برخی از آثار تاریخی شهر اصفهان

میدان امام (نقش جهان):

با انتخاب اصفهان به پایتختی و گسترش شهر به طرف جنوب، میدان عظیم نقش جهان با طول تقریبی 507 وعرض 158 متر در شرق گردشگاه چهار باغ به عنوان عضو اصلی گسترش شهر مورد توجه قرار گرفت.
در چهار سوی میدان نقش جهان، در چهار قرن پیش به ترتیب چهار ساختار اساسی احداث گردید که مشتمل بر کاخ عالی قاپو، بازار قیصریه، مسجد شیخ لطف الله، و مسجد جامع عباسی می گردد. در مقام مقایسه میدان امام با سایر میدان های تاریخی جهان، این میدان 4 برابر بزرگتر از میدان دووژ در پاریس که همزمان با میدان نقش جهان ساخته شده است و 5/6 برابر بزرگتر از میدان سن مارکو در ونیز همچنین به مراتب وسیع تر و گسترده تر از میدان معروف سرخ مسکو می باشد.

مسجد شیخ لطف الله:

در ضلع شرقی میدان نقش جهان و روبروی کاخ عالی قاپو، مسجدی واقع شده که در دوران صفویه آن را مسجد صدر و رفیع الله نیز می نامیده اند.
طرح این مسجد همزمان با طرح ریزی نقشه چهار باغ و هزار جریب به مرحله اجرا درآمد.
سردر زیبای این مسجد در سال 1012 ه. ق و بقیه مسجد و تزئینات کاشیکاری آن تا سال 1028 ه. ق به طول انجامید کتیبه سردر این مسجد به خط ثلث بسیار زیبا با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده سال 1012 و امضا علیرضا عباسی خوشنویس برجسته آن عصر را نشان می دهد.
شاید دلیل اینکه جهانگردان و سیاحان کمتر به این بنا پرداخته اند اختصاصی بودن مسجد شیخ لطف الله است. در واقع مسجد به احترام شیخ لطف الله جبل عاملی روحانی شیعه آن زمان که از لبنان به ایران آمده بود ساخته شده است. عدم وجود صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است بر این نکته تأکید می کند. عدم وجود صحن و مناره باعث شده تا رواقی پوشیده از کاشیکاری های زیبا و استادانه و پر کار فضای مسجد را به گنبد مربوط کند.
چرخش 45 درجه ای مسجد که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد چنان ماهرانه صورت گرفته است که به هیچ روی توجه بیننده را به خود جلب نمی کند.
گنبد کم ارتفاع مسجد حاوی خطوط اسلیمی است که به طرز باشکوهی بر زمینه خاکی رنگ گنبد گسترده شده و هماهنگی بی نظیری را به وجود می آورد. محراب بی بدیل مسجد تاریخ 1028 ه. ق را نشان می دهد.

مسجد امام:

در منتهی الیه جنوبی میدان نقش جهان مسجدی برپاست که نمونه ارزنده ای از معماری قرن 11 هجری به شمار می رود.
ساختمان مسجد در سال 1019 هجری برابر با 1611 میلادی شروع شد و در سال 1038 ه. ق به پایان رسید.
سر در زیبای این مسجد با کاشی معرق است اما بقیه قسمت ها با کاشی خشت تزئین شده است بسیاری از مطلعین علت این تفاوت را عجله شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشت.
سردر ورودی رفیع و با شکوه با مناره های طرفین بر زیبایی بنا می افزاید. این سر در با کاشی های تزئینی چند رنگ همراه با نقوش گل و گیاه و پرنده و مقرنس های پوشیده از کاشی های معرق با نقش های متنوع و زیبا تزئین شده است.
در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد مدرسه ناصری و سلیمانیه قرار دارند که اولی به خاطر تعمیرات در زمان ناصرالدین شاه و دومی به علت تعمیرات در زمان شاه سلیمان صفوی بدین نام موسوم شده است.
سنگ مشهور به سنگ شاخص که در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سلیمانیه قرار دارد که از ابتکارات و ابدعات شیخ بهایی به شمار می رود.
از دیگر خصوصیات این گنبد با عظمت و وسیع این است که آن را از بزرگترین و استادانه ترین آثار معماری قرن 11 هجری می دانند و از خصوصیات این گنبد که حدود 54 متر ارتفاع دارد انعکاس صداست و این به خاطر دوپوش بودن گنبد و فضای 16 متری بین دوگنبد است.

