بنی تیم در تاریخ اسلام

چکیده:

قبیله تا قبل از شکل گیری حکومت های متمرکز و ایجاد شهر های بزرگ رایج ترین واحد اجتماعی در میان اعراب بود . در دوره قبل از ظهور اسلام پیوند اعراب بر اساس قبیله بود .قبیله به مجموعه ای از خانواده ها اطلاق می شد که در یک جد و نیا مشترک بودند و جدا از این مساله آنها در مسائل اقتصادی و اجتماعی نیز به هم پیوستگی داشتند و روحیه حمیت وتعصبی که از آن با عنوان عصبیت یاد می شود عامل حفظ قبیله بود .رسول اکرم (ص) در شهری به پیامبری رسید که مرکز استقرار قبایل وبطون وعشیره ها بود از این رو ساختار قبیله ای نقش مهمی در تاریخ اسلام داشت که باید عملکرد افراد دراین واحد اجتماعی بررسی گردد. با این اوصاف موضوع این مقاله بررسی وضعیت قبیله تیم بن مره قبل از اسلام است که در سه حوزه اقتصادی،جمعیت ونقش آنها در مناسبات سیاسی آن دوره مورد بحث قرار گرفته است
کلید واژه: ابوبکر، بنی تیم، سقیفه، عایشه

مقدمه

یکی از وی‍‍ژگیهای جامعه عربستان مقارن ظهور اسلام ساختار قبیله ای ان بود شرایط و اوضاع اقتصادی واجتماعی قبایل نقشی تعیین کننده در سرنوشت افراد آن بر عهده داشت .دراین زمان قریش دارای تیره هایی بود که هر کدام بنابر موقعیتی که داشتند مسئولیت های را پذیرفته بودند .اما جایگاه اجتماعی همه یکسان نبود و تیره¬های کم جمعیت و فقیر تر وارد در احلاف وپیمان های دفاعی می شدند .با آمدن اسلام نظام اجتماعی در جامعه عربستان دستخوش تغییراتی عمده شد .اما از این میان تیره های کوچک وکم اهمیت قریش باتوجه به اینکه در زمان جاهلیت درمنازعات نقش چشمگیر نداشتند به راحتی توانستند تاسطح رهبی جامعه پیشرفت کنند .یکی از این تیره ها بنی تیم بن مره است که سراسر زندگی انها در منابع حکایت از کمی جمعیت وجایگاه پایین اجتماعی آنها دارد .این عامل از یک طرف و عامل دیگر افراد برجسته آن است که موقعیت های درخشانی را بدست می آورند بزرگ آنها ابوبکر است که از کبار صحابه است وبه همراه پیامبر هجرت می کند ودختر او ام المومنین عایشه است که به عقد پیامبر در می آید.این که تیم بن مره چه نسبی دارند ،ونقش آنها در پیمانها ومناسبات دوره قبل از اسلام ،اسلام پذیری ونقش آنها در اسلام،وضعییت اقتصادی جمعیت وجایگاه اجتماعی ونقش وعلت پیروزی آنها در سقیفه سوالاتی است که در این مقاله به طور اختصار به آنها پرداخته می شود.در واقع هدف این مقاله بررسی وضعیت اقتصادی ،جمعیت وجایگاه اجتماعی این تیره قریش است.

نگاهی اجمالی به وضعیت قبیله بنی تیم بن مره در صدر اسلام

نسب تیم بن مره:

