بنیانگذار واقعی اقتصاد کیست؟

فیزیوکراتها با وجود تازگی و اصالت و قدرت افکارشان پیشقدمانی بیش نیستند. خالق حقیقی دانش نوین اقتصاد به اقرار همه ادام اسمیت است. از همان سال 1776 که اثر جاویدان او به نام «تحقیق درباره ی ماهیت و علل ثروتمندی ملل» (1) انتشار یافت نوشته های پیشین به طاق نسیان سپرده شد (2). از آن تاریخ به بعد در حالی که عقاید و آراء اسلاف فقط به لحاظ کنجکاوی تاریخی مورد توجه قرار می گرفت، کتاب او برای نسل های متوالی دانشمندان اقتصاد راهنما و سرآغاز همه ی مطالعات نظری بود. امروز نیز با همه ی تغییراتی که در اصول اساسی این علم وارد شده هیچ دانشمند اقتصاد، بی آن که فقط دانش خویش را محدود سازد، نمی تواند از آراء اندیشه های مؤلف کهنسال اسکاتلندی صرفنظر نماید.
سر این مقام بی نظیر که پس از آن هیچ کتاب اقتصادی دیگر نتوانسته است جای آن را بگیرد، چیست؟ علل آن را می توان چنین خلاصه کرد:
الف. نخست ارزش والای ادبی آن. کتاب اسمیت جالب، زنده و سرشار از وقایع است. پی در پی مسائل روز مانند نظام مستعمراتی، نظام شرکت های عظیم تجارتی، شیوه های اصحاب مکتب سوداگری، سازمان پولی و مالیات ها را برای معاصرین خود تشریح می کند. قضاوت آن چنان منصفانه و محکم و متکی به سند صریح و دلیل روشن است که خواننده را بی اختیار متقاعد می سازد. وقایع و براهین، امثله و دلایل در آن بهم آمیخته است. در همان زمان که متقاعد می کند، یاد می دهد و می آموزد. در شیوه ی اسمیت مطلقاً فضیلت نمایی، توسل به اصطلاحات ثقیل منطقی و احتجاج نیست. با سادگی و شیوایی بدون تکلف و بدون شک و دودلی مطلب را بیان می کند. انعکاس عواطف جوانمردی و بشردوستی که گاهی بیان را به حد اعلای فصاحت بالا می برد در خلال تمام اوراق کتاب او نمایان است. این امتیازات کمیاب باعث شده است که کتاب کهن بیشتر طراوت و تازگی خود را حفظ نماید.
ب. از طرف دیگر آدام اسمیت تمام افکار اساسی اسلاف خویش را گرفت و همه را در دستگاه جامع و منظم تری ذوب کرد و با جلو افتادن از آنها کار آنان را بی فایده ساخت، زیرا به جای افکار و نظریات پراکنده ی آن ها فلسفه ی اجتماعی و اقتصادی نوینی برقرار نمود. این افکار و عقاید در کتاب او ارزش جدیدی پیدا می کند. به جای آن که مسائل پراکنده و جدا و مستقل از یکدیگر باشند، همه به صورت مظاهر و فروع یک اصل کلی و فلسفه ی جامع تجلی می نمایند و به نوبه ی خود از آن نور و جلوه بیشتر می گیرند.
