علوم انسانی در سال های پس از انقلاب اسلامی همواره مبنای مناقشه ی بسیاری از دانشمندان و فرهیختگان ایرانی بوده است. برخی از آنان معتقدند که نظریات علوم انسانی غربی برای مسائل بومی ایران کفایت نمی کنند و گروهی بر اسلامی شدن علوم انسانی تأکید کرده اند. آن ها وجود متون علوم انسانی اسلامی را زیربنایی برای اسلامی شدن این علوم دانسته اند. طی این مدت، نهادهای بسیاری در کشور تشکیل شده اند که علوم انسانی با آموزه های اسلامی منطبق شود.
تلاش انقلاب فرهنگی برای بازبینی متون
در سال 58، در ایران 26 دانشگاه،50 دانشسرا و 168 مؤسسه ی آموزشی وجود داشت که در این مراکز مجموعاً 180 هزار دانشجو تحصیل می کردند. با پیروزی انقلاب اسلامی، دانشگاه ها بازگشایی شد، اما عملاً دانشگاه در فضای انقلاب محل فعالیت های سیاسی شده بود. گروه های مختلف دانشجویی با گرایش هایی از مذهبی گرفته تا مارکسیستی، دفاتر و اتاق های دانشگاهی را در اختیار تشکل های دانشجویی وابسته به خود قرار داده بودند. در چنین شرایطی، دانشگاه ها از کنترل خارج شده بود. امام خمینی (ره) در پیام نوروزی خود در فروردین 59، بر تصفیه ی دانشگاه ها تأکید کردند: «باید انقلاب اسلامی در تمام دانشگاه های سراسر ایران به وجود آید تا اساتیدی که در ارتباط با شرق و یا غرب اند تصفیه گردند و دانشگاه محیط سالمی شود برای تدریس علوم عالی اسلامی.»
از فروردین 1359 فعالیت های دولت برای انقلاب فرهنگی شروع شد و نهایتاً در 15 خرداد، سال تحصیلی دانشگاه ها به پایان رسید و فرصتی برای انقلاب فرهنگی فراهم آمد. در 23 خرداد 1359 ستاد انقلاب فرهنگی به فرمان امام (ره) تشکیل شد و ایشان وظایف ستاد را تربیت استاد و گزینش افراد شایسته برای تدریس در دانشگاه ها، گزینش دانشجو و نیز اسلامی کردن جو دانشگاه ها و تغییر برنامه های آموزشی دانشگاه ها به صورتی که محصول کار آن ها در خدمت مردم قرار گیرد، تعیین کردند. ستاد انقلاب فرهنگی در سال 1363، به «شورای عالی انقلاب فرهنگی» تغییر نام داد و تشکیلاتش گسترده تر شد.
ستاد انقلاب فرهنگی مأموریت داشت تا بر اعمال ارزش های اسلامی بر نظام آموزشی کشور نظارت کند. این ستاد دروس دانشگاهی را به پنج گروه علوم انسانی، کشاورزی، مهندسی و تکنولوژی، پزشکی و علوم پایه تقسیم کرد. هر گروه زیر نظر یک گروه تخصصی اداره می شد.
در انقلاب فرهنگی، بیشترین کار در زمینه ی علوم انسانی انجام شد مدافعان انقلاب فرهنگی معتقد بودند که رشته های علوم انسانی از فرهنگ غربی تأثیر پذیرفته اند و برای پاکسازی و اسلامی سازی آن، موضوع های درسی، ابزارها و روش های تحقیق این رشته ها باید اصلاح شوند. به همین منظور سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها با نام اختصاری انتشارات «سمت» در اسفند سال 63 تأسیس شد. هدف این سازمان، دگرگونی بنیادی در درس های علوم انسانی دانشگاه ها بود تا کتاب های دانشگاهی بر پایه ی دیدگاه اسلامی نوشته شود.