عمارت عالی قاپو:

در غرب میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف الله عمارتی برافراشته که به عنوان یکی از مهمترین شاهکارهای معماری قرن 11 هجری از شهرتی عالمگیر برخوردار است.
عمارت عالی قاپو در واقع ورودی بزرگ و باشکوه میدان نقش جهان به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند: رکیب خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده، کاخ چهلستون و دیگر عمارات مربوط بوده است.
اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده است و در دوره جانشینان او الحاقات وتعمیراتی انجام شده است این ساختمان دارای 5 طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوص به خود را داراست.
عالی قاپو مرکب از دو کلمه عالی و قاپو به معنای سردر بلند است این سردر بلند تماماً با سنگ سماق ساخته شده است.
در طبقه سوم این عمارت، ایوان بزرگی است که بر 18 ستون بلند و رفیع استوار است و این ستون ها در آن زمان پوشیده از آئینه بود و سقفی با صفحات بزرگ که با نقاشی ها و آلت های چوبی تزئین شده بود و بر فراز آن قرار گرفت.
علاوه بر مینیاتورهای کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه که تالار آن به اتاق موسیقی یا اتاق صوت منتهی می شود نیز معروف است. علت پرداختن و ایجاد این شکل برای این بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی به وسیله این اشکال گرفته می شد و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش می رسد.

سر در قیصریه:

این در که در واقع به عنوان ورودی اصلی بازار شاهی محسوب می شود هم زمان با ساخت مسجد جامع و به دستور شاه عباس اول صفوی بنا گردید. از مدارک و مستندات اینگونه بر می آید که بنای سر در قیصریه، پس از اتمام ساختمان بنا در سال 1026 ه. ق خاتمه یافته است و معمار آن نیز استاد طراح بافت شهرسازی اصفهان استادعلی اکبر اصفهانی بوده است.
بر سر در این بنا که مهمترین و باعظمت ترین دروازه های ورودی شهر صفوی اصفهان محسوب می شود و روابط بین بافت قدیم و جدید شهر به یکدیگر بوده است، نقاشی های چندی از آثار رضا عباسی از جمله جنگ شاه عباس اول با ازبکان و تابلو شکارگاه سلطنتی مشاهده می شود که متأسفانه در اثر برودت هوا در معرض آسیب جدی قرار گرفته اند.
در بالاترین قسمت این سر در دو نیم تنه تیرانداز مرد دیده می شود که تنه آنها شیر یا ببر و دم آن اژدهاست. این دو تصویر که بر کاشی معرق است بیانگر صورت فلکی اصفهان یا برج قوس است در واقع منجمان تولد اصفهان را در این ماه دانسته اند.
شاردن علت نامگذاری این سر در به نام قیصریه را به این علت می داند که سر در این بازار را مثل یکی از بناهای قیصریه، قیساریه در آسیای صغیر (ترکیه کنونی) ساخته اند.
بر بالای سر در ساعت بزرگی نصب بود که در جنگ با پرتغالی ها نصیب ایران شده بود. علاوه بر آن عمارت نقاره خانه نیز در بالای سردر قیصریه ساخته شده بود و در زمان حکومت ظل السلطان در جبهه های سردر قیصریه تغییراتی صورت گرفت و یک حاشیه کاشیکاری در امتداد سه جانب سر در اضافه شده است.