اسمیت مانند اکثر نویسندگان بزرگ، بسیاری از عقاید و افکار و نظریه های خویش را از پیشقدمان و یا معاصران خود کسب کرده است، بدون آن که به بداعت و اصالت کار او لطمه ای وارد آورد. در کتاب او بی آن که همیشه نام ببرد از بیش از صد مؤلف استفاده و یا نقل قول شده است. بی فایده نیست، در اینجا نام بعضی از آن نویسندگان را که ظاهراً بیش از همه در آدام اسمیت مؤثر بوده اند و یا راه را بر او گشوده اند ذکر نمائیم:
مقام اول شاید به هوچسون تعلق بگیرد. او در دانشگاه گلاسکو در همان کرسی که بعدها به اسمیت رسید استاد فلسفه ی اخلاقی بود. اسمیت به حدی تحت تأثیر او قرار داشت که قسمتی از تقسیمات درس خود را از او اقتباس کرده است. بالاتر از آن جرثومه ی بسیاری از نظریه های خیلی مشهور اسمیت در آثار او دیده می شود- هوچسون در کتاب خود به نام سبک فلسفه ی اخلاقی (3) (چاپ شده در 1755 و تألیف شده خیلی قبل از آن) اهمیت فوق العاده برای تقسیم کار قائل است. همچنین درباره ی تغییرات قیمت و منشاء پول و راجع به گندم و کار بعنوان واحدهائی واجد ارزش ثابت تر نظریاتی اظهار می دارد که شباهت زیاد به عقاید اسمیت در کتاب ثروت ملل دارد.
در کنار هوچسون باید دیویدهیوم را قرار داد. اسمیت در جائی از کتاب خود او را «بزرگترین و ارجمندترین مورخ و فیلسوف عصر ما» می خواند (4) و از 1752 با او روابط و داد و محرومیت نزدیک داشت- هیوم بیش از چند رساله ی کوچک درباره ی اقتصاد ندارد که مهمترین آن ها راجع به پول و تجارت خارجی و نرخ ربح است. این رساله ها با چند رساله ی دیگر در مجموعه ای به نام «مباحث سیاسی» (5) به چاپ رسیده است (1752). هیوم در بحث این مسائل غور و ابتکار و ژرف بینی و نورافکنی که از مزایای دیگر تألیفات اوست بکار برده است. حماقت سیاست اصحاب مکتب سوداگری، میزان شدت طبیعی مقدار پول با احتیاجات هر کشور، مغلطه ی «موازنه ی تجارتی» و عواقب شوم رقابت بازرگانی بین ملت ها با قدرتی قابل تحسین تشریح شده است. بدون شک این رسالات که اسمیت در دروس دانشگاه گلاسکو خود از آن نام برده و هیوم درباره ی تجدید طبع آن ها با او مشورت کرده است در او تأثیر فراوان داشته اند. البته اسمیت بعداً از مرز آزادی طلبی هیوم جلوتر می رود (زیرا هیوم در رساله ی خویش درباره ی موازنه ی تجارتی مشروع بودن بعضی از تعرفه های حمایتی را قبول می نماید که اسمیت آن ها را بکلی رد می کند). با وصف این مبتکر این فکر را باید هیوم دانست. و نیز باید اضافه نمائیم که در این موضوع آزادی تجارت از اواخر قرن 17 و نیمه ی اول قرن 18 گروهی از خود نویسندگان مکتب سوداگری که شماره ی آنها همواره فزونی می یافت علیه تضییقات نظامات گمرکی اعتراض می کردند: این نویسندگان را با آن که هنوز هم غرق در اندیشه ها و توهمات خود بودند به حق «مرکانتیلیست های آزادی طلب» نامیده اند. همانطور که در فرانسه بواس گیلبرد (6) ظهور فیزیوکراتها را نوید می داد در انگلستان کسانی مانند چایلد، پتی، توکر، دادلی نورت و گری گوری کینک (7) راهها را برای سیاست آزادتری در زمینه ی تجارت خارجی آماده ساختند. (8)
علاوه بر هوچسون و هیوم باید از: برنارد ماندویل (9) نیز نام ببریم. او عالم اقتصاد نبود، بلکه پزشکی فیلسوف بود که در 1704 اشعاری از او منتشر شد و در 1714 با اضافات زیاد به نام «افسانه ی زنبورهای عسل یا فساد خصوصی خیر عمومی» تجدید طبع گردید (10). فکر اساسی این کتاب (که در آن زمان آن را فضیحتی شمردند و به دستور حکومت توقیف کردند) اینست که تمدن یعنی ثروت و هنرهای زیبا و علوم ناشی از فضایل مردم نیست، بلکه ناشی از چیزهائیست که ماندویل آنها را رذایل و عیوب می نامد، یعنی همان حوایج طبیعی بیشمار که ما را طالب راحت و رفاه و تجمل و سایر لذایذ زندگی می کند. بعبارت دیگر کتاب مذکور ستایشی بود از آدم طبیعی و نکوهشی نسبت به انسان پرهیزکار.