بنی تیم را التیمی نیز خوانده اند.( ابن اثیر، بیتا ص190)گاهی با اضافه شدن کلمه ای به آخر آن، تیره خاصی مد نظر قرار می گیرد. مانند تیم اللات ثعلبه و تیم الرباب و تیم ربیعه و تیم بن مره که هر کدام گروه خاصی را بیان می کنند.(سمعانی 1408م)
تیره ای که ما قصد داریم به بررسی پیرامون آن بپردازیم تیم بن مره قبیله ای از عدنانیان است که منتسب می شود به تیم بن مره بن کعب بن لوئی بن غالب بن فهر ابن مالک بن النضربن کنانه بن خزیمه بن مدرکه ابن الیاس بن مضربن نزاربن معدبن عدنان.(کحاله1414ه،1994م،ج1،ص138) تیم بن مره یکی از بطون قریش است که طبق تقسیم بندی قصی بن کلاب جزء قریش بطاح محسوب می شود یعنی همان گروهی که در درون مکه ساکن شدند.(ابن سعد1380ه1960م،ج1،ص71) قریش بطاح شامل بنوعبد مناف، بنو عبدالدار و بنو عبدالعزی و بنو عبدبن قصی بن کلاب و بنو زهره بن کلاب و بنوتیم بن مره و بنو مخزوم بودند.(المحبر، بی تا،ص167)

نقش بنی تیم در دوره جاهلیت

علت به وجود آمدن پیمان ها:

زندگی قبیله ای و عشیره ای در سرزمینی که بر ساکنانش تنگ گرفته است و منابع بهره برداری محدودی را ارائه داده است با وجود پیمان های دفاعی ممکن می شود در غیر این صورت قبیله و عشیره از سوی گروه های دیگر مورد حمله و شبیخون واقع می شود و حق و حقوقش از بین می رود. بنابراین همیشه پیمان های بسته می شده است. در این میان بعضی پیمان ها مهم تر بوده و در تاریخ نمود یافته است. مانند حلف المطیبن، حلف الاحلاف و حلف الفضول که دارای اهمیت بیشتری بوده اند. در مورد علت به وجود آمدن این پیمان ها منابع چنین می گویند که قصی بن کلاب چهار پسر داشت به نام های عبدالدار، عبدالعزی، عبد مناف و عبد قصی. عبدالدار پسر بزرگتر بود اما نتوانست مانند دیگر برادران به مقام و مکنتی برسد. قصی برای جبران این نقیصه مناصبی را که خودش عهده دار آنها بود به عبدالدار واگذار کرد. در آن زمان این مسأله مورد مناقشه از سوی برادران واقع نشد. اما در دوران فرزندان آنها این موضوع دوباره مطرح شد. فرزندان عبد مناف تصمیم داشتند تا مناصب را باز پس گیرند. در این مورد مردم به چند دسته تقسیم شده بودند. گروهی طرف عبد منافی ها بودند به سبب شرافت و بزرگی آنها گروهی هم طرف عبدالداری ها بودند زیرا می گفتند این مناصب را قصی به آن ها واگذار کرده است. گروه های متخاصم به بستن پیمان اقدام کردند که نتیجه آن حلف الاحلاف و حلف المطیبن بود. این پیمان بندی ها در جامعه آن روز مکه وضعیتی را ایجاد کرده بود که اگر کسی جزء این گروه ها بود می توانست حقش را بگیرد. در غیر این صورت حقوقش پایمال شده و نسبت به او ظلم می شد. این وضعیت سبب شد پیمان دیگری شکل بگیرد که هدف از آن کمک به افراد بی پناه و مورد ظلم واقع شده بود و این پیمان حلف الفضول نام داشت.(ابن هشام1375ق،ج1،ص179)

