مهم ترین وسایل ارتباط جمعی

* مطبوعات (Press):

در میان نهادهای اجتماعی جدید، شاید هیچ کدام به اندازه مطبوعات تابع شرایط و دگرگونی های سیاسی - اجتماعی و دستخوش فراز و نشیب های زمانه نیستند. این تأثیر پذیری تا به آنجا پیش می رود که می توان مطبوعات را بازتاب دهنده تقریباً تمام ویژگی های نظام های سیاسی حاکم دانست و نظام های سیاسی حاکم را کم و بیش در خور مطبوعاتی دانست که در جامعه تحت حکومت آنها منتشر می شوند. مطبوعات، به واقع چشم ملت و چراغ حکومت هستند. وضعیت آنها مانند دماسنجی است که سلامت یا بیماری و رنجوری جامعه را نشان می دهد. مطبوعات همان طور که می توانند زوایای تاریک حقایق اجتماعی را روشن کنند، این توانایی را نیز دارند تا با قلم شیوای نویسنده، آداب و رسوم غلط و تصورات نادرستی را که در اعماق روح مردم ریشه دوانیده است را از آینه ذهن آنان پاک کنند و به همان کیفیت نیز می توانند با ذکر مطالبی زیان بخش و مضر و درج تصاویر مستجهن و فریبنده شرایط انحراف، فساد و آلودگی را فراهم سازند. این بستگی به هدفی دارد که هر یک از مطبوعات در راستای منظور مورد نظر خود دارند. به طور کلی، مطبوعات در جهت رسیدن به اهداف خود باید توجه به مخاطبان نوجوان و جوان را مدنظر داشته باشند؛ چرا که تغییر جهت فکری آنان با بزهکاری و جرایم گوناگون مواجه خواهد شد (معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 188 و 187). در عصر رسانه های جمعی، همه روزه اخبار مربوط به جرم، جنایت و جنگ در مطبوعات اغلب کشورها از جمله ایران منعکس می شود و برخی اوقات خبر آن از مرزهای کشوری گذشته و جنبه جهانی پیدا می کند. تنظیم کنندگان صفحات حوادث روزنامه ها یا مجله های عامیانه می کوشند تا حادترین و خشن ترین جنایات را با طول و تفصیل منتشر کنند و درباره متهمان یا مجرمان حتی پیش از صدور رأی و حکم قطعی داوری می کنند که شاید این داوری های نابه جا در رأی قضات دادگاه ها بی اثر نباشد. به طور مثال، هنگامی که مطبوعات اعلام می کنند فلان جنایتکار بدترین یا خطرناک ترین جنایتکار است، این موضوع باعث می شود که آن جنایت کار با این عناوین خویشتن را در زندان تسکین دهد و خود را نسبت به دیگران برتر بداند. از طرفی، مطبوعات دنیا می کوشند در تنظیم اخبار سر ستون ها، جنبه های هیجانی آنها را نیز مراعات کنند و پیرو این شرایط، خارق العاده ترین حوادث برای مطبوعات خوانندگان بیشتری را تضمین می کند. برای رسیدن به این منظور، نویسندگان حوادث از بزرگ نمایی خودداری نمی کنند. در پی تعاریف و توصیفاتی که نویسندگان در مطبوعات به طور کل به عمل آورده اند، رشته ای از ادبیات ملل پدیده آمده است که آن را «ادبیات جرم و جنایت» یا اصطلاحاً «ادبیات سیاه» می نامند؛ زیرا در بسیاری از کشورها، روزانه هزاران کتاب، مجله و روزنامه مربوط به داستان های پلیسی - جنایی انتشار می یابد که مجموعاً فرهنگ جنایی را پدید می آورند. در نتیجه این وضع، جرم و جنایت خیلی بیشتر از آنچه که وجود دارد جلوه می کند و به دنبال آن در ضمیر خوانندگان این ادبیات به ویژه جوانان یک نوع حالت عاطفی و انفعالی پدید می آید که احتمالاً عده ای به رفتار مقبول جامعه بیشتر پای بند می شوند و عده ای دیگر با فراگرفتن فنون و شیوه های جرم و جنایت به موقع از آن سوء استفاده می کنند (شیخاوندی، 1379: 350). مطالعات حاکی از آن است که اخبار جنایی حداقل 4 درصد، حداکثر 28 درصد و به طور متوسط 7 درصد از مطالب روزنامه ها را تشکیل می دهد (رحیمی، 1387: 135).

* رادیو (Radio):

رادیو یک وسیله عمومی فرهنگی، اطلاعاتی، سرگرمی و سیاسی است. برخلاف نشریات و مطبوعات که فقط افراد با سواد آنها را مطالعه می کنند، قریب به اتفاق مردم به رادیو گوش داده و از اخبار و اطلاعات مذهبی، علمی و غیره آن با خبر می شوند. در نتیجه رادیو در اعتلای سطح دانش و پرورش افکار عمومی نقش مهمی برعهده دارد. گذشته از اینها، رادیو در آموزش نوجوانان و جوانان، اجتماعی شدن،‌ القای یک عقیده، کسب مهارت، آگاهی، سرگرمی و موارد دیگر تأثیر به سزایی دارد. اما هرگاه برنامه های رادیویی با توجه به مقتضیات زمان و مکان، آداب و سنن، مبانی اخلاقی و اعتقادات مذهبی تنظیم نگردند، سبب گمراهی و انحراف خواهند شد (معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 188 و 187).