کاخ چهلستون:

از جمله بناهای عصر صفوی، ساختمان کوچکی است که شاه عباس اول در باغ جهان نما به صورت کوشک یا کلاه فرهنگی احداث کرد و در زمان شاه عباس دوم توسعه یافت و چهلستون نامیده شد. ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است که در دوران صفهویه از آئینه کاری های بسیار زیبا پوشیده شده است.
بسیاری از محققین وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون در آب و عده ای نقش عدد 40 (نشانه کثرت و تنوع) را علت نامگذاری این کاخ دانسته اند. با توجه به کتب تاریخی سال اتمام این کاخ را سال 1057 در زمان شاه عباس دوم دانسته اند.
کاخ چهلستون در واقع به پذیرایی از حکام صفوی اختصاص داشته است، معماری کاخ تلفیقی از معماری ایرانی، چینی و غربی است. ایوان مرکزی کاخ مرکب از دو بخش است. یک بخش که بر 18 ستون چوبی استوار است. چهار ستون وسط که بر روی 4 شیر سنگی قرار گرفته و تنها آثاری هستند که از دو قصر باشکوه دیگر دوره صفویه یعنی آئینه خانه و عمارت سر پوشیده که در زمان حکومت ظل السطان تخریب شده است- باقی مانده است و بعدها به این محل منتقل شد.
تالار مرکزی کاخ که اختصاص به مهمانان خارجی و داخلی و شخصیت های کشورهای دیگر داشت حاوی نقاشی هایی است که وقایع تاریخی دوران های مختلف را در بر دارد از جمله پذیرایی شاه عباس اول و دوم از امرای ترکستان و همایون و نیز جنگ اسماعیل اول با ازبکان است. دو تصویر دیگر که روبروی در ورودی تالار است جنگ چالدران و دیگری جنگ کرنال در زمان نادرشاه افشار را نشان می دهد. این سالن باشکوه که بر گنبدی منقوش استوار است. با لچکی های رنگا رنگ و طرح های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می شوند.
بنای چهلستون در ابتدا با آینه کاری ظریفی پوشیده شده بود اما بعدها در زمان ظل السلطان این قسمت ها با لایه ای از گچ پوشانیده شد. علاوه بر آن درهمین زمان این کاخ در قبال وجهی اند که به فردی سپرده شد تا از مصالح آن سوء استفاده کند ولی با اقدام سریع حاجی محمد ابراهیم ملک التجار و پرداخت مبلغی هنگفت، این عمارت از خطر انهدام نجات یافت.
با وجود همه این مسائل آرتور دو گوبینو که در سال 1855 میلادی به اصفهان آمده بود در نوشته های خویش می نویسد (شهری همچون اصفهان ساخته نمی شد و چنین هنرهایی شکوفا نمی گشت اگر معماران بناهای پایتخت روزها و شبهای خود را صرف شنیدن داستان های شگفت انگیز مربوط به فرشتگان ننموده بودند. )

مدرسه چهارباغ

مدرسه چهارباغ که به نام مدرسه مادرشاه نیز نامیده می شود. آخرین بنای تاریخی با شکوه عهد صفهویه در اصفهان است که برای تدریس و تعلیم طلاب علوم دینی در دوره شاه سلطان حسین از سال 1116 تا 1126 ه ق. ساخته شده است.
مدرسه چهارباغ از لحاظ کاشی کاری انواع مختلف این فن را در خود جای داده و درحقیقت موزه کاشی کاری اصفهان می باشد. کاروان سرای مادرشاه که مجلل ترین اقامتگاه مسافرین سه قرن پیش بوده هم اکنون تبدیل به مهمان سرای عباسی شد و از لحاظ سبک معماری در بین هتل های دنیا در زمان حاضر بی نظیر و منحصر به فرد است.
گنبد مدرسه چهارباغ بعد از گنبد شیخ لطف الله قرار دارد ولی گنبد مجلل آن که با طلا و نقره تزیین شده از لحاظ زرگری و طلاکاری و طراحی و قلمزنی در نظر استادان بزرگ امروز این فن شاهکاری از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد. محراب با شکوه و منبر یکپارچه مرمری و حجره مخصوص شاه سلطان حسین کاشیکاری معرق اطراف گنبد و داخل مدرسه ودرها و پنجره های چوبی آلب بری شده از قسمت های بسیار جالب وتماشایی این بنای نفیس تاریخی است.