درسال های اخیر، حدود 2 میلیون نفر از دانشجویان دانشگاه های ایران در رشته های علوم انسانی مشغول به تحصیل اند؛ از آخرین اصلاح برنامه های درسی این رشته ها حدود 15 سال گذشته است و وزارت علوم طبق تکلیف برنامه ی پنجم توسعه، باید تمام برنامه های درسی علوم انسانی را با در نظر گرفتن آموزه های اسلامی، بازبینی کند. به همین جهت، بنا شده است که وزارت علوم با همکاری دیگر نهادها، اصلاح متون درسی علوم انسانی و نیز تولید متون علوم انسانی مبتنی بر نگرش های اسلامی را نیز در دستور کار خود قرار دهد. در مرداد ماه امسال، وزیر محترم علوم تحقیقات و فن آوری، در جمع اعضای شورای مرکزی تشکل های اسلامی استادان گفت: «بخش غالب متون درسی علوم انسانی در دانشگاه ها، نظریات 50 سال گذشته ی اندیشمندان غربی است که تحول این متون در جهت استفاده از آموزه های اسلامی، بومی سازی و روزآمدسازی آن ضروری است. البته کسی به دنبال حذف نظریات و تئوری های غربی نیست، بلکه باید به صورت تطبیقی عمل کرد و نظریات و جهان بینی توحیدی و زیربنایی اسلامی در متون علوم انسانی، در کنار نظریات مادی - غربی جای مناسب خود را بیابند.»
در سال 1388 «شورای تحول علوم انسانی» تأسیس شد. پیش از آن، در سال 1376، شورای عالی انقلاب فرهنگی «ستاد اسلامی شدن دانشگاه ها» را تشکیل داده بود که اصول عمومی و اختصاصی دانشگاه اسلامی را تعریف می کرد و سیاست های راهبردی و اجرایی در زمینه های استاد، دانشجو، نظام برنامه ریزی فرهنگی، متون و برنامه ریزی درسی، نظام برنامه ریزی آموزشی و پژوهشی و مدیریت آن را برای پشبرد فرآیند اسلامی شدن دانشگاه ها معین می ساخت. در سال های اخیر، مسئولان امر به این نتیجه رسیدند که این ستاد کافی نیست، لذا «شورای تحول علوم انسانی» تشکیل شد. به گفته ی مسئولان وزارت علوم، حدود 200 رشته ی دانشگاهی، پس از بازنگری های لازم در اختیار کمیته های تخصصی شورای تحول علوم انسانی قرار گرفته است. اما برخی از مسئولان، از کندی کار این شورا انتقاد کرده اند.
شورای تحول علوم انسانی بیشتر روی برنامه های درسی علوم انسانی تمرکز داشته است، اما از سال ها پیش، «شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی» به طور تخصصی روی متون علوم انسانی کار کرده است. این شورا زیر نظر «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» وابسته به وزارت علوم قرار دارد. هدف کلی این شورا، نقد و بررسی متون و کتب رشته های علوم انسانی است تا نکات مثبت و منفی آن ها مورد بررسی نقد قرار گیرد و در بهبود امتیازات و رفع نواقص و ایرادهای موجود در آن متون بکوشد. در این مسیر، کتب نمونه ی موجود در دروس رشته ها را تشویق و ترویج می کند و الگوهایی را برای تدوین کتاب ها برای رفع خلاءهای موجود در دروس، ارائه می کند. هدف شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، دوری از نقص داده ها، تحریف وقایع و حقایق، تشتت افکار، مهجوری و لوث نمودن ارزش ها و در نتیجه اتلاف اوقات و امکانات مادی و معنوی از یک سو، و نزدیکی به شناخت کامل، تفسیر واقعی و حقیقی، هدایت و تبلور اندیشه ها و احیای ارزش های انسانی، اسلامی و انقلابی عنوان شده است.