* سینما (Cinema):

سینما هنر است و وظایفی دارد که یکی از آنها، عمل کردن به عنوان یک رسانه است. البته وظایف دیگری مانند: آموزش، تفریح و پر کردن اوقات فراغت هم دارد؛ ولی وظیفه اصلی سینما پاک کردن زندگی از پلیدی ها، زشتی ها و ناپاکی هاست. همان طور که وظیفه هنر، تصحیح زندگی است (الوند، 1388: 34). در بین ژانرهای مختلف سینمایی، سینمای اجتماعی، در همه جای دنیا از پر طرف دارترین ژانرهای سینمایی محسوب می شود. در سراسر جهان، هنرمندان به ویژه کارگردانان و تولید کنندگان فیلم، با توجه به دانش، حساسیت ها و مهارتهایی که دارند به خوبی قادر هستند نابهنجاری ها و آسیب هایی را که در جوامع وجود دارد تشخیص دهند و با به تصویر کشیدن آنها، شرایطی را برای گفت و گو و تأمل برای رفع و درمان این معضلات فراهم آورند. این گروه به واسطه نگاه تیزبین و نکته سنجی که دارند بسیار بیشتر از گروه ها و طیف های اجتماعی دیگر می توانند ضعف ها و آسیب های جامعه را شناسایی کنند و با طرح آنها و ارائه راه کارهایی، جامعه را به سوی زندگی سالم و صحیح سوق دهند و از بروز بسیاری از بحران ها و نابهنجاری ها در جوامع پیشگیری کنند. طرح مباحثی چون: طلاق، اعتیاد، بیکاری، فقر، سرقت، فحشا و مشکلات زنان و دوران نوجوانی از مهم ترین سوژه هایی است که با بررسی آنها در این نوع سینما می توان به چاره جویی و اقدامات پیشگیرانه به موقع پرداخت (فرخی، 1388: 71).

* اینترنت (Internet):

اینترنت جدیدترین و گسترده ترین شبکه جهانی است که در آن، اطلاعات و علوم مختلف برای دانش پژوهان و علاقمندان وجود دارد. این رسانه پدیده ای با قابلیت های متنوع است که کارآیی آن هم چنان رو به افزایش است. از این نظر، اینترنت در میان ساخته های دست بشر بی نظیر می باشد و قابلیت های فراوان آن باعث نفوذ سریعش در زندگی فردی و اجتماعی شده است. دانشگاه ها، کتابخانه ها، روزنامه ها و بسیاری از مراکز معتبر علمی و تحقیقاتی در اینترنت پایگاه دارند و اطلاعات بسیاری را وارد این شبکه همگانی می کنند. در واقع اینترنت یک منبع غنی و گسترده اخبار و اطلاعات محسوب می شود که به آسانی در دسترس همگان قرار دارد (ماه نامه فاطر، ش 44: 58). از طرفی، اینترنت می تواند به ابزار مهمی برای انجام تکالیف مدرسه و آموزش های اصلی و جنبه دانش آموزان تبدیل شود. گرایش نوجوانان به ابزار مدرن و اطلاعات جدید و روزآمد از یک سو و جذابیت سمعی و بصری موجود در اینترنت از سوی دیگر توانسته است در جذب این قشر از جامعه مؤثر باشد. آموزش اینترنتی و ایجاد شبکه های گفت و گو بین دانش آموزان و معلمان بدون حضور فیزیکی در کلاس های درس که مشکلاتی نظیر: رفت و آمد، پوشیدن لباس فرم و مسائلی از این قبیل را به دنبال دارد چشم انداز جدیدی از شیوه های مدرن آموزش را ترسیم می کند. مؤسسه «پروژه زندگی آمریکایی و اینترنت (Inter-Americal Life Project)» در تحقیقات خود (2000) متوجه شد که 71 درصد از دانش آموزان مورد تحقیق اینترنت را اولین و اساسی ترین منبع دریافت اطلاعات برای انجام پروژه های مدرسه اعلام کرده اند. کیفیت بالاتر در ارائه مطالب آموزشی نیز از مزایای دیگر استفاده از اینترنت می باشد. در روش سنتی، کیفیت یادگیری مطالب ارائه شده در کلاس به پارامترهای زیادی از جمله: عوامل محیطی و وضعیت و شرایط جسمی و روحی استاد بستگی دارد؛ در حالی که در آموزش اینترنتی، مطالب استاندارد شده توسط تیم های مجرب تهیه می شود و دانش آموز به دفعات می تواند از آنها استفاده کند. همچنین افزایش میزان اثربخشی و بازده آموزشی از دیگر برتری های این نحوه تعلیم نسبت به روش های سنتی است. از آن جایی که در این سیستم کلیه مباحث درسی به صورت فردی در اختیار دانش آموز قرار می گیرد، میل و رغبت وی برای یادگیری و تمرین بیشتر می شود. دسترسی به بانک سؤالات امتحانی، امکان بحث و تبادل نظر با دانش آموزان و اساتید دیگر مدارس و بانک اطلاعات و نرم افزارهای مرتبط با مطالب درسی نیز از دیگر عوامل افزایش بازده آموزشی با این روش مدرن است. علاوه بر این موارد، استفاده از اینترنت به افراد اجازه می دهد تا با عناصر فرهنگی جدید آشنا شده و در کنار عناصر فرهنگی و ملی خود از آن استفاده کنند. آشنایی و تداخل فرهنگ ها با یکدیگر به انواع خرده فرهنگ های جدید و پویایی آنها منجر شده و می تواند زمینه ساز تعامل و توافق مردم دنیا و درک آنها از یکدیگر باشد.