اسمیت در کتاب «نظریه ی احساسات اخلاقی» خویش ماندویل را که حوایج و خواهش ها و ذوق های غیر قابل ایراد انسانی را رذایل نامیده سرزنش می کند (11). با وصف این اندیشه های ماندویل در ذهن او بارور شده است. او نیز به نوبه ی خود همواره و بدون خستگی تکرار می کند که تنها نفع شخصی است (در نظر او عیب و فساد نیست بلکه فضیلت فروتریست) که بی آنکه بدانیم و یا حتی بخواهیم بطور طبیعی جامعه را که بهبود و رفاه و آبادی سوق می دهد. بنابراین ثروتمندی ملت در نظر اسمیت مانند ماندویل اگر محصول «رذایل» مردم نباشد لااقل نتیجه ی غریزه ی طبیعی است که جنبه ی تقوی و پرهیزکاری ندارد و خالق متعال در سرشت ما نهاده است تا اغراضی که قابل پیش بینی ما نیست حاصل شود.
اینها نویسندگان معروفی هستند که بعضی از مشهورترین عقاید و آراء اسمیت را قبل از او عنوان کرده اند و اسمیت بعداً آنها را در قالب نظام جامع علمی ریخته است.
مع الوصف تنها قالب ریزی علمی برای اعطای مقام منحصر به فرد به کتاب «ثروت ملل» کافی نبوده است. قبل از اسمیت کنه و فیزیوکراتها پدیده های اقتصادی را به صورت جمعی مورد توجه قرار داده و به چند اصل ساده ی کلی مربوط کرده بودند. بنابراین، اسمیت اولین کسی نیست که در این زمینه کار علمی واقعی کرده باشد، ولی زبردستی اسمیت در همین جا ظاهر می شود که او را بالاتر از دیگران قرار می دهد. و این جهت سوم اشتهار و کامیابی اوست.
ج. اسمیت از جهات بسیاری مدیون فیزیوکراتهاست. وی آنها را جز در مدت اقامت خویش در پاریس (1765) نشناخته است، ولی با وجود کوتاهی و اختصار روابط اندیشه های آنان در اسمیت اثر عمیق داشته است. او احتمالاً تمام آثار آنها را نخوانده و از آن جمله از «اندیشه های تورگور» (12) که در 1766 نوشته شده و در 1769 یا 1770 در کتاب «گاهنامه ی هموطن» (13) به چاپ رسیده بی خبر بوده است، ولی اسمیت هم با تورگو و هم با کنه آمد و شد زیاد داشته و بی شک در این ملاقات های اطلاع مستقیم و دقیق از افکار آنها بدست آورده است. از روی حدس آن اندیشه ها را که بیش از همه در امور او مؤثر بوده اند می توان معلوم کرد.
در یک نکته لااقل اسمیت احتیاج نداشت که از آنها چیزی بیاموزد و آن موضوع آزادی طلبی اقتصادی است. او از مدتها پیش مدافع سرسخت این عقیده بود. مع الوصف هم آهنگی معتقداتش با ایمان آتشین فیزیوکراتها موجب تحکیم عقیده ی او گردید.
برعکس عقاید و نظریاتش راجع به ترتیب توزیع درآمد سالانه بین طبقات مختلف ملت ظاهراً از آنان اقتباس شده است. در دروس دانشگاه گلاسگو همواره سخن از تولید ثروت است، ولی در کتاب «ثروت ملل» مقام ارجمندی به توزیع داده شده است. این اختلاف را چگونه می توان توجیه کرد جز آن که اسمیت بعداً با فیزیوکراتها ارتباط یافته و با «جدول اقتصادی» و نظریه ی محصول خالص آنان آشنایی پیدا کرده است.