منارجنبان:

این بنا به صورت یک بقعه و دو مناره است که بر روی قبر «عموعبدالله» از زهاد معروف قرن هشتم هجری بنا شده و سنگ قبر آن مورخ به سال 716 هجری، مقارن اواخر سلطنت «اولجایتو» ایلخان مسلمان مغول است. ایوان منارجنبان یکی از نمونه های ابنیه سبک مغولی ایران است و از آن دوره کاشیکاری هایی هم دارد. مناره ها بعداً و در تاریخی که درست معلوم نیست و احتمالاً در آخر عصر صفویه به ایوان مزبور اضافه شده اما نکته جالب در این بنای تاریخی آن است که با حرکت دادن یک مناره، نه تنها مناره دیگر به حرکت در می آید، بلکه تمامی این ساختمان مرتعش می شود. مقبره «عمو عبدالله» در بقعه منارجنبان زیارتگاه مردم ساکن دهکده «کارلادان» (گارلادان) است که این بقعه در آنجا واقع شده و تا شهر اصفهان حدود هفت کیلومتر فاصله دارد.

سی و سه پل

یکی از پلهای زیبا و جالبی که در دوران صفویه بر روی زاینده رود احداث شد سی و سه پل است. این پل در گذشته «پل جلفا» نامیده می شد (زیرا از این طریق به جلفا که تازه احداث شده بود می رسیده اند). به «الله وردیخان» نیز معروف است. زیرا سردار مشهور شاه عباس اول که به ساختن این پل مأمور گردید به این نام نامیده می شود.
این پل که چهارباغ عباسی را به چهار باغ بالا متصل می کند قبلاً 40 چشمه داشته اما امروز بیش از سی و سه چشمه آن باقی نمانده است و بقیه آنها مسدود شده اند. پل 295 متر طول و 13/75 متر عرض دارد و در زمره اولین آثاری است که شاه عباس اول دستور ساختن آن را داده است.
در طرفین پل معبر باریک مسقفی است که در سراسر طول پل دیده می شود.
سی و سه پل دارای یک پیاده رو برای گردش در بالا و یک پیاده رو در پایین است. پیاده رو پائین گذرگاه مسقفی است که میان پایه های مرکزی پل و به فاصله کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است. از گفتنیها درباره سی و سه پل اینکه در دوران صفویه جشن «آبریزان» یا «آبریزکان» در کنار زاینده رود و در نزدیکی این پل برگزار می شده است. دراین جشن که در سیزده تیرماه هر سال برگزار می شد مردم با پاشیدن آب و گلاب به روی یکدیگر در این مراسم شرکت می کرده اند. مصالحی که در ساخت سی و سه پل به کار رفته: آجر در قسمت فوقانی و سنگ در طبقه تحتاتی پل است. پل الله وردیخان که در سال 1011 هجری بنا شده است از آثار مشهور اصفهان است که اکثر سیاحان و جهانگردان به توصیف آن پرداخته اند.