انتشارات فعال در حوزه ی علوم انسانی اسلامی
مهم ترین سازمانی که از سال های اول تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی تاکنون، به تدوین و تألیف کتاب های علوم انسانی پرداخته، انتشارات سمت وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. هدف این سازمان، تألیف کتاب های علوم انسانی و نیز متون زبان های تخصصی همه ی رشته ها برای دانشجویان دانشگاه های سراسر کشور است. این سازمان تاکنون بیش از 1560 عنوان کتاب با تیراژ نزدیک به 25 میلیون جلد در موضوعات گوناگون علوم انسانی منتشر کرده است. قیمت کتاب های این انتشارات نیز با توجه به یارانه ای که به آن اختصاص داده می شود، در حد قیمت تمام شده ی کتاب هاست و پایین تر از قیمت های بازار کتاب ایران است.
انتشارات سمت از سال 82، مرکز تحقیق و توسعه ی علوم انسانی «سمت» را نیز تأسیس کرده است که در قالب 10 گروه پژوهشی زبان شناسی و ادبیات فارسی، زبان های خارجی، علوم اجتماعی، حقوق و علوم سیاسی، هنر، مدیریت، اقتصاد و حسابداری، علوم رفتاری، تاریخ و جغرافیا و فلسفه و الهیات به تحقیق مشغول اند و به تألیف یا ترجمه ی کتاب های انتشارات کمک می کنند. این انتشارات با دو کشور فارسی زبان افغانستان و تاجیکستان نیز در زمینه ی تألیف و انتشار کتاب، همکاری دارد. با این حال، کتاب های منتشر شده در انتشارات سمت، گاهی با انتقاد کسانی که معتقدند هنوز علوم انسانی در ایران اسلامی نشده، مواجه است. منتقدان می گویند که تألیف برخی از کتاب ها با کیفیت مطلوبی انجام نشده یا برخی از کتاب های این انتشارات، ترجمه ی کتاب های علوم انسانی غربی است. گاهی همه گفته می شود که چون علوم انسانی مطلوب با انگاره های اسلامی در کشور چندان تولید نشده، انتشارات سمت یا هیچ انتشارات دیگری نیز، نمی تواند متن شایسته ی علوم انسانی اسلامی را تألیف کند.
در سال های پس از انقلاب فرهنگی، «دفتر همکاری های حوزه و دانشگاه» شروع به کار کرد و بعدها به «پژوهشگاه حوزه و دانشگاه» تغییر نام داد. سازمان انتشارات این پژوهشگاه، کتاب های بسیاری را درباره ی علوم انسانی اسلامی منتشر کرده است. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی نیز در زمینه ی تألیف و ترجمه ی متون علوم انسانی با نگاه اسلامی، تلاش های زیادی را انجام داده است. هم چنین دانشگاه هایی که پس از انقلاب برای تلفیق علوم انسانی و اسلام به وجود آمدند، مانند دانشگاه امام صادق، دانشگاه مفید یا دانشگاه باقرالعلوم در زمینه ی تألیف کتاب های علوم انسانی اسلامی فعالیت هایی را انجام داده اند.
فرهنگستان علوم اسلامی قم و نیز انجمن های علمی حوزه ی علمیه قم در زمینه ی تهیه ی متون علوم انسانی اسلامی، گام هایی برداشته اند. حوزه ی علمیه ی قم انجمن هایی مانند انجمن اقتصاد اسلامی، انجمن تعلیم و تربیت اسلامی، انجمن حقوق اسلامی، انجمن روان شناسی اسلامی، انجمن مدیریت اسلامی، انجمن مطالعات اجتماعی و انجمن مطالعات سیاسی دارد که گاهی در زمینه ی تولید متن مورد نیاز رشته های علوم انسانی فعالیت می کنند. هم چنین، بعضاً انتشاراتی مانند دفتر نشر فرهنگ اسلامی یا مؤسسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، کتاب هایی با عناوین علوم انسانی اسلامی منتشر کرده اند.