با وجود این، اسمیت اگر یکی از بارورترین اندیشه های فیزیوکراتها را مورد استفاده قرار داده، دید او درباره ی آن بسی والاتر و جامع تر از آنهاست و همین کیفیت باعث شده است که به زودی آنها را کنار بزند. فیزیوکراتها در عقیده ی خویش مسحور مقام منحصر به فرد کشاورزی بودند و به همین سبب دیدی محدود و ناقص و غلط از جهان اقتصادی داشتند- بعبارت دیگر آنها از دریچه ی تنگی به خارج نگاه می کردند، ولی آدام اسمیت از همان قدم اول خود را در مرکز پدیده ها قرار می دهد و از بالاترین نقطه آنها را بررسی می نماید به همین جهت افق دید او بازتر و گسترده تر است.
تصور جهان اقتصادی مانند کارگاهی عظیم ناشی از تقسیم کار؛ برگرداندن پدیده های اقتصادی به وحدتی عالیتر به هدایت انگیزه ی روانی اساسی یعنی مثل ثابت آدمی به بهتر کردن وضع اقتصادی خود؛ و بالاخره سیاستی اقتصادی پایه گذاری شده برای نخستین بار بر اساس منافع عالیه ی جامعه و نه بر حسب منافع خاص این طبقه و یا آن طبقه (کارخانه داران- کشاورزان)، ارکان اصلی کتاب ادم اسمیت هستند و به منزله ی چراغ راهنما در دهلیزهای تاریک و پیچیده ی پدیده های اقتصادی بکار می روند. معاصرین او به آسانی احساس کردند که برای دانش نوین در چنین صراط مستقیم خطر منتهی شدن به بن بست نیست. برای نخستین بار به آنان نقطه ی اتکاء استواری عرضه گردید که بر اساس آن بتوانند منافع در هم پیچیده ی کشاورزی و صنعت و تجارت را در نظر بگیرند، با ظهور آدم اسمیت مباحث اقتصادی از مرحله ی سبک ها و اسلوب ها خارج شد و وارد جهان علم گردید.

پی نوشت ها :

1- اسم کامل کتاب اسمیت «تحقیق درباره ی ماهیت و علل ثروتمندی ملل» Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations است که به اختصار آن را ثروت ملل Wealth of Nations می نامند.
2- زندگی ادام اسمیت جز ربوده شدنش در کودکی بوسیله ی گروهی از دوره گردان مطلب فوق العاده ای ندارد. تاریخ زندگی او در تألیف و درس ها و دوستی هایش خلاصه می شود. محرمیت او با هیوم (Hume) فیلسوف معروف است. اسمیت در پنجم ژوئن 1723 در شهر کیرکالدی kirkaldy واقع در اسکاتلند بدنیا آمد. در دانشگاه کلاسکو از 1737 تا 1740 به تحصیل پرداخت که محبوب ترین استادش در آنجا فرانسوا هوچسن Francois Hutchesen بود از 1740 تا 1746 تحصیلات خود را در اکسفرد بپایان رسانید. در این دانشگاه آن زمان دانش به نهایت مسکین بود. غالب استادان حتی برای تدریس دروس خود حاضر نمی شدند. پس از مراجعت به اسکاتلند در ادیمبورک دو درس آزاد بر عهده گرفت: یکی راجع به ادبیات انگلیسی و دیگری درباره ی علم اقتصاد که در آن از اصول آزادی تجارت دفاع می کرد. در 1751 در دانشگاه گلاسکو که از بهترین دانشگاههای اروپا در آن زمان بود به استادی منطق برگزیده شد. در آخر همان سال کرسی فلسفه ی اخلاق به او تفویض شد که مشتمل بر چهار درس الهیات طبیعی، اخلاق، رویه ی قضائی، و سیاست بود. تا سال 1764 در سمت استادی باقی ماند. در 1759 کتابی به عنوان «نظریه ی احساسات اخلاقی» (Theory of Moral Sentiments) منتشر