امام سجاد علیه السلام در بخشی از دعای چهل و چهارم صحیفه ی سجادیه با عبارتِ - وَالحَمْدُ للهِ الَّذی حَبَانَا بِدِینِهِ وَ اخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ(1)-از دو تعبیر«دین» و «ملت» استفاده کرده اند؛ اما این دو تعبیر به چه معناست؟
به ادعای اهل لغت «دین» و «ملت» دارای مصداق واحدند، اما مفهوم متفاوتی دارند. دین، به معنای طاعت، جزا و پاداش شامل مجموعه دستورهایی است که از جانب خدای متعال صادر شده و باید اطاعت کرد تا به پاداشش رسید. شریعت و دین را از آن جهت به این نام نامیده اند که شامل طاعت، فرمانبرداری، جزا و پاداش است.(2)اما وقتی فقط به بُعد فرمانبرداری و عمل به دستورهای دین از طرف دین داران توجه شود، به آن «ملت» نیز گفته می شود. پس «ملت» آن بُعد از دین است که شامل مجموعه رفتارها یا مجموعه ارزش های رفتاری است که افرادی آن را می پذیرند، عمل می کنند و بنای رفتار و شکل زندگی شان قرار می دهند.
بنابراین حیثیت دین، کامل تر است؛ و به همین جهت مستقیماً به خداوند نسبت داده می شود: أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ.(3)
اما «ملت» که دارای حیثیت محدودتری است و به حیثیت عمل کردن به دین گفته می شود، به کسانی که به آن عمل می کنند، مانند پیامبران، نسبت داده می شود:(4) مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَ مَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ.(5)
یا در مواردی به برخی اقوام، گروه ها و افراد نیز نسبت داده شده است:... إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ * وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ... .(6)
همچنین «ملت» به معنای بخش اعظم از یک دین یا به معنای سنت و طریقه منسوب به اهل و آورندگان آن دین است.(7)
حضرت در این بخش از دعا می فرمایند: «ستایش و سپاس خدای را سزاست که دین را به ما هدیه بخشید». تعبیر «حَبَانَا» اشاره به این است که خداوند در ازای عطای این نعمت عظیم به ما، چیزی از ما طلب نکرده است. سپس فرمودند: «سپاس خداوندی را که ملت خود را به ما اختصاص داد یا ما را به ملت خود اختصاص داد».
پرسش: وجه این اختصاص چیست؟ مگر خدای متعال دین اسلام را فقط برای ما مسلمان ها نازل کرده است؟
پاسخ: اینکه دین اسلام یا ملت اسلام، به گروهی ویژه اختصاص داشته باشد یا نه، ناظر به بحث هدایت عام و خاص است.بدیهی است که اسلام به عنوان یک راه درست و صراط مستقیم الهی، طریقی برای همه ی بندگان خداست و به فرد، گروه یا ملیت خاصی اختصاص ندارد؛ مانند تمام دعوت های عام الهی که متوجه همه ی بندگان است. تا اینجا همان تشریع و هدایت عام است که همه ی افراد و گروه ها را شامل می شود. بنابراین دعوت به دین مقدس اسلام از طریق حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ارائه ی طریقی بود که متوجه همه بوده است، و تمام انسان های بالغ و عاقل که ندای ایشان را شنیدند به این دین خاتم مکلف اند، و این دعوت، به مسلمانان اختصاص ندارد.
اما همیشه به همه ی دعوت های عام الهی از طرف همه ی بندگان پاسخ مثبت داده نمی شود؛ بلکه تنها عده ی خاصی به آن پاسخ مثبت می دهند و بقیه از آن روی برمی گردانند. از این پس، تنها عده ای که این نعمت الهی را پاس داشته و به آن پایبند بوده باشند، مشمول دعوت خاص و ایصال الی المطلوب می شوند. این عده مشمول هدایت خاص و تکوینی الهی شده و بقیه از آن محروم اند.
مقصود امام زین العابدین علیه السلام در عبارت حَبَانَا بِدِینِهِ وَ اخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ، اختصاص تکوینی مسلمانان و مؤمنان به دین و ملت خداوند یعنی اسلام است.
پی‌نوشت‌ها:
1. ستایش مخصوص خداوندی است که برای هدایت ما در طریق صحیح دین خود را به ما ارزانی داشته و شریعت خود را مخصوص ما گردانید.
2. ابوالقاسم الحسین بن محمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، واژه ی دین؛ طبرسی، ذیل آیه 19 آل عمران.
3. آل عمران(3)، 83.
4. ابوالقاسم الحسین بن محمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، واژه ی ملت؛ قاموس قرآن، واژه ی ملت.
5. بقره(2)، 135.
6. قَالَ لاَ یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُکُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُمَا ذلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ * وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ مَا کَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ ذلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَشْکُرُونَ (یوسف، 37-38).
7. ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، واژه ی ملل.
/ج