اما این مسئله با ساختار شکنی هایی که ممکن است در این میان اتفاق بیافتد و جریان تسلط بر فرهنگ های دیگر، شکل دیگری به خود خواهد گرفت. مطالعات کومبلام (Komblum-2007) نشان داد دسترسی و اطلاع افراد از جلوه های فرهنگی در گوشه و کنار دنیا بسیار به سهولت اتفاق می افتد و نوجوانان که از تأثیرپذیری و کنجکاوی بیشتری نسبت به سایر اقشار برخوردارند به میزان بیشتری در معرض پی آمدهای آن قرار می گیرند. در این میان تفاوت گزینش اطلاعات در استفاده دختران و پسران از این مرسولات و همچنین میزان تأثیرپذیری آنها نیز قابل بررسی و ملاحظه می باشد. یعنی دختران به ایجاد ارتباط، جلب توجه، ایجاد عشق، دوستی و مد و پسران به سرگرمی و خرید اینترنتی گرایش بیشتری دارند (فرهمند، 1387: 149-145).
با وجود نتایج مثبت استفاده از اینترنت، این رسانه می تواند آسیب زا نیز باشد. یکی از پی آمدهای اینترنت، مسئله استفاده افراطی از آن است که به «اعتیاد اینترنتی» شهرت یافته است. اعتیاد اینترنتی نوعی اختلال روان شناختی - اجتماعی است که از مشخصه های آن: نیاز به افزایش زمان استفاده، کناره گیری و اختلالات عاطفی است و انسان ها را به افرادی رها شده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعی آنها تأثیر سوء می گذارد (بیابانگرد، 1387: 76 و 75). موضوع اعتیاد به اینترنت سال ها مسئله جنجنال برانگیز روان شناسان و جامعه شناسان در حوزه شناختی بوده است. دانشمندانی هم چون برنر (Bernner) و یونگ درصدد برآمدند تا بدانند که آیا چنین پدیده ای از نظر علمی وجود دارد یا خیر. یونگ (1998) برای رسیدن به این جواب با استفاده از معیارهای تشخیص در افراد قمارباز 496 نفر را مورد مطالعه قرار داد. بر اساس معیارهای او 100 نفر غیر معتاد و 396 نفر معتاد شناخته شدند. وی با مطالعه رفتار، تماس تلفنی و مصاحبه با این افراد دریافت که واقعاً اعتیاد به اینترنت وجود دارد. یونگ در تحقیقات خود متوجه شد که دانش آموزان پس از استفاده افراطی از اینترنت در نمرات خود دچار افت شدید می شوند و از مدرسه غیبت می کنند. این دانش آموزان به جای انجام فعالیت های خلاقانه، اغلب در سایت های نامناسب، اتاق های چت و سرویس های دوستیابی به گشت و گذار می پردازند و به سادگی خسته و خجالتی می شوند و در مواردی به افسردگی مبتلا می شوند. بر مبنای تحقیقات، یکی دیگر از پی آمدهای وابستگی به اینترنت آن است که افراد وابسته، زمان کمتری را با خانواده سپری می کنند و مسئولیت های خانوادگی را فراموش می کنند (فرهمند، 1387: 152 -49). پژوهش گران دانشگاه کارنگی - ملون (Carnegie-Mellon University) متوجه شدند که استفاده بیشتر از اینترنت همراه با کاهش برقراری ارتباط با اعضای خانواده، کم شدن گستره حضور اجتماعی و افزایش ناامیدی و انزواست (دریفوس، 1383: 4). پی آمدهای شوم ناشی از اعتیاد به اینترنت تنها به موارد یاد شده ختم نمی شود و پی آمدهای جسمی و شغلی نیز به دنبال دارد. برخی از این پی آمدها عبارتند از: تغییر در الگوی خواب، خستگی مفرط، کاهش ایمنی بدن، کاهش فعالیت های ورزشی، بروز بیماری های جسمی مثل سردرد، گردن درد، کمردرد و درد مچ دست، دیر رسیدن به محل کار، چرت زدن در محل کار و برخورد پرخاشگرانه با ارباب رجوع (شبیری، 1387: 137-135).