حلف المطیبین

بعد از اینکه بر سر مناصب اختلاف به وجود آمد تیره های قریش به دسته بندی هایی دست زدند و برای رسیدن به مقصود پیمان هایی بسته شد. به این منظور تیره های بنی اسد بن عبد العزی بن قصی و بنو زهره بن کلاب و بنو تیم بن مره بن کعب و بنوالحرث بن فهربن مالک بن نضر هم پیمان شدند. هر تیره ای از آنها در برابر تیره ای از طرفداران بنی عبدالدار قرار گرفت. در این تقسیم بنی تیم بن مره در مقابل بنی مخزوم قرار گرفت.(رسولی محلاتی،بیتا،ص87) و ریاست فرزندان عبدمناف برعهده عبدالشمس بود.( همان، ص 86) گروه بنی عبد مناف بر این اساس متحد شدند و پیمان بستند که تا کوه حراء و کوه ثبیر به جا باشد و تا دریائی پشمی را تر کند کعبه را وانگذارند و از همدیگر طرفداری کنند».( ابن هشام، ج 1، ص 179،یعقوبی،1343،ج1،ص373) در مورد وجه تسمیه این پیمان چنین روایت شده است که بنوعبد مناف ظرفی پر از عطر آوردند و در مسجد الحرام کنار کعبه نهادند و هم پیمان های آنها دست های خود را در آن فرو بردند و با هم پیمان بستند و دست های خود را به دیوار کعبه کشیدند و به این خاطر مطیبین نامیده شدند.(ابن هشام ج1،ص179) اما این پیمان و دسته بندی منجر به جنگ نشد و سرانجام صلح شد بر این قرار که مناصب سقایه و رفاده برای فرزندان عبد مناف باشد و حجابه، لواء و امور دارالندوه در میان عبدالدار بماند.(رسولی،ص180)

حلف الفضول

بعد از جریان نزاع بین بنی عبد مناف و بنی عبدالدار و بستن پیمان های مطیبین و احلاف در میا طرفداران آنها با اینکه این جریان ها به جنگ نینجامید و صلح بین آنها برقرار شد اما شرایطی در شهر مکه حاکم کرد که آنها فقط از هم پیمان های خودشان پشتیبانی می کردند و اگر فردی خارج از این دسته بندی ها دچار مشکل می شد طرفداری نداشت و حق او خورده می شد، تا اینکه در مکه اتفاقی افتاد که در نهایت به بستن این پیمان انجامید. در منابع متفاوت بیان شده ولی این تفاوت ها با اصل وجودی آن منافاتی ندارد. آورده اند که مردی از زبید وارد مکه شد و با عاص بن وائل سهمی معامله ای انجام داد ولی عاص بن وائل از پرداختن پول او خودداری کرد. آن مرد به سراغ قریش رفت ولی چون جزء هیچکدام از پیمان ها نبود به او جوابی داده نشد. فرد مذکور صبحگاهی بر فراز کوه ابوقبیس رفت و این شعر را خواند:

 

یا آل فهر لمظلـــــوم بضــــاعتــــه ... بطــــن مکــــه نائی الـــــدار و النفـــــر
و محــــرم اشعث لــــم یقض عمـرتــــــه ... یــــا للرجـــال و بیــن الحجــر و الحجــر
ان الحــــرام لــمـــن تحت مکــارمـــــــه ... و لا حـــــرام لثـوب الفاجــــر الغــــدر(ابن هشام ج1،ص181)

و نیز گفته شده اوقیس ابن قتیبه سلمی بود که کالایش را ابی بن خلف جمحی خرید. ابی حق او را بفرد و او این شعر را خواند:

یـــا آل قصــی کیف هــذا فی الحــــرم ... و حــرمـــه البیـت و اخــــلاق الکــــــرم
اظلـــم یمنــــع منــی مــن ظلـــــم.(یعقوبی،ج1،ص372)

بعد از اینکه آن مرد با شعرهایش دادخواهی کرد زبیربن عبدالمطلب بپا خواست و قریش را به پیمانی فرا خواند. این گروه در خانه عبداله بن جدعان جمع شدند چون سنش از همه بیشتر بود و تیره های بنی هاشم و بنی عبدالمطلب و اسدبن عبدالعزی، زهره بن کلاب و تیم بن مره در این پیمان متعهد شدند که اگر در مکه مظلومی یافتند چه اهل شهر باشد یا غیر از آن از او حمایت کنند تا حقش را بگیرد. این پیمان را قریش حلف الفضول نامیده اند.(ج1،ص181) رسول الله (ص) هم شاهد آن بوده و از آن یاد می کرده است. در مورد زمان آن آمده است که در ذی القعده قبل از بعثت بوده و 20 سال از تمام شدن جنگ های فجار می گذشته است و پیامبر هم در آن موقع 20 سال داشته اند.( همان، ص 181)

بازسازی کعبه:

در مورد زمان این واقعه ابن اسحاق می گوید زمانی که رسول الله (ص) به سن 35 سالگی رسیدند قریش برای نوسازی کعبه گرد هم جمع شدند.(ابن هشام،ج1،ص239) برای این کار علت هایی نقل شده است. من جمله اینکه: خانه کعبه تا آن زمان سقف نداشت و ارتفاع ان نیز کمی از قامت یک انسان بیشتر بود. به این خاطر سرقتی در خانه کعبه واقع شد و اموال و جواهرات آن را که درون چاهی در کعبه بود بردند.( همان، ص 205) دلیل دیگر اینکه در آن سال سیل بنیان کنی آمد که شهر مکه را فرا گرفت و قسمتی از آن کعبه را نیز ویران کرد.(رسولی ،ص123) بنابراین قریش مصمم بر بازسازی کعبه شد و کار بین گروه ها تقسیم شد و هر گروه شروع به ساختن قسمتی از دیوار خانه کرد. در این تقسیم بندی بنی تیم نیز به همراه بنی مخزوم و قبایل دیگر قریش برای دیوار یمانی که به سوی صفا و اجیاد است شروع به کار کردند.(ازرقی،1368،ص129)

مناصب شهر مکه

زندگی قبیله ای در منطقه عربستان و موقعیت ویژه شهر مکه قریش را به سوی تجارت و کارهای خدماتی که پیرامون زائران مکه رهنمون می کرد. بیشتر بازارها و آمد و شدها به چنین سرزمین خشکی هم به خاطر وجود خانه خدا در آن می باشد. قریشیان برای رتق و فتق امور منصب هایی ایجاد کرده بودند که تا حدودی شبیه به ادارات امروزی می تواند باشد. هر قبیله ای متصدی امری خاص بود که بر عهده اش نهاده بودند. در این میان بنی تیم بن مره سرپرست امور دیه واشناق بود. یعنی مؤسسه پرداخت دیه و غرامت.(آیتی،1366ش،ص27) به نظر می رسد این کار در حد جمع کردن بوده است یعنی مانند کارگزاران دوره اسلامی که مأمور جمع زکات بودند بنی تیم هم در این حد بوده باشند و از خود اختیاری در تعیین اندازه ی آن نداشته اند چون این امر نیاز به نیرو و اقتدار دارد که آنها فاقد آن بودند.

بررسی شخصیت عبداله بن جدعان:

از دیگر منابع برای بررسی وضعیت یک تیره و تحلیل موقعیت آنها بررسی جایگاه افراد آنها است. یکی از افرادی که در منابع از او به کرات سخن می آید عبداله بن جدعان است که در زمان جاهلیت زندگی می کرد. او بزرگ بنی تیم در دوره جاهلی بود و بنی تیم بن مره به رهبری او در جنگ فجار شرکت کردند.(المحبر ،ص170) چنان که گفته شده پیمان حلف الفضول در خانه او بسته شد. عبداله بن جدعان را مردی بخشنده گفته اند و او را در زمره بخشنده ترین افراد دوره جاهعلیت به حساب آورده اند. (همان ص137) بعضی از منابع نیز او را جزء داوران عرب به حساب آورده اند که محل مراجعه افراد بوده است.(یعقوبی،ج1،ص338) عبداله بن جدعان مردی برده فروش بوده و کنیزکانی بدکاره نیز داشته که فرزندان آنها را می فروخته است.(ابن رسته،1365،ص) اما اینکه آیا این ثروت عظیم از کار و تجارت او حاصل شده بود به گونه ای که او برای خود آشپز اختصاصی داشته باشد که برایش غذای مخصوص حمیریان را مهیا کند(جواد علی،1978،ص438) یا اینکه ثروت به گونه ای دیگر برای او حاصل شده است. جواد علی در تاریخ عرب می گوید: عبداله بن جدعان در دوران جوانی شