من براستی ترا می ستایم و آفرین می خوانم و بهترین دهش ترا خواهانم». (9)
برخی دیگر از انگیزه های نیایش در آیین مزدیسنا عبارتست از: استغاثه، درخواست رفع گرفتاری و مشکلات، شکر و سپاس و ...

آداب نیایش

بدون شک نیایش نیز همچون بسیاری از دیگر رسوم و امور، دارای آدابی است و ادای شایسته ی آن، مستلزم رعایت آن آداب؛ اهمیت موضوع به حدی است که توجه به آنها در کیفیت عمل و برآورده شدن آن تأثیری بسزا دارد. در ادامه به برخی از موارد آداب نیایش در دین اسلام و آیین های ایرانی اشاره می کنیم.

آداب نیایش در اسلام

با مطالعه در متن نیایش های اسلامی و احادیث و روایات معصومین (ع) به برخی آداب برمی خوریم که رعایت آنها موجب افرایش کیفیت در اتصال رشته ی بندگی خواهد شد. این آداب در دو بخش «پیش از نیایش» و «حین نیایش» بررسی می گردد:

الف) آداب پیش از نیایش

1- استغفار و توبه

بی شک برای تخلیه و آراستگی روحی و باطنی باید ابتدا به تخلیه ی درون پرداخت؛ زیرا این آلایش های باطنی است که بسان سدی مانع از رسیدن روح آدمی به آرایشی والا و معنوی می گردد. پروردگار در آیه ی 19 سوره ی محمد (ص) می فرماید: «فَاعلَم اَنَّه لا الهَ الّا الله وَ استَغفِر لِذَنبِکَ». پس، بدان که معبودی جز خدا نیست و برای گناه خویش آمرزش بخواه.

2- پرهیز از حرام

اجتناب از حرام از مقدمات نیایش و حضور در پیشگاه پروردگار است. امام جعفر صادق (ع) فرمود: «مَن سَرَّهُ اَن یَستجابُ لَهُ دَعوَتُهُ فَلیُطِب مَکسَبَهُ». (10) هر که شاد شود که دعایش به اجابت رسد باید کسب خود را پاک و حلال کند.

3- ترک دلبستگی های دنیوی

از جمله مقدمات نیایش ترک یکباره ی دلبستگی از دنیایی است که حبّ آن سرآغاز همه ی گناهان است. در مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز می خوانیم که:
برو تو خانه ی دل را فرو روب مهیا کن مقام و جای محبوب
چو تو بیرون شدی او اندر آید به تو بی تو جمال خود نماید
کسی کو از نوافل گشت محبوب به لای نفی کرد او خانه جاروب (11)
لسان الغیب، حافظ در ترک دلبستگی دنیوی و سیر صعودی گوید:
حجاب چهره ی جان می شود غبار تنم خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم
چنین قفس نه سزای من خوش الحانی است روم به گلشن رضوان که مرغ آن چمنم
چگونه طوف کنم در فضای عالم قدس که در سراچه ی ترکیب، تخته بند تنم (12)

4- آراستگی به فضایل

نیایشگر راستین درگاه حق در ادامه ی تمهیدات و مقدمات عرض نیاز خود پس از تخلیه ی باطن از رذایلی چون کبر، حرص، حسد، بخل و ... در پی آن آراستگی به فضایل خواهد بود.

5- تطهیر

طهارت و پاکی جسم و جان با قدری اهمیت دارد که خدای، سبحانه و تعالی فرماید: «اِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوابین وَ یُحِبُّ المُتَطَهرینَ». (13)
در شرح گلشن راز در این باره چنین آمده که:
موانع تا نگردانی ز خود دور درون خانه ی دل نایدت نور
موانع چون در این عالم چهار است طهارت کردن از وی هم چهار است
نخستین پاکی از احداث و اجناس دوم از معصیت و ز شرّ و وسواس
سوم پاکی از اخلاق ذمیمه است که با وی آدمی همچون بهیمه است
چهارم پاکی سرّ است از غیر که اینجا منتهی می گرددش سیر
هر آنکو کرد حاصل این طهارت شود بی شک سزاوار مناجات
چو داتت پاک گردد از همه شین نمازت گردد آنگه قرّة العین (14)
رویکرد ویژه ی دین مبین اسلام به تطهیر تا حدی است که وقتی رسول اکرم گرامی اسلام (ص) از سوی پروردگار مأمور به هدایت می شود این گونه مورد خطاب قرار می گیرد که: «وَ ثیابَکَ فَطَهَّر وَ الرُّجزَ فَاهجُرُ». (15) و لباس از هر عیب و آلایش پاک و پاکیزه دار؛ و از ناپاکی بکلّی دوری گزین.