کتاب های منتشر شده
در طول سال های پس از انقلاب، کتاب های بسیاری درباره ی علوم انسانی از منظر اسلامی نوشته شده و در سال های اخیر که بحث اسلامی کردن علوم انسانی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است، شمار این کتاب ها نیز افزایش یافته است. تا دهه ی 30 شمسی فلسفه در حوزه ی علمیه با استقبال استادان مواجه نمی شد و بسیاری از استادان، فلسفه را نوعی از علم جدید می دانستند که نباید به حوزه ها راه پیدا کند. اما از همان سال ها، استادانی فلسفه را به حوزه بردند و به تدریس مشغول شدند تا این که اکنون، آموزش حکمت و فلسفه ی اسلامی در حوزه های علمیه، امری کاملاً عادی محسوب می شود. برخی از رشته های علوم انسانی مثل فلسفه و حقوق، خیلی زودتر از دروسی مثل مدیریت یا روان شناسی میان اندیشمندان اسلامی مورد بحث قرار گرفته است و کتاب های زیادی نیز - چه پیش و چه پس از انقلاب اسلامی - درباره ی آن ها تولید شده است. حتی در زمینه ی حقوق، مطالعات و کتاب هایی که نگاشته شده، در زمینه ی عمل نیز به قانون مجازات اسلامی منجر شده که در حال حاضر، در دادگاه های کشور در کنار قانون مدنی اجرا می شود.
اما رشته ای چون اقتصاد، تا سال ها مورد توجه نبود تا این که کسانی مانند مرحوم آیت الله طالقانی، به این موضوع پرداختند. آیت الله طالقانی بین سال های 29 تا 31 شمسی کتاب «اسلام و مالکیت» را نوشت که درآن، ضمن بررسی و رد نظام های اقتصادی سرمایه داری و سوسیالیستی که در آن زمان، جهان را به دو قطب سوسیالیسم و کمونیسم تقسیم کرده بودند، با استناد به مبانی فقهی اسلامی و قرآنی، نظام اقتصادی اسلامی را پی ریزی کرد. پس از آیت الله طالقانی نیز کتاب های بسیاری درباره ی اقتصاد اسلامی، چه شرح مبانی اقتصاد و چه مشروح مباحث اقتصاد اسلامی، تألیف و منتشر شده و هم اکنون نیز این کار ادامه دارد.
در موضوع روان شناسی به تدریج، فعالیت هایی برای توجه به روان شناسی و تعلیم و تربیت اسلامی در مقابل روان شناسی و علوم تربیتی غربی شکل گرفته است. روان شناسی از جمله رشته هایی است که با توجه به جهان بینی متفاوت اسلامی با غربی، منشأ اختلافات بسیاری میان دانشمندان اسلامی و دانشمندان غربی است. کتاب های روان شناسی اسلامی، الگوی زیستی روانی اجتماعی معنوی را مبنای سلامت روانی می دانند و شخصیت سالم را در قالب سه رابطه ی سالم و سازگار فرد با خداوند، خویش و دیگران تعریف می کنند که رابطه ی فرد با خداوند، وحدت بخش و انسجام دهنده ی جنبه های مختلف وجودی اوست. به تبع همین تعریف، نیازهای معنوی در سلامت روانی و نقش اعتقادات و رفتارهای دینی در بهداشت روانی و نیز عوامل مخل سلامت روانی از جمله گناه، در روان شناسی اسلامی بررسی می شود. در سال های پس از انقلاب اسلامی، کتاب هایی مانند «آموزش و پرورش بر مبنای روان شناسی و روان کاوی اسلامی»، «بررسی مقدماتی اصول روان شناسی اسلامی»، «روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی» یا «روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی» تألیف یا ترجمه شده اند که می توان با این عناوین، تنوع مطالب در زمینه ی روان شناسی دینی را تا حدی احساس کرد.