کرد که به زودی باعث شهرت او گردید. در 1764 که به چهل سالگی رسیده بود از استادی دانشگاه کناره گرفت و مصاحبت دوک جوان باک لاو (Buccleugh) فرزند خوانده ی سیاستمدار معروف چارلس تاون شنه را در مسافرت به خارج پذیرفت. این مسافرت ها برای اشراف زادگان انگلیسی جای تحصیلات عالیه را که در آن زمان بسیار پائین آمده بود می گرفت. مزیت مادی این شغل برای آدم اسمیت (800 لیره تا آخر عمر) خیلی بیشتر از حقوق استادی. مسافرتها از 1764 تا 1766 ادامه داشت. از این مدت اسمیت یکسال و نیم در تولوز، دو ماه در ژنو (که ولتر را در آنجا ملاقات کرد) و ده ماه در پاریس گذراند. در پاریس با فیزیوکراتها و مخصوصاً با تورگو ارتباط یافت. در تولوز کتاب مشهور خویش را آغاز کرد و پس از مراجعت به اسکاتلند (1767) در مول خویش و کار مادرش اقامت گزید تا منحصراً به کار تدوین و تکمیل کتابش بپردازد. این کار در 1773 تقریباً به پایان رسیده بود، ولی اسمیت از آن جا به لندن رفت و کتاب پس از سه سال بالاخره در 1776 منتشر گردید و شهرت بزرگ مؤلف خود را تکمیل کرد. در ژانویه ی 1778 اسمیت به سمت سررشته داری گمرکات ادیمبورک که شغل و مقامی ارجمند بود منصوب و تا آخر عمر (1790) در آن سمت باقی ماند.
آنچه از صفات و اخلاق اسمیت به ما رسیده است او را شخصیتی بسیار ظریف در احساسات و رفتار معرفی می کند. داستان پریشان حواسی او افسانه مانند است. عقاید سیاسیش به ویگ ها نزدیک بود (حزب سیاسی انگلیس از 1697 تا 1832 که طرفدار حقوق عوام و اصلاح شیوه ی دموکراسی بود و بعداً مبدل به حزب آزادیخواه گردید. مترجم) در مذهب به خداپرستی معقول و استدلالی قرن 18 که ولتر مشهورترین نماینده ی آن بود که تمایل داشت و برای ولتر احترام خاصی قائل بود.
مدت زمانی مدید منبع منحصر به فرد ما از شرح حال و زندگانی اسمیت خطابه ای بود که دوگالد استوارت Dugald stewart تحت عنوان «حساب زندگی و نوشته های آدام اسمیت» "Account of the life and writings of Adam Smith" به سال 1793 در شرکت پادشاهی ادیمبورگ قرائت کرد و در مجله ی شرکت موسوم به «معاملات» منتشر گردید و سپس در سال 1811 با چند شرح حال دیگر در مجله ی مخصوصی به عنوان «زندگینامه ی آدام اسمیت و روبرتسون و غیره» به اسم مؤلفش دوگالد استوارت به چاپ رسید. خوشبختی ما امروزه از این جهت بیشتر است: جان ری John Rae در تصنیف زیبایش به نام «زندگانی آدام اسمیت» چاپ لندن 1895 در 449 صفحه، هر چه مربوط به او و دوستان و اطرافیان او بوده برای ما گرد آورده است. بیشتر مطالب مذکور در فوق از این کتاب اقتباس شده است. جیمس بونار در سال 1894، فهرست کتابخانه ی آدام اسمیت را منتشر ساخت که در آن عنوان 2300 مجلد (قریب دو سوم از کتاب های اسمیت) ذکر شده است. بالاخره کار پر ارزش تر و مهمتر از جهت مطالعه ی افکار اسمیت نشریه ی آقای ادوین کنان Edwin Cannan در 1896 است، تحت عنوان «دروسی راجع به عدالت و درآمدها و تسلیحات، بوسیله ی آدام اسمیت در دانشگاه کلاسکو- جمع آوری شده از طرف یکی از شاگردان او در 1763» (چاپ اکسفرد- 1896 در 293 صفحه). این مجموعه مشتمل بر دروس علم اقتصاد است که اسمیت در دانشگاه گلاسکو تدریس کرده است. نسخه ی خطی یادداشت های دانشجو ظاهراً در سال 1763 نوشته شده و بر حسب تصادف در 1876 به دست یکی از وکلای دادگستری لندن رسیده که آن را در 1895 برای انتشار به آقای ادوین کنان داده است. این کشف مخصوصاً از جهت مطالعه ی افکار اسمیت قبل از مسافرت به فرانسه و ارتباط با فیزیوکراتها با ارزش است- چاپهای متعددی از کتاب «ثروت ملل» شده است که مهمترین آن چاپ های بوکانان Bucchanan و مک گولو Mac Gulloch و سرولد راجرز Throld Rogers و نیکولسون Nicholson است. آخرین چاپ با نقادی و حواشی ذیقیمت چاپ آقای کنان مطبعه ی متون Methuen لندن در دو مجلد است که مورد استفاده ی ما برای قسمت های نقل شده در این کتاب بوده است. ترجمه ی متداول در فرانسه ترجمه ی گارنیه Garnier است که در «مجموعه ی اقتصادشناسان بزرگ» (Coliection des Principaux Economistes) در 1843 انتشار یافته است در 1937 ملحقات و اضافات بسیار سودمندی از طرف آقای و. ر. اسکات M. W. R. Scott به مناسب دویستمین سال ثبت نام آدام اسمیت در دانشگاه گلاسکو راجع به شرح حال و خانواده ی او در یک مجلد قطور (گلاسکو 1937- ربعی 445 صفحه) منتشر گردید که علاوه بر نامه های چاپ نشده مشتمل بر یک سند گرانبها یعنی خلاصه ی عقاید اقتصادی آدام اسمیت به قلم خود اوست که در حدود سال 1760 برای چارلس تاون شند سابق الذکر نوشته و فرستاده شده است. در این نسخه ی خطی شرح زیبائی از نظریه ی تقسیم کار دیده می شود که ظاهراً انشاء آن دلنشین تر از بیان آن در صفحات کتاب ثروت ملل است. در این خلاصه وسعت نظری که آدام اسمیت از جهات جامعه شناسی و فلسفی برای تقسیم کار قائل بوده و آن را اساس و پایه ی ثروتمندی اجتماعات می دانسته است به خوبی نمایان می شود. نسخه ی خطی مذکور از طرف آقای اسکات در میان اوراق و کاغذهای یکی از اقامتگاه های آخرین باک کلاوها پیدا شده است.
3- System of moral philosophy
4- Wealth of Nations جلد II صفحه ی 275، کتاب پنجم، فصل اول، قسمت سوم، ماده 3
5- Political Discourses، این رسالات اقتصادی به زبان فرانسه ترجمه و در «مجموعه ی اقتصادشناسان بزرگ» به چاپ رسیده است.
6- Boisguillebert
7- Child، Petty، Tucker، Dudley North و Gregory King
8- درباره ی این موضوع و تمام مسائل مربوط به مرکانتیلیسم به کتاب بزرگ هکشر M. Hecksher که در سال 1931 به زبان سوئدی منتشر گردیده و بعداً تحت عنوان «مرکانتیلیسم» به انگلیسی و آلمانی ترجمه شده است مراجعه شود.
9- Bernard de Mandeville
10- La Fable des Abeilles ou vices privés, bienfaits publics
11- فصل چهارم، بخش دوم، مبحث هفتم، کتاب نظریه ی احساسات اخلاقی، ترجمه ی فرانسه، چاپ دوم، 1830
12- Les Réflexions de Turgot
13- Ephémérides du citoyen

منبع: ژید، شارل؛ ریست شارل؛ (1380)، تاریخ عقاید اقتصادی(جلد اول)، ترجمه ی کریم سنجانی، تهران، دانشگاه تهران مؤسسه انتشارات و چاپ، چاپ چهارم.