نویسنده: محمود محمدی عراقی و دیگران
پژوهش علمی را می توان، از دیدگاههای مختلف و با معیارهای گوناگون، تقسیم کرد؛ نظیر تقسیم بر حسب موضوع مورد بررسی، تقسیم بر حسب انگیزه های تحقیق و تقسیم بر اساس روش آن. یکی از تقسیمات در این زمینه که حلقه واسطی نیز بین مقدمه و مباحث آینده به شمار می رود، تقسیم بر اساس هدفهای تحقیق است. در این تقسیم، گاه هدف پژوهشگر سرشماری واقعیات یا جمع آوری اطلاعات نسبت به پدیده های مختلف جهان است که از حد توصیف صرف و ذکر واقعیات و به تعبیر دیگر توصیف ساختار یک پدیده، اجزا و کیفیت ترکیب آن و درک و فهم آنها فراتر نمی رود؛ نظیر تاریخ نقلی و بخشهایی از علم جغرافیا.
گاهی هم هدف تحقیق، علاوه بر سرشماری واقعیات، طبقه بندی آنها نیز هست، چنانکه علوم معمولاً در مرحله تاریخ طبیعی چنین حالتی دارند.
در نوع سوم، هدف فراتر تحقیق، تحلیل وقایع و پدیده هاست. این نوع تحقیق بر دو قسم است:
الف)تبیین و تحلیل وقایع خاص با امور ویژه آن به منظور شناخت علل ویژه همان وقایع، نظیر بخش عظیمی از تحلیلهای سیاسی متداول بین سیاستمداران یا محققان و سازمانهای پژوهشی که در واقع دستیاران این گروهند؛
ب)تبیین و تحلیل وقایع و بیان رابطه آن با امور مرتبط با آنها به منظور کشف قانونهای کلی.
در هر یک از دو قسم تحقیق یاد شده، گاه تبیین پدیده یا شرایط اولیه و آثار و نتایج مترتب بر آن و گاه انگیزه ها و مقاصد نهفته در ورای آن در نظر است که در متون جامعه شناسی با نامهای تبیین علی، تبیین فونکسیونی یا تبیین بر حسب غایات و تبیین بر حسب هدف از آنها یاد می شود.
جامعه شناسی در مفهوم وسیع علم الاجتماع، گر چه دارای مرحله تاریخ طبیعی بوده و نیز بخش مهمی از آن را توصیف و طبقه بندی می کند یا ربط امور جدید به سابقه پیشین آن (از نوع تاریخ تحلیلی) را تشکیل می دهد؛ ولی دستیابی به قوانین حاکم بر جامعه و پدیده های اجتماعی نیز از آغاز پیدایش جامعه شناسی تاکنون به عنوان هدف تحقیقات جامعه شناسی مطرح بوده و هست، هر چند در نوع قانونی که می توان به دست آورد اختلاف نظرهای فراوان وجود دارد؛ به عنوان مثال برخی به علیت بی نظیر، گروهی به قوانین آماری و عده ای هم به قوانینی نظیر قوانین علوم طبیعی معتقدند، هر چند در دستیابی به چنین قوانینی مشکلات فراوان فرا راه تحقیقات اجتماعی می بینند و این مشکلات را ناشی از جوانی این علم و عدم رشد کافی آن یا انحراف تحقیقات اجتماعی از مسیر واقعی خود و روی آوردن پیش از حد به جنبه های علمی می دانند.
حال با توجه به آنچه گذشت به بررسی این نکته می پردازیم که با چه روش یا روشهایی می توان به مقصود رسید و حدود کارایی هر یک چیست.
پیش از ورود به بحث روش یادآوری چند نکته ضرورت دارد:
1.بحث از روش به دو نوع و در دو مرحله صورت می گیرد، اصطلاح روش شناسی در هر دو مورد به کار می رود:
الف)بیان روشها، تکنیکها، و شیوه ها و حتی ابزارهای قابل استفاده در امر تحقیق؛
ب)بررسی روانی، اعتبار و حدود کارایی هر یک از روشها و فنون تحقیق.
این مقاله در برگیرنده هر دو مطلب فوق به اختصار خواهد بود.
2.روش، مکتبها و نظریه های جامعه شناسی را تحت تأثیر قرار می دهد و از این جهت در پاره ای از کتابهای جامعه شناسی روش را بر اساس مکتبهای جامعه شناسی تقسیم بندی کرده و از روشهایی نظیر روش کارکردی، روش تحولی و روش ساختی نام برده اند.(1) روشن است که این تقسیم را نمی توان تعدد روش نامید؛ بلکه در واقع تأثیر دیدگاه محقق در روش و به کارگیری آن است. به همین دلیل از طرح آن در این مقاله خودداری کرده، در ذیل مکتبها به آن خواهیم پرداخت.
3.همانطور که فریفتگی دانشمندان قرن شانزدهم به روش تجربی موجب غفلت از روشهای دیگر شد در قرن اخیر نیز توجه بیش از حد به کیفیت، سبب نادیده گرفتن اهمیت جنبه های کیفی پدیده های انسانی شده و در مبحث روش نیز سیطره کمیت بخوبی احساس می شود تا آنجا که در بسیاری از کتابهای روش علوم اجتماعی معمولاً به بحث از روشهای کمی پرداخته شده است.
4.در برخی از کتابهای روش علوم اجتماعی بین روش «Method»، شیوه «Procedure» و فن «Technics»، مراحل تحقیق وانواع تحقیق خلط شده و گاه شیوه ها، تکنیکها، و حتی ابزارهای تحقیقی را روش نام نهاده یا یکی را به جای دیگری به کار برده اند.(2) باید توجه داشت که روش گاهی به عنوان روش یک علم نظیر «روش جامعه شناسی» به کار می رود که در این صورت کلیه فنون گردآوری داده ها و حتی ابزارهای تحقیق را در بر می گیرد و گاه از روش، مرحله خاصی از تحقیق نظیر «روش گردآوری داده ها» اراده می شود که بخشی از روش علم است. ما در عین خودداری از به کار بردن واژه روش بدون هیچ قید یا قرینه ای در زمینه فنون گردآوری اطلاعات، واژه های روش، فن، تحقیق و شیوه را توضیح مختصری داده، مقصود خود را مشخص می سازیم و سایر واژه های یاد شده را در محل مناسب و در حد ضرورت توضیح خواهیم داد.
الف) روش
واژه «Method» از ریشه یونانی «Methodos»- مرکب از «Meta» به معنی بعد و «Hodos» به معنی راه- گرفته شده و در اصل به معنی جستجو و تحقیق (پیگیری و رسیدگی) است. کلمه «Method» هم اکنون معانی متعدد و مختلفی دارد. از جمله: طریقه انجام هر کار، روش، جریان (بویژه جریان منظم)، طریقه تعلیم و تعلم، تحقیق (پیگیری، رسیدگی)، ترتیب و تنظیم کار فکری یا بیان مطلب، نظام در انجام کارها یا تفهیم و تفهم، شیء یا امر مرتب و منظم، قاعده و قانون و شرح یا نمایش.(3)دانشمندان علوم اجتماعی معمولاً در تعریف روش تحقیق یا روش علمی بر تجربه عینی شرکت پذیر و مورد تأیید دیگران تأکید دارند. آنها معتقدند چنانچه در یک تحقیق از روشی جز روش تجربی تنها استفاده شود، نمی توان گفت که نتایج با روش علمی به دست آمده است. در واقع آنها در تعریف روش، قید علمی را افزوده و از این قید نیز علم تجربی «Science» را اراده کرده اند. این تعریفها تا جایی که به جعل اصطلاح مربوط شود مشکل ایجاد نمی کند و نمی توان بر آن خرده گرفت؛ ولی اگر مقصود آن باشد که تنها راه شناخت پدیده های جهان و از جمله پدیده های اجتماعی، روش تجربی است، می تواند مورد مناقشه قرار گیرد و دلیل قاطعی بر آن نیست؛ بلکه در محل خود به اثبات رسیده است که راههای دیگری نیز در این زمینه کارایی دارند. بر همین اساس و با عدم تقید به روش تجربی، روش تحقیق را می توان اینگونه تعریف کرد:« روش تحقیق علمی، تلاشی است منظم که محقق از طریق آن به شناسایی و فهم هر چه صحیحتر و کاملتر پدیده ها نائل می شود و از لغزشها، خطاها و انحرافها مصون می ماند.»
ب)فن
واژه (technique, technic)، از ریشه یونانی «techne» به معنی هنر، استادی، مهارت و اختراع گرفته شده است و به معنی روش پیگیری، جستجو و تحقیق- با ارجاع به جزئیات و شرح و تفصیل عملی یا صوری و ظاهری- اداء یک کار هنری یا انجام دادن یک کار علمی یا مکانیکی، درجه تخصص و مهارت در امور یاد شده، فن، اصل، قواعد فنی، رموز فنی و... آمده است.از نظر ما «فن» در تحقیق علمی، نحوه راه حل و برخی مسائل عملی یا نظری است که در هر یک از مراحل، یک روش به کار گرفته می شود و بیشتر جنبه عملی دارد. طبیعی است، که امکان دارد یک محقق در تحقیقات خود، فن جدیدی ابداع کند.(4)
ج)تحقیق
معادل واژه «تحقیق» در زبانهای اروپایی کلمه «research» است که مأخوذ از فعل فرانسوی «chercher» به معنی جستجو است. واژه «research»- با پسوند re به معنی دوباره و مجدد- دارای معانی متعدد و مختلفی است؛ از جمله: ثابت کردن، تحقق و استقرار بخشیدن، تصدیق، رسیدگی و وارسی کردن، به کنه مطلب رسیدن، تحقیق یا آزمون دقیق (با صبر و شکیبایی مجدانه و منظم) در برخی از زمینه های دانش بشر و به منظور اثبات اصل یا قاعده ای کلی، و تحقیق مداوم، دشوار و پر زحمت درباره حقایق.(5) کاربرد متداول این واژه در محافل علمی- پژوهشی، کشف، اثبات و تبیین مطلب یا موضوعی از طریق کوششی منظم و بویژه عینی «systematic» است.بر این اساس واژه تحقیق در برگیرنده پژوهشهای توصیفی و تبیینی است و انواع تحقیقات علمی را شامل می شود. البته این بدان معنی نیست که هر یک از مراحل تحقیق به معنی تبیین علمی را، یک تحقیق بدانیم؛ چنانکه مرحله مشاهده یا جمع آوری اطلاعات در روش تبیین علمی را نباید با تحقیق توصیفی یکی دانست؛ چه آنکه در تحقیقات توصیفی از آغاز، هدف، توصیف صرف است و چه بسا موضوع مورد بررسی از موضوعاتی باشد که کشف قانون در مورد آن معنی ندارد.
مقصود ما از تحقیق تلاش برای شناخت و پی بردن به واقعیتها، بررسی یا اثبات صحت و سقم فرضیه ها با روش ویژه است. البته این امور ملازم با یکدیگرند و به یک معنی از چهره ها و جنبه های مختلف یک حقیقت حکایت می کنند.
د) شیوه تحقیق
هر محققی در عین پذیرش یک روش و فنون متعلق به آن و در عین التزام به پیمودن مراحل مختلف روش علمی در مقام عمل، جریان تحقیق را به گونه ای متناسب با ویژگیهای موضوع بررسیِ، امکانات تحقیقی، هدف تحقیق و... به پیش می برد. نظم و ترتیب محقق را در مقام عمل، شیوه یا طرز عمل تحقیق(6) می نامند. چنانکه از توضیحات فوق بر می آید شیوه تحقیق که ناظر به مرحله و مقام عمل است به خلاقیت و ابتکار محقق بستگی کامل دارد؛ هر چند که مسائل عینی مربوط به تحقیق نیز به عنوان عوامل زمینه ساز در تصمیم گیری محقق مؤثر هستند.پی نوشت ها :
1-در کتاب روشهای تحقیق اجتماعی،«روش» فن یا وسیله تحقیقی برای گردآوری اطلاعات تعریف شده است. ر.ک:
Kenneth,Baily;Methods of Social Research;pp.32-33
2-ر.ک: باتومور، تی.بی.؛ جامعه شناسی؛ ص46.
3-Cf:
-Hess,Beth B,et al;Sociology;p.26
-Light,Jr.Donald & Suzanne Keller;Sociology;p.28
-Theodorson,George A.& Achilles G;A Modern Dictionary of Sociology;pp.370-371
4-نباید ابزار و وسایل تحقیق را با فنون تحقیق یکی دانست؛ زیرا ممکن است از یک نوع وسیله در فنون مختلف استفاده شود. ابزارها در حقیقت فقط جنبه مادی دارند، در صورتی که فنون با نحوه کاربرد که یک عمل انسانی است ارتباط دارد و خلاصه آنکه فن و شیوه، یک مایه و جنبه انسانی در درون خود دارد که در مفهوم ابزار و ادوات نیست و به یک معنا می تواند فن را نحوه به کارگیری ابزار دانست.
5-Cf. A Modern Dictionary of Sociology;p.347
6-procedure
