نویسنده: ابوالقاسم حسینی
مکتب اسلام از پیروان خویش می خواهد که به هنگام انجام هر کار، فقط به آن کار بیندیشند و به این ترتیب حداکثر بازده را ایجاد نمایند. برداشت فوق که با مفهوم حضور قلب در آموزشهای اسلامی مطرح شده است، لزوم حفظ آگاهی و تمرکز فکر دائمی را گوشزد می نماید. امام صادق علیه السلام می فرماید. و انی لا حب الرجل المؤمن منکم اذا قام فی صلاته ان یقبل بقلبه الی الله تعالی و لا یشغله بامر الدنیا: من دوست می دارم که چون فرد مؤمنی از شما به نماز ایستد، روی دل خویش را به سوی خدا دارد، و آنرا به کار دنیا سرگرم نسازد.(1) همچنین امام صادق علیه السلام تأکید می فرماید: خیر نسائکم التی اذا خلت مع زوجها خلعت له درع الحیاء و اذا لبست لبست معه درع الحیاء: بهترین زنان شما کسی است که وقتی با شوهر خویش خلوت می نماید لباس حیا را از خویش دور می کند و به هنگام پوشش لباس، لباس حیا را بر تن می کند.(2) به این ترتیب لازم است انسان به هنگام عبادت فقط به عبادت، به هنگام درس فقط به درس و به هنگام لذت فقط به آن بیندیشد. در حال حاضر کاربرد روش آرام سازی (Relaxation therapy) یکی از روشهای معمول روان درمانی است که اساس آن ایجاد تمرکز فکر در فرد است.
نتایج حاصل از حفظ تمرکز و آگاهی در کارها
عدم تمرکز و نداشتن آگاهی و دقت لازم در کارها و امورات زندگی، می تواند به عنوان عامل اساسی و یا عارضه بعضی از اختلالات روان پزشکی مشاهده شود.تمرکز فکر (concentration) به عنوان پیش نیاز مراحل مختلف حافظه مطرح می شود. برای آنکه فراگیری (Registration)، نگهداری (Retention) و یادآوری (Recall) انجام شوند لازم است فرد تمرکز فکر داشته باشد. در صورتی که تمرکز فکر دچار اختلال باشد مراحل مختلف حافظه نیز دچار اختلال خواهند شد. «نکته بسیار مهم این است که اغلب افراد نسبت به این واقعیت بی توجه هستند و بروز کاهش حافظه را بیشتر ناشی از عوامل عضوی ارزیابی می کنند و اعلام می نمایند که «دارم فکر خود را از دست می دهم».
کاهش تمرکز فکر خود اغلب ناشی از بروز اضطراب است. پذیرش مسؤولیّتهای بیش از حد، توقعات بی مورد و زیاد، عدم برنامه ریزی صحیح، عدم توجه به واقعیات زندگی و اصول رشد و تغییرات زندگی که تحت عنوان حوادث فشارانگیز روانی (stressful life events) مطرح می شوند می توانند منجر به بروز حالت اضطرابی گردند و کاهش تمرکز فکر، خود یکی از علایم روانی این حالت می باشد که به صورت یک حلقه معیوب (vicious circle) به صورت زیر وارد عمل می شود (دیاگرام شماره 1)
دیاگرام شماره 1ــ حلقه معیوب در روابط بین اضطراب، تمرکز فکر و حافظه
برای شکستن حلقه معیوب فوق، بهترین کار این است که درمانگر علت اضطراب را کشف و آنرا از بین ببرد و یا نسبت به تطابق با آن اقدام نماید.
در مواردی که علت اضطراب را نتوان کشف نمود و یا نتوان آنرا از بین برد و یا مراجعه کننده نتواند با آن تطابق یابد، لازم است از طریق مبارزه با کاهش تمرکز فکر نسبت به شکستن حلقه ی فوق اقدام نمود. روش آرام سازی (Relaxation therapy) که در طیف وسیعی هم اکنون مورد استفاده است براساس تمرین برای افزایش تمرکز فکر شکل گرفته است.(3)
این اصل می تواند در برنامه ریزی زندگی سالم کمک مؤثری بنماید. پیدایش و استمرار دقت و تمرکز فکر در هر کار، ریشه ابتکار، ابداع و اختراع است و لازم است روشهای افزایش تمرکز در طیف وسیعی به همه مردم آموزش داده شود.
نقش این اصل در تربیت، نیاز به بحث زیادی ندارد، زیرا اولین نیاز هر برنامه آموزشی و تربیتی، تمرکز فکر است.
لزوم بالا بردن تمرکز فکر هم در مدیر و هم در افراد تحت پوشش، کارآیی این اصل را در مدیریت نشان می دهد. یقیناً تعداد زیادی از سوانح کار و جاده ناشی از کاهش تمرکز فکر است که می تواند و باید مورد تحقیقات کافی قرار گیرد.
بطور کلی تأکیدی که مکتب اسلام، بر روی هر کدام از اصول مندرج در این کتاب نموده است، به عنوان تأیید و دفاع از نظریات متداول و مکاتب روان شناسی می تواند و باید مورد استفاده قرار گیرد و به عنوان مثال تأکید روش آرام سازی را می توان از این اصل نتیجه گرفت.
پی نوشت ها :
1- امالی شیخ مفید (ترجمه حسین استادولی)، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ص 165، 1364.
2- عن ابی عبدالله علیه السلام: خیر نسائکم التی اذا خلت مع زوجها له درع الحیاء، و اذا لبست لبست معه درع الحیاء. (ترجمه در متن) وسائل الشیعه، ج14، ص 14 و 15.
3- در مورد روش آرام سازی به کتاب روان درمانی و مشاوره روان پزشکی از همین مؤلف مراجعه شود.