در یک تحقیق (1384) بر روی دختران دبیرستانی پایه های اول، دوم و سوم در سطح شهر تهران مشخص شد که نرخ شیوع اعتیاد به اینترنت 3/2 درصد است که در حدود کشورهایی هم چون نروژ (1/98 درصد)، فنلاند (2 درصد)، استرالیا (4 درصد) و تایوان (5/9 درصد) می باشد. نتیجه دیگر این تحقیق آن بود که کاربران معتاد نسبت به کاربران معمولی و غیر کاربران به طور معناداری رفتارهای اجتماعی نامناسب بیشتری دارند و دختران مبتلا به اعتیاد اینترنتی سرکش تر هستند. همچنین مطالعات نشان می دهد که در سال 2005 بیش از 77 میلیون کودک و نوجوان وارد فضای سایبر (اینترنت) شده اند. این افزایش توجه و استفاده نوجوانان از اینترنت، اعتیاد به اینترنت را به وجود آورده است که مانند سایر اعتیادها با علل و علائم خاصی همراه است. علل گرایش به اینترنت موضوعی بین رشته ای است که از چند جهت قابل بررسی است. اما مهم ترین سهم به عوامل روانی و اجتماعی برمی گردد. این عوامل عبارتند از: شوک های روحی یا کمبودهای عاطفی در دوران کودکی، دریافت پاداش هایی نظیر: فرار از واقعیت، ‌رسیدن به لذت و سرگرمی، ریسک پذیری و مخاطره جویی، تجربه اتصال به منبع نامحدود اطلاعات، ارتباط با دیگران در اتاق های چت، تصاویر و مطالب مربوط به هرزه نگاری، موسیقی، خرید آن لاین، افکار وسواسی درباره اینترنت، تیک های عصبی، ناتوانی در متوقف کردن استفاده از اینترنت، باور به اینکه اینترنت تنها دوست می باشد، ضعف در ارتباط با گروه هم سالان و پیوندهای خانوادگی و «عشق اینترنتی (Cyber Love)» (فرهمند، 1387: 152 -149). پایگاه اینترنتی (The-Online-Dating-Reviews.com) در یک نوشتار تبلیغی، مطالبی را با عنوان جوانب مثبت استفاده از ابزارهای نوین برقراری عشق های اینترنتی با مضامینی از این دست مورد اشاره قرار می دهد: «میلیون ها انسان مجرد، مخاطب شبکه های همسریابی اینترنتی هستند. مشخص است که افزایش روز افزون مخاطبان میلیونی این رسانه ها شانس موفقیت در یافتن شریک ایده آل را افزایش داده است». اما باید دانست این مطلب که «افزایش مخاطبان شبکه های ارتباطی موجب افزایش شانس موفقیت در یافتن شریک عاطفی مناسب می شود» جمله ای تبلیغاتی است که به هیچ وجه همه واقعیت را دربرنمی گیرد و جمله درست آن است که گفته شود: «افزایش مخاطبان این شبکه های ارتباطی موجب افزایش شانس موفقیت و عدم موفقیت در یافتن شریک مناسب عاطفی می شود». به عبارتی، به همان نسبت که احتمال یافتن شریک مناسب رشد می کند، از نظر منطقی احتمال عدم یافتن شریک مناسب نیز رشد خواهد کرد (امینی، 1386: 308).
نفوذ فرهنگ خشونت از طریق بازی های اینترنتی، بی پروایی و آزادی جنسی از طریق سایت های هرزه نگاری و چت روم ها و رواج اصطلاحات و کلمات جدید نیز که اخیراً در میان نوجوانان متداول شده است نشان از تأثیر و میزان اهمیت اینترنت در ساخت فرهنگ نوجوانان دارد (فرهمند، 1387: 147). همچنین امروزه سوء استفاده از زنان در سایت های اینترنتی رو به افزایش است. در این رابطه بسیاری از مراکز فساد و فحشا در دنیا از راه قاچاق کودکان، نوجوانان و به ویژه زنان برای تبلیغ کالا و محصولات خود در اینترنت سود می برند. این مراکز در کشورهایی نظیر: آلمان، سوئد، ایتالیا، کشورهای تازه استقلال یافته و اسرائیل فعالیت ها بیشتری از خود نشان می دهند. آمارها از درآمد صدها میلیون دلاری کمپانی های شاغل در این تجارت سیاه اینترنتی خبر می دهند. در یک تحقیق که بر روی 500 شرکت آمریکایی انجام شد این نتیجه به دست آمد که کارمندان مرد 62 درصد از وقت خود را در پشت میزهای کامپیوتر به همین سایت ها اختصاص می دهند و به همین دلیل بسیاری از کارمندان و مدیران از کار اخراج شده اند (ماه نامه فاطر، ش 44: 60-58). لذا انتشار تصویرهای خلاف اخلاق از طریق اینترنت موج شدیدی از مخالفت را حتی در درون کشورهای صنعتی و پیشرفته به ویژه در میان مربیان مدارس و والدین به وجود آورده است (داوشن و آیزنبرگ، 1388: 193).
یکی از مکان های اینترنتی نیز که در آن روابط نامشروع به دور از چشم دیگران شکل می گیرد، اتاق گفت و گو یا اصطلاحاً «چت روم (Chatroom)» است. معمولاً در این پایگاه ها در هر ساعت تعداد زیادی تصویر جنسی بر روی صفحه ظاهر می شود که درصدد جذب کاربران است. این اتاق ها به محل امنی برای افراد تبهکار تبدیل شده است تا بدون معرفی خود، افراد ناآشنا را فریب دهند و به فساد بکشانند. تاکنون چندین مورد شبکه های مخوف قاچاق انسان به ویژه قاچاق کودکان کشف شده که قربانیان بی گناه خود را از طریق همین اتاق ها گرفتار کرده اند (ماه نامه فاطر، ش 44: 59). همچنین اتاق های چت به دلیل اینکه فضایی خصوصی برای فرد به ارمغان می آورند، آزادی وی را افزایش می دهند. از طریق چت، فرد می تواند افکار و عقاید خود را با فرد یا افرادی در میان بگذارد که محدودتر از تمامی کاربران اینترنت هستند و به عبارتی برای هم صحبتی در موضوع خاصی گزینش شده اند. این فضا با وجود فواید بسیار می تواند محلی برای ارتباطات ناسالم قرار گیرد. افراد به خصوص دختران جوان اغلب به دلیل نظارت خانواده امکان برقراری ارتباط با بسیاری از افراد و گروه ها را که از نظر والدین نامناسب می باشند، ندارند؛ اما در اتاق های چت آنها به راحتی می توانند فارغ از نظارت دیگران با هر فرد یا گروهی که بخواهند ارتباط برقرار کنند (اعتضادی و سادات علمدار، 1387: 92).