در نگاه از زاویه ی اسلامی به علم حقوق، با این که خیلی زودتر فعالیت هایی صورت گرفت، اما تقریباً تمام این فعالیت ها در باره ی کلیات حقوق از منظر اسلامی بود. اما به تدریج، در سال های پس از انقلاب، کتاب هایی با موضوعاتی ویژه درباره ی مسائل حقوقی نگاشته شد تا مباحثی مانند حقوق بین الملل یا حقوق خصوصی را دربرگیرد. این روزها در کتابفروشی ها می توان عنوان هایی مانند «اسلام و حقوق بین الملل خصوصی» یا «حقوق قراردادها در فقه امامیه» را دید که نشان می دهد اندیشمندان اسلامی، در این زمینه فعالیت هایی داشته اند و از مرحله ی شرح کلیات حقوق اسلامی گذر کرده اند.
علم سیاست نیز در برخی زمینه ها از دیدرس پژوهشگران اسلامی دور نمانده است. انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چند کتاب در این زمینه منتشر کرده است: «جهانی شدن و اسلام سیاسی در ایران»، «روحانیت و سیاست: مسائل و پیامدها»، «دانش سیاسی در حوزه علمیه قم»، «اصول تفکر سیاسی در قرآن»، «ساختار حکومت در اسلام»، «اصول تفکر سیاسی در قرآن»، «اندیشه سیاسی متفکران اسلامی» یا «فقه سیاسی شیعه (ساز و کارهای تحول در دوران معاصر)». این متون و نیز متونی که در سایر نهادهای متولی علوم انسانی اسلامی منتشر شده است، نشان می دهد که در علم سیاست اسلامی کارهای فراوانی انجام شده است. می توان گفت که تقریباً تمام متون مربوط به اندیشه ی سیاسی اسلامی - به جز چند استثنا مانند «تنبیه الامه و تنزیه المله» - در دوران پس از انقلاب اسلامی نوشته شده اند.
حتی در رشته هایی مانند مدیریت نیز، به طور موردی برخی کتاب ها با نگاه اسلامی نوشته شده است؛ در این کتاب ها می توان برنامه ریزی و نقش عوامل معنوی در آن، فرآیند تصمیم گیری و مؤلفه های معنوی در تصمیم گیری مؤثر را خواند. بسیاری از مبانی کتاب های اسلامی مدیریت همان مباحثی است که در مدیریت غربی نیز دیده می شود؛ مانند مفاهیم سازماندهی، تمرکز سازمانی، انگیزش، ارتباطات اثربخش و نظریه های رهبری؛ اما در برخی از مسائل هم، مسائل معنوی دخالت داده شده اند. برای نمونه در کتابی با عنوان «مدیریت در اسلام» که در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شده، سیره ی رهبران دین در نظارت، خودکنترلی و عوامل آن و نیز مکانیزم ها و فواید خودکنترلی بررسی شده است.
اما کمترین رشته ای که تاکنون در علوم انسانی به آن پرداخته شده، جامعه شناسی است. در چند سال اخیر، زمزمه ی علوم اجتماعی اسلامی در حوزه های علمیه ی کشور و گاهی نیز در دانشگاه ها شنیده شده است، اما هنوز اتفاق پررنگی در این حوزه رخ نداده است. با اینکه «ابن خلدون» یکی از بزرگ ترین متفکران اجتماعی در دوران شکوفایی علوم در دنیای اسلام در کنار طبری، بیرونی، مسعودی و دیگران بوده، اما سنت فکری او و به طور کلی، سنت فکری متفکران اجتماعی آن دوران ادامه نیافته است. غرب پس از قرون وسطی، با آگوست کنت، جامعه شناسی جدید را شکل داد و از آن هنگام تاکنون، جامعه شناسی بسیار رشد کرده است، اما دانشمندان اسلامی نتوانسته اند در این رشته ی علمی، نظریه ای قابل اعتنا ارائه دهند. به همین دلیل، متون و کتاب های چندانی نیز در حوزه ی جامعه شناسی اسلامی نوشته نشده است.
معرفت شناسی اسلامی
می توان از منظر اسلامی، علوم انسانی رابه دو دسته تقسیم کرد؛ موضوع برخی از علوم انسانی اسلام یا اجزاء آن است، مانند فقه، تاریخ اسلام یا علوم قرآنی؛ اما برخی از علوم انسانی، موضوع انسان و متعلقات آن است، مانند روان شناسی یا جامعه شناسی. در اسلامی کردن علوم انسانی، این دسته ی دوم موردنظر بوده، اما با این حال، نظرها یکسان نبوده است. برخی بر این اعتقادند که در علومی مثل روان شناسی، جامعه شناسی یا اقتصاد، از آموزه های دینی به عنوان داده های علمی استفاده شود؛ اما منتقدان این نظر، می گویند که وقتی علوم انسانی به واقعیات دسترسی دارد و می تواند به طور شفاف مشاهده های اطمینان آوری را انجام دهد، لازم نمی بیند به «نقل» مراجعه کند. آن ها می گویند که نباید همه ی واقعیات روان شناختی، جامعه شناختی، اقتصادی یا دیگر علوم انسانی را از متون دینی توقع داشت.
گروهی دیگر، اسلامی کردن علوم انسانی را به معنای قرار گرفتن علوم انسانی غربی در کنار آموزه های دینی می دانند. به تعبیر آن ها، دانشجویان بر اثر مطالعه ی آثار غربی، به اندیشه هایی گرایش پیدا کرده اند که با مبانی دینی تعارض دارد. آن ها معتقدند که اگر این آثار در دانشگاه ها تدریس نشود یا با نقد و ردیه همراه شود، مشکل حل خواهد شد. اما منتقدان این ایده، می گویند که باید دید چه مقدار از اندیشه های علمی با باورهای مذهبی تعارض دارد و اصولاً اگر اسلام کشف واقعیت ها را طلب می کند، آیا اگر دستاوردهای علمی مبتنی بر روش های علمی واقعیاتی را منعکس کند، چه طور می توان آن ها را غیراسلامی خواند. این منتقدان می گویند که نمی توان با حذف متون غربی، چشم و گوش دانشجویان را بست و متون اسلامی و غربی باید در کنار هم و بدون تعصب به دانشجویان تدریس شود. در این صورت، اگر با روش صحیح و استدلال قوی به طرح مباحث دینی پرداخته شود، اندیشه های غیراسلامی نمی توانند با آن مقابله کنند.
برخی دیگر از اندیشمندان، معتقدند که راه میانه ای را باید در پیش گرفت؛ به این صورت که می توان مباحثی را که در آن ها میان مبانی دینی و علمی تضاد وجود دارد، پیدا کرد و تا حدی این تضادها را با تفسیری جدید یا ایجاد چارچوبی جدید کاهش داد تا به نظریات جدیدی رسید که دارای تضاد کمتری است. از همین زاویه، برخی گفته اند که اسلامی کردن پوسته ی علوم انسانی سکولار، تصویر واقعی را از اسلام بازتاب نمی دهد و در عمل، علوم انسانی به ظاهر اسلامی می شوند، در حالی که در درون سکولار باقی مانده است. اما دسته ی دیگری از دانشمندان اسلامی، می گویند که اساس علوم انسانی روش شناسی و معرفت شناسی است و تا وقتی که معرفت شناسی علوم انسانی، معرفت شناسی هرمنوتیکی و روش شناسی تجربی است، علوم انسانی همچنان غربی باقی می مانند. به گفته ی آنها، هرمنوتیک برخلاف روش دینی که اجتهاد است، عمل می کند. این اندیشمندان اسلامی پیشنهاد کرده اند که برای دستیابی به علوم انسانی اسلامی، باید معرفت شناسی و هرمنوتیک اسلامی نیز به کار گرفته شود. دل مشغولی کسانی که این موضوع را مطرح می کنند این نیست که جامعه شناسی یا فیزیک اسلامی ایجاد کنند، بلکه می گویند فارغ از این که رشته ی مورد بحث چیست، چارچوب متافیزیکی و معرفت شناختی خاصی وجود دارد که اسلام فراهم کرده است و باید از آن در تحلیل پدیده ها استفاده کرد.
منبع: ماهنامه علوم اجتماعی، شماره ی 55