6- استفاده از بوی خوش

در فضیلت استفاده از بوی خوش در هنگام نیایش روایاتی فراوان نقل شده است. امام ششم (ع) فرمودند: «پدرم هرگاه حاجتی داشت، به هنگام زوال خورشید از خدا می طلبید. چون آماده ی نیایش می شد، صدقه می داد و سپس بوی خوش استفاده می کرد و راهی مسجد می شد». (16)

7- آمادگی جسمانی و روحی

در روایت متعدد سفارش شده که بنده در حال رغبت و آمادگی کامل به درگاه حق روی آورد. امام علی (ع) می فرماید: «در دلها رغبت و بی رغبتی است در موقع رغبت به مستحبات اقدام کنید و در بی رغبتی به واجبات قانع باشید». (17)

ب) آداب حین نیایش

1- انتخاب زمان و مکان نیایش

الف- زمان نیایش: اگرچه ذکر حق و نیایش محصور به زمان نیست اما آنچه از روایات گوناگون برمی آید عرض نیاز به درگاه ربوبی در اوقاتی خاص دارای فضیلت بیشتری است از آن جمله است روز عرفه، ماه رمضان، روز جمعه، شبهای قدر، هنگام سحر، نیمه های شب و وقت زوال آفتاب.
حضرت امام صادق (ع) فرمود: «دعا را در چهار هنگام بخوانید، هنگام وزیدن بادها و [گاه] برطرف شدن سایه ها (هنگام ظهر) و فرو شدن باران و ریخته شدن اولین قطره ی خون مؤمن؛ زیرا در این موارد درهای آسمان باز می شود». (18)
در اشاره به یکی از اوقات شایسته تر برای نیایش، قرآن در آیه ی 15 سوره ی مبارکه ی آل عمران از عبارت «اَلمُستَغفِرینَ بِالاَسحارِ» استفاده می کند و در اهمیت نیایش در این وقت در روایتی از امام محمدباقر علیه السلام نقل گردیده است که: «خدای عزوجل از میان بندگان مؤمنش آن بنده ای را دوست دارد که بسیار دعا کند، پس بر شما باد به دعا از هنگام سحر تا برآمدن آفتاب زیرا آن هنگامی است که درهای آسمان در آن هنگام باز گردد و روزی ها تقسیم شود و حاجت های بزرگ برآورده شود». (19)

پی نوشت ها :

1- شاهنامه ی فردوسی، چاپ مسکو، ج 1، ص 65.
2- مأخذ پیشین، ج 1، ص 34.
3- گاتها، گزارش پورداود، ص 137.
4- خرده اوستا، گزارش پورداود، سروش باز، ص 58.
5- یسنای 32، بند 2 به نقل از برگردان گاتها، موبد رستم شهرزادی، ص 53.
6- اوستا، گزارش جلیل دوستخواه، ج 1، یسنه، هات 28، ص 9.
7- مأخذ پیشین، یسنه، هات 33، ص 30.
8- خرده اوستا، گزارش پورداود، ص 118.
9- اوستا، یسنه، هات 50، ص 4.
10- اصول کافی، ج 4، ص 241.
11- مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، شمس الدین لاهیجی، ص 293.
12- دیوان حافظ، نقل از مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی، دکتر سیدمحمد دامادی، ص 14.
13- بقره / 222.
14- مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ص 296.
15- مدثر / 4 و 5.
16- وسائل الشیعه، ج 4، ص 1116، نقل از آیین نیایش، ابراهیم غفاری، ص 177.
17- الحدیث، مرتضی فرید، ج 2، ص 254.
18- اصول کافی، ج 4، ص 226.
19- مأخذ پیشین، ص 227.