از طرفی دیگر، یک کودک اگر به سنی رسیده باشد که بتواند چند حرف را روی صفحه کلید کامپیوتر بفشارد، قادر است به معنای واقعی کلمه به دنیا دسترسی داشته باشد. اما این دسترسی می تواند به کودک آسیب برساند. مثلاً ممکن است یک کودک 8 ساله بخواهد کلمه (Lego) را تایپ کند؛ اما با جا انداختن حرف آخر آن کلمه (Leg) به معنای ساق پا را تایپ کرده و سپس دکمه جست و جو را بزند و به هزاران شبکه اینترنتی در مورد پا که ممکن است بعضی از آنها حاوی مطالب مستهجن باشد هدایت شود. به همین دلیل مهم است که والدین از آنچه کودکانشان در اینترنت می بینند و می شنوند و کسانی که با آنها ارتباط برقرار می کنند و مطالبی که در مورد خود می گویند آگاه باشند. برای جلوگیری از دسترسی فرزندان به بعضی از سایت ها که به عنوان «سایت بد» شناخته شده اند نرم افزاری وجود دارد که با فیلتر کردن برنامه ها می توان از ورود به بعضی سایت ها جلوگیری کرد و اطلاعات شخصی را به اینترنت محدود ساخت (داوشن و آیزنبرگ، 1388: 172 و 171). راه کارهای مناسب دیگری نیز برای حفاظت از ایمنی و حریم شخصی کودکان و نوجوانان هنگام کار با اینترنت وجود دارد که برخی از آنها عبارت است از:
- انتخاب سایت های مناسب و مسدود کردن یا بلوکه کردن سایت ها نامناسب با استفاده از: راهنمای محتوا (Content Advisor) در مرورگر اینترنت 6 (IE6)، مرورگر اینترنت (MSN9) و کنسول بازی (Xbox)
- افزایش ضریب امنیتی و شخصی با استفاده از ایجاد اعتبارهای کاربری متفاوت و تعیین کردن تنظیمات امنیتی مرورگر اینترنت 6 (IE6)
- رد گیری سایت های بازدید شده با استفاده از بخش (History) و مرورگر اینترنت (MSN9)
- وضع قوانین و دستورالعمل های خانوادگی برای استفاده از اینترنت (زمانی، 1383: 60-58).
البته تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از دانش آموزان با تجربه یاد گرفته اند چگونه در اینترنت از خود محافظت کنند. این فرآیند آموزشی به آنها یاد می دهد که برای عدم مواجهه با موقعیت های ناامن چه کارهایی انجام دهند و چه کارهایی انجام ندهند. همچنین مهارت های تفکر و قضاوت به والدین، مربیان و دیگر اعضای جامعه که می خواهند شیوه های مقابله با خطرات زندگی را به کودکان بیاموزند آموزش داده می شود. در این جا خطرات تبیین می شوند تا هنگامی که کودکان با آنها مواجه شدند دچار سردرگمی نشوند (جلالی فراهانی و باقری اصل، 1386: 144).

* ماهواره (Satellite):

ظهور فناوری های جدید در هر جامعه ای، همواره تردیدها، سردرگمی ها و ناآرامی هایی به همراه داشته است و این امر در مورد تلویزیون های ماهواره ای نیز مصداق دارد. به طور کلی، دو دسته نظریه در ارتباط با تأثیرات تلویزیون های ماهواره ای وجود دارد. یک دسته طرفدار «نظریه جهانی شدن» و معتقد به اثرات مثبت ماهواره و دسته ای دیگر طرفدار «نظریه هجوم فرهنگی» و تأثیرات منفی این رسانه هستند. پیروان نظریه جهانی شدن معتقدند که استفاده از برنامه های ماهواره ای می تواند علاوه بر مزیت های ارتباطی و اطلاعاتی،‌ عاملی برای جهانی شدن جوامع باشد. به عبارت دیگر، ماهواره با پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی، عده کثیری از مخاطبان را در جوامع مختلف در یک لحظه و به طور هم زمان تحت تأثیر قرار می دهد و به این ترتیب با نفوذ و قدرتی که از این طریق به دست می آورد می تواند عاملی برای یک دست شدن فرهنگ جوامع و اتحاد افراد باشد. عمده ترین مزایای استفاده از ماهواره ها از دید طرفداران نظریه جهانی سازی به شرح زیر می باشد:
1- ماهواره یک وسیله تبادل کم هزینه و آسان است.
2- موجب تسهیل در امور و افزایش تأثیر پدیده های اجتماعی می شود.
3- ظرفیت حمل پیام در آن بسیار بالاست و هزینه استفاده از آن نسبت به رسانه های دیگر بسیار پایین است.