پل شهرستان

قدیمی ترین پل زاینده رود است که به عقیده بعضی از محققین اساس امروز آن ساسانی است ولی ریشه و پایه هخامنشی دارد و قسمتهای فوقانی آن الحاقاتی از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر می گیرد. این پل قدیمی در ناحیه «جی قدیم» واقع شده و از نظر معماری فوق العاده جالب توجه است و یکی از پل های باستانی است که در چهار کیلومتری مشرق اصفهان واقع و از دو طرف از آن پل عبور می کنند.
این پل از نظر معماری بسیار جالب و به عقیده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانیان است و پایه های آن بر روی سنگهای طبیعی کف رودخانه استوار گردیده است عده ای هم ساختمان آن را به دوره دیلیمان مربوط می دانند. این پل در نه کیلومتری مشرق پل خواجو واقع شده است. امروز این پل را پل شهرستان می نامند، ولی در روزگاران قدیم جسر حسین و پل جی هم نامیده می شده است. از نویسندگان قدیم مفضل بن سعد بن حسین مافروخی اصفهانی درکتاب خود بنام محاسن اصفهان، از این پل بنام جسر یاد کرده است و قصرهایی که نزدیک این پل بنا شده بوده را ستوده است.

مسجد حکیم:

از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی، مسجد حکیم اصفهان است که کاشیکاری های زیبا و خطوط متنوع، کار اساتید نامدار عصر صفویه، آن را در زمره یکی از شاهکارهای معماری اسلامی قرار داده است.
این مسجد با شکوه در محل مسجدی واقع شده که در دوران حکومت دیالمه آن را جورجیر می نامیده اند و چون در انتهای بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است. امروز جز سردر این مسجد اثری بر جای نمانده است. در نمای این سردر اختلاف سطح ها را با نوعی اندود پر کرده اند که پس از زدون اندودها طرح های بسیار جالب توجهی نمودار گشته است.
سردر نفیس و با شکوه با 1000 سال قدمت یکی از آثار طراز اول اسلامی به شمار می رود. مسجد حکیم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است. علت نامگذاری این مسجد به حکیم این بوده که بانی مسجد (محمد داوود) نامی بوده که در زمان شاه عباس دوم به طبابت اشتغال داشته است و به دلائلی مورد خشم قرار می گیرد و از بیم جان به هندوستان می گریزد و چون در این دیار به ثروتی انبوه می رسد حکیم داوود مقداری از این ثروت را برای کسانش به اصفهان می فرستد و از آنان می خواهد مسجدی عالی در شهر اصفهان بنا کنند. تاریخ اتمام این بنا بر اساس کتیبه سردر شمالی مسجد سال 1073 ه. ق می باشد در داخل ایوان جنوبی مسجد بعد از آیات قرآنی نام محمد رضا امامی است.

کلیساهای اصفهان:

پس از شکل گیری و توسعه جلفا و صدور فرمان برای آزادی آنان در اجرای مراسم مذهبی، ساخت کلیساها در این شهرک آغاز شد به طوری که هنگام بازدید پیترودلاواله از جلفا 10 کلیسا و به موجب نوشته شاردن 30 کلیسا در جلفا وجود دارد که از آن تعداد اینک می توان از کلیساهای وانک، مریم، یاکوب مقدس، بیت اللحم، سن استپانوس، یوحنا، گریگور، سرکیس و نرسس یاد نمود که از میان آن ها می توان به کلیسای وانک اشاره نمود.

کلیسای وانک:

این کلیسا به نام های سن آمور و آمنا پرکیچ نیز نامیده می شود و بزرگترین کلیسای جلفا است. این کلیسای با شکوه در سال 1015 ه. ق برابر با 1605 میلادی در اراضی باغ زرشک احداث شد و توسعه یافت.
دور تا دور گنبد این کلیسا داستان خلقت آدم و حوا توسط نقاشان ارمنی ترسیم شده اند. بر محراب بسیار زیبایی کلیسا نیز تصاویری از جمله تصویر حضرت مسیح نقاشی شده است. در گوشه حیاط کلیسا برج ناقوس بسیار زیبایی وجود دارد که بر 4 ستون سنگی قرار دارد. کلیسای وانک دارای تأسیساتی همچون موزه و کتابخانه آن با 25000 جلد کتاب به عنوان یکی از بهترین منابع مورد استفاده محققین و پژوهشگران ارمنی و سایر ادیان است.
منبع مقاله: نشریه ی داخلیِ روابط عمومی شهرداری اصفهان