نسبت بین هویت ملّی و هویت مذهبی

نویسنده: دکتر حسن روحانی

از لحاظ روش شناختی می توان کیفیت تعاملات میان هویت ملی و هویت مذهبی را در چارچوب تحولات تاریخی معاصر نیز مورد بررسی قرار داد. (1) به سخن دیگر می توان محل ها و موقعیت های خطیر و گردنه های تاریخی را به عنوان شواهد و قرائن(2) این رابطه و کیفیت آن در تاریخ اخیر ایران مدنظر قرار داد و تعاملات میان دو عنصر را واکاوی نمود. به این منظور و با توجه به مجموعه ادبیات موجود و تأملات مورخان و پژوهشگران، کیفیت دخالت هر کدام از ابعاد، در هر مقطع تاریخی و چند وجود روابط فی مابین آنها را مختصراً به بحث می گذاریم.

الف- جنگ های ایران و روس

مستندات تاریخی متعدد حکایت از چند نکته اساسی در این مقطع تاریخی دارد. از جمله:
1. هدایت و رهبری علما و روحانیون برجسته به ویژه مراجع مقیم قم، تهران و نجف از جهاد سرسختانه سربازان ایرانی سرنوشت ساز بوده است و فتاوی جهادیه متعددی که از سوی مراجع بزرگ شیعه در این مقطع صادر شده است، گواهی بر رهبری علما در این حرکت دینی و ملی و مقابله با تجاوزات مستمر خارجی تلقی می شود.
2. در کنار انگیزه های دینی، انگیزه های ملی و میهنی قوی برای دفاع از کشور و حفظ سرحدات سرزمینی و تمامیت ارضی در مقابل دست اندازی های دولت روسیه حائز اهمیت است.

ب- نهضت تنباکو

صرف نظر از مباحث مفصل تاریخی، می توان گفت جنبش تنباکو نیز محصول دخالت توأمان دو عنصر مذهب و ملیت در مقابل استعمار خارجی تلقی می شود؛ از این حیث که:
1. رهبری نهضت با مراجع مذهبی به ویژه شخصیت برجسته تاریخی میرزای شیرازی و انگیزه ی اصلی آن دینی بوده است.
2. در عین حال حفظ منافع ملی و منافع تجار و بازرگانان ایرانی در قبال زیاده خواهی عوامل دولت انگلیس جزو انگیزه های مهم آن بوده است.

ج- نهضت مشروطه

نهضت مشروطه نیز محصول تلاش های مشترک نیروهای متعدد بومی و سیاسی با پایگاه های مختلف مذهبی و نیز روشنفکران تلقی می شود. از این حیث که:
1. هدایت و رهبری علمای دینی (به ویژه علمای نجف، قم و تهران) در راهبری و هدایت و انگیزه دهی انقلابیون مسلمان، به عنوان عامل اصلی این انقلاب حائز اهمیت فراوانی است.
2. دخالت و حضور نیروهای ملی و میهن پرست در نهضت مشروطه به وضوح نمایان است.

د- نهضت ملی کردن صنعت نفت

در این مقطع تاریخی نیز می توان شاهد حضور قوی و در عین حال توأمان رهبران سیاسی و رهبران مذهبی بود. در پژوهش های متعدد، تبیین شده است که هم بدنه اجتماعی و هم رهبران جنبش هر دو تعلقات مذهبی و ملی جدی را به طور هماهنگی دنبال می کردند.

هـ - انقلاب اسلامی 1357

دخالت و حضور طیف وسیع لایه های اجتماعی نیز در مراحل مختلف مبارزه با رژیم پهلوی (به رغم مرزبندی های آشکار و پنهان کرانه های افراطی این نهضت) امری مشهود و غیرقابل انکار است. در این میان انگیزه های دینی به عنوان عامل اصلی نهضت و حرکت و در کنار آن انگیزه های ملی مانند حفظ استقلال کشور، حفاظت از منابع ملی و اصالت فرهنگ بومی در عین توجه به عنصر و مفهوم بیگانه و اجنبی (مشخصاً امریکا) و لزوم دفع شر استکبار جهانی از امت اسلامی از مضامین دینی و ملی مطرح در هنگامه انقلاب اسلامی بودند. رهبری حضرت امام(ره) به عنوان مرجع بزرگ جهان تشیّع با انگیزه های دینی و مذهبی و ملی و نقش اصلی و سرنوشت ساز هدایت وی در این انقلاب، قابل توجه است.

و- دفاع مقدس هشت ساله

هرچند در پاره ای اظهارنظرها نقش عامل ملی در دفاع مقدس هشت ساله بسیار کم رنگ شمرده شده، اما در واقع گرچه دفاع مقدس در این دوران محصول انگیزه های دینی بود، لکن دفاع از وطن و جنگ با متجاوز به عنوان انگیزه ملی نمی توان نادیده گرفت. حضور و بروز ارزش های مذهبی در جریان دفاع مقدس هشت ساله جای انکاری برای زنده بودن و پویایی هویت دینی در این میان نمی گذارد.
نسبت هویت های ملی و دینی ایرانی در رویدادهای مهم سیاسی اجتماعی معاصر

رویداد	دشمن مشترک	انگیزه های مذهبی	انگیزه های ملی	رهبری نیروهای مذهبی	نقش نیروهای ملی	تعامل و رابطه میان نیروها و انگیزه های دینی و ملی
جنگ های ایران و روس	دشمن خارجی	قوی	قوی	فتاوی مراجع	قوی	نسبتاً خوب
نهضت تنباکو	استعمار خارجی	بسیار قوی	قوی	به رهبری مراجع	نسبتاً قوی	خوب
نهضت مشروطه	استعمار داخلی	بسیار قوی	قوی	به رهبری مراجع	نسبتاً قوی	بسیار خوب
نهضت ملی کردن صنعت نفت	استعمار خارجی	قوی	قوی	رهبری روحانیت	رهبری ملی	نسبتاً خوب
انقلاب اسلامی 1357	استبداد داخلی استعمار خارجی	بسیار قوی	قوی	رهبری امام(ره) و روحانیت	متوسط	بسیار خوب
دفاع مقدس	دشمن متجاوز	بسیار قوی	قوی	رهبری امام(ره) و روحانیت	متوسط	خوب