4- می تواند باعث انسجام ملی و تمامیت ارضی در کشورها شود.
5- پخش زنده رویدادهای مختلف در سرتاسر کره زمین به راحتی امکان پذیر می باشد.
6- استفاده از برنامه های ماهواره ای هم از نظر سرمایه گذاری و هم از لحاظ قدرت خرید مصرف کنندگان مقرون به صرفه است. به این ترتیب از نظر اقتصادی پر کردن اوقات فراغت مخاطبان ماهواره ها نسبت به مخاطبان سایر رسانه ها مفیدتر است.
اما در مقابل این نظریه، پیروان نظریه هجوم فرهنگی بر این باورند که محتوای برنامه های ماهواره ای که عموماً از کشورهای غربی تغذیه می شوند باعث تخریب فرهنگ کشورها و تبدیل شدن افراد جامعه به یک توده بی شکل، مصرف گرا و قابل کنترل توسط شبکه های ماهواره ای می شوند و در نهایت به وابستگی کامل به فرهنگ و اقتصاد غرب می رسند. مهم ترین مضرات از این دیدگاه عبارت است از:
• تخریب فرهنگی.
• بدآموزی های اخلاقی، تخریب باورهای ملی، دینی و ارزش های اجتماعی.
• به وجود آوردن اندیشه های منفعل در کشورهای جهان سوم.
• وابستگی فرهنگی کشورهای جهان سوم از طریق دخالت در امور آنها.
• قرار دادن جهان در راستای سیاست های کشورهای سلطه گر با طرح نظریه جهانی شدن.
• تأثیر منفی بر روی نوجوانان و جوانان و ایجاد دوگانگی شخصیت در آنها.
• عدم حاکمیت مقررات بر عملکرد ماهواره های پخش مستقیم.
• هجوم حجم بسیاری از اطلاعات که در نتیجه جایی برای تفکر و خلاقیت و ابتکار باقی نمی ماند.
• از دست دادن هویت فردی و فراموشی اصالت و هویت واقعی انسان.
• مصرفی بار آمدن جوامع.
در ایران به علت اشاعه بی ضابطه و رو به رشد استفاده از تجهیزات دریافت ماهواره و همچنین نرخ رو به افزایش میزان بهره مندی از برنامه های پخش مستقیم ماهواره ای، نگرانی هایی در خصوص هجوم فرهنگی بیگانگان به فرهنگ دینی و ملی پدید آمده است. فرهنگ و عناصر آن از جمله عوامل وحدت بخش در جامعه هستند که درونی شدن آنها در افراد ضامن امنیت ملی است. در بررسی تأثیر ماهواره بر باورها و ارزش های دینی لازم است به نقش آن در خلق و القای ارزش های نو که معمولاً با ارزش های دینی و ملی در تعارض می باشند توجه شود. این امر در مورد جوانان به عنوان بخشی از مخاطبان این رسانه از حساسیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا آنان به اقتضای شرایط سنی و به دلیل روحیه کنجکاوی، شجاعت و میل به اجتماعی شدن به دنبال تجربه های نو ظهورند (لاریجانی و ملکی تبار، 1386: 149-137).
پس از ورود تلویزیون های ماهواره ای به فضای فرهنگی جوامع به ویژه جوامع توسعه یافته، جامعه شناسان به آثار و پی آمدهای آن توجه کردند و نشان دادند که آثار آن بر جامعه و تغییر و تحولاتی که قادر است بر روی جامعه و فرهنگ آن انجام دهد گوناگون است. نگاهی به بخش عظیمی از برنامه های تلویزیون های ماهواره ای نشان می دهد که این محصولات چگونه در کار تولید شکل آرمانی از زندگی هستند و هویت فردی و اجتماعی در اجتماعات و جوامعی که زیر نفوذ این وسایل ارتباطی هستند در مسیر فراملیتی شدن، دگرگون شدن و متزلزل شدن حرکت می کند. بررسی ها نشان می دهند بیشترین افرادی که از برنامه های ماهواره ای استفاده می کنند نوجوانان و جوانان هستند که در سنین رشد و مراحل شکل گیری هویت فردی و اجتماعی در معرض برنامه های ماهواره ای قرار می گیرند و کم کم دغدغه ها، ذهنیت ها، هویت ها، شخصیت ها و مسائل مشابه مطرح در برنامه های این شبکه های ماهواره ای را که عمدتاً مبتنی بر دغدغه ها، ذهنیت ها و مسائل افراد کشورهای توسعه یافته است پیدا خواهند کرد و در اجتماع مجازی با آنها یکپارچه و متجانس می شوند. آن عده که از این برنامه ها استفاده می کنند رفته رفته هویت فردی و اجتماعیشان از تعلق ملی، قومی و فرهنگی خود رها می شود و بیشتر احساس جهانی خواهند داشت تا ایرانی. هویتی که این افراد پیدا می کنند ممکن است با هویت ملی در تضاد باشد و در نهایت به کاهش انسجام اجتماعی با جامعه و بحرانی شدن هویت اجتماعیش بیانجامد و در نهایت او دیگر در یک جامعه ارگانیک زندگی نمی کند که هویت همبسته ای با این جامعه داشته باشد. نتایج یک مطالعه (1387) بر روش دانشجویان دختر و پسر دانشگاه های پیام نور استان آذربایجان شرقی نشان داد که تماشای برنامه های شبکه های ماهواره ای بیشترین تأثیر و ارتباط را بر روی خصوصیات فرهنگی شکل دهنده به هویت اجتماعی افراد دارد تا خصوصیات ساختاری (زلفعلی فام و ابراهیم پور، 1387: 196-181).
یافته های به دست آمده از یک مطالعه (1386) نشان می دهد که در ایران 56 درصد افراد برنامه های ماهواره تماشا می کنند و میانگین تماشای برنامه های ماهواره ای 144 دقیقه در طول روز می باشد. 24/4 درصد این افراد به میزان زیاد، 35/2 درصد در حد متوسط و 40/5 درصد به میزان کم به تماشای برنامه های ماهوراه ای وابستگی دارند. از این میان، 62/8 درصد با انگیزه تفریح و سرگرمی، 40/4 درصد با انگیزه کسب اخبار و اطلاعات، 22/4 درصد با انگیزه یادگیری و تقویت زبان، 19/1 درصد برای آشنایی با دیدگاه های ادیان و مذاهب دیگر، 34/6 درصد با هدف آشنایی با دیدگاه ها و نظرات سیاسی در مورد کشور ایران، 41/9 درصد با هدف آشنایی با سبک و رنگ های جدید لباس، آرایش مو و صورت، 47 درصد با انگیزه آشنایی با اوضاع و احوال خوانندگان و هنرپیشگان خارجی و 51/8 درصد با هدف آشنایی با اوضاع و احوال خوانندگان و هنرپیشگان ایرانی مقیم خارج از کشور به تماشای برنامه های ماهواره ای می پردازند. این مطالعه نشان داد که 56 درصد افراد رقص، شوهای ایرانی و خارجی و موسیقی را جزء بهترین برنامه های ماهواره می دانند. از نظر جمعیت مورد مطالعه، عدم تنوع و جذابیت برنامه های تلویزیون داخلی، فراهم نبودن زمینه های لازم برای گذراندن اوقات فراغت، تنوع و جذابیت برنامه های ماهواره و بدون سانسور بدون اخبار و برنامه ها علل اصلی گرایش جوانان به ماهواره می باشد (لاریجانی و ملکی تبار، 1386: 153-151).
با توجه به مطالبی که گفته شد انجام اقدامات زیر در راستای استفاده از برنامه های تلویزیون های ماهواره ای ضروری به نظر می رسد:
تمرکز سیاست گذاری و ارائه سیاست های روشن و مشخص در ارتباط با مسائل اجتماعی - فرهنگی به منظور مقابله با تهدیدات برنامه های ماهواره ای دشمنان از طریق بازنگری قوانین و اصلاح نظام اجرایی، استفاده از فناوری دیجیتالی و توزیع آنتن های استاندارد، آموزش و توجیه نهادها و سازمان ها، ایجاد ساز و کارهای جدید برای یکپارچه سازی نرم افزارهای مدیریت های فرهنگی - اجتماعی در کشور، اجرای قانون ممنوعیت استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره و فعالیت ویژه شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای فرهنگ عمومی کشور، افزایش حجم برنامه های صدا و سیما با استفاده از دریافت مجموعه ای از برنامه های مناسب تلویزیونی کانال های خارجی و پخش برنامه های تمام شبکه های استانی در تمام استانها، ارتقای سطح آگاهی های عمومی و ایمان و ارزش های معنوی و اخلاقی و آمادگی مردم به منظور مشارکت و افزایش سطح کمی و کیفی تولیدات فرهنگی، تحکیم مبانی فرهنگ اسلامی و ایجاد مصونیت فرهنگی برای جامعه به ویژه نسل جوان برای مقابله با تهدیدات برنامه های ماهواره ای، ایجاد زمینه های مناسب برای تقویت بنیه مالی و رونق اقتصاد فرهنگ و توسعه مبادلات فرهنگی با کشورها و گروه های مسلمان (همان، 159 و 158).

* بازی های رایانه ای (Cumputer Games):

در خصوص تأثیر بازی های رایانه ای بر کودکان، نوجوانان و جوانان تاکنون اظهار نظرهای متفاوتی ارائه شده است. به طور کلی، طرفداران بازی های رایانه ای، این بازی ها را منبع غنی یادگیری و سرگرمی می دانند و معتقدند که پرداختن به این بازی ها می تواند موجب هماهنگی چشم و دست و مغز شود. همچنین بازی های رایانه ای وسیله ای برای رشد و افزایش عزت نفس، تقویت مهارت های مکاشفه ای مثل حل مسئله، فهم و درک بهتر دروس، آموزش کودکانی که دارای ناتوانی یادگیری هستند، افزایش سرعت خواندن، آموزش زبان، آمادگی برای رویارویی با موفقیت های گوناگون جهان پیرامون، کمک به اجتماعی شدن، تقویت خلاقیت، افزایش تمرکز، کاهش زمان واکنش، پرت کردن حواس در هنگام نگرانی و موقعیت های نگران کننده، درمان برخی از اختلالات تکلمی، کاهش درد، کمک به ترک عادات نامطلوب مثل کندن جوش ها و ناخن جویدن، بهبود حافظه در افراد مسن، تخلیه هیجان ها، درمان ناراحتی های روانی و آموزش مهارت های زندگی و اجتماعی به شمار می آید. اما مخالفان بازی های رایانه ای اعتقاد دارند که بازی های رایانه ای می توانند تأثیرات اجتماعی و جسمی - روانی ناگواری بر جای بگذارند. پی آمدهای اجتماعی ناشی از این بازی ها عبارتند از: القای برخی از ارزش های فرهنگی، ارائه یک هویت جدید از زن، قماربازی، ‌تلقین های سیاسی و مذهبی و کم رنگ کردن اعتقادات دینی. تأثیرات جسمی نیز مثل: درد مفصل و ماهیچه، تاول، پینه، درد زردپی و کرختی انگشت ها و دست ها و آرنج، بیماری های پوستی ناشی از قرار گرفتن در برابر اشعه، درد گردن، ناراحتی ستون فقرات، سر درد، آسیب رشته های عصبی پیرامونی، اضطراب و در نتیجه شب ادراری، بی اختیاری دفع، حمله های صرع (به ندرت)، توهم، کم تحرکی و در نتیجه چاقی و ابتلاء به بیماری های قلبی و عروقی. تأثیرات منفی روانی بازی های رایانه ای نیز شامل: حساسیت زدایی، وابستگی و اعتیاد به بازی های رایانه ای، تنبل شدن ذهن و پرخاشگری می باشد (شبیری، 1387: 59-40). برخی از منتقدان این گونه بازی ها ادعا می کنند که بازی های رایانه ای تأثیری ویرانگر بر نسل جوان می گذارند، خشونت را جلوه می بخشند و رفتارهای ضد اجتماعی را تشویق می کنند. اِوِرِت کوپ (Everett Koop) در این خصوص می گوید: «هیچ ویژگی سازنده ای در این بازی ها نیست... هرچه هست این است که: از سر راه بردار، بکُش و نابود کن!» (بیابانگرد، 1387: 28 و 27). مطالعات بومن و راتر (Bowman & Rotter-1983) نیز نشان داد که 85 درصد بازی های مورد بررسیشان، شرکت کنندگان در بازی را به فعالیتهایی نظیر: خراب کاری، خشونت و کشتن درگیر کرده اند. همچنین دیوید گراسمن گزارش داده است که بسیاری از بازی های کامپیوتری و ویدئویی عرضه شده در بازار که مورد استقبال هم واقع شده اند، به نوعی شبیه سازان قتل و جنایات و سایر بزهکاری ها هستند. به نظر وی، این نوع بازی ها به کودکان به صورتی کاملاً غیر اخلاقی استفاده از اسلحه را آموزش می دهند (دربیکی، 1386: 214). در برخی از بازی های کامپیوتری نیز زنان به عنوان موجوداتی مطرح می شوند که تنها جذابیت جنسی دارند و باید با برهنه کردن خود و به نمایش گذاشتن اندامشان حقی برای حیات پیدا کنند (بیابانگرد، 1387: 56 و 55). بسیاری از روان شناسان اجتماعی نیز استفاده بیش از حد از این بازی ها را عامل تخریب دنیای کودکان دانسته که آنها را بیش از پیش پرخاشگر می سازد (ناظری، 1388: 20). نتایج یک تحقیق نشان می دهد که 56 درصد جوانان ایرانی علاقه بسیار زیادی به انجام بازی های کامپیوتری در اوقات فراغت خود دارند به گونه ای که از میان 64/2 درصد جوانانی که در اوقات فراغت خود مشغول بازی می شوند، 38/7 درصد،‌ بازی های کامپیوتری را برای این امر انتخاب می کنند. به هر حال، بازی های کامپیوتری و ویدیویی نیز مانند همه رسانه های دیگر شاخص ها و متغیرهای فرهنگی زیادی را حمل می کنند و می توانند بر ذهن مخاطب تأثیر بگذارند. این تأثیرگذاری به ویژه بر کودکان تأثیری به مراتب بیشتر از بزرگسالان می تواند داشته باشد. این بار فرهنگی نیز می تواند در آینده بر رفتارهای اجتماعی و گسترش هنجارها یا نابهنجاری ها تأثیرگذار باشد. اما با این حال نمی توان از نقش های مثبت این بازی ها نیز چشم پوشی کرد؛ بلکه قضاوت درباره این حاملان فرهنگی، باید بدون پیش داوری و بر اساس خصوصیات فرهنگی و اجتماعی در هر کشور مورد بررسی قرار گیرد (دربیکی، 1386: 211 و 210).

* تلویزیون (Television):

امروزه موضوع آسیب های اجتماعی، یکی از دغدغه های جامعه ما است و باید به عنوان یک واقعیت با این موضوع برخورد کرد. البته باید پذیرفت که نمی توان به طور کلی ریشه آسیب های اجتماعی را از بین برد؛ بلکه باید تلاش کرد تا حد امکان روند رو به رشد آن را کاهش داد و از تمام ظرفیت ها برای رسیدن به این هدف استفاده کرد. قطعاً رسانه به ویژه رسانه ملی (تلویزیون) نقش مهمی در تبیین این موضوع دارند. لذا استفاده و بهره گیری از این ظرفیت در ارائه اطلاعات به موقع به مردم یک ضرورت اجتناب ناپذیر است و باید ساز و کار استفاده دست از رسانه ملی را نیز مورد هدف قرار داد (موسوی چلک، 1388: 16).
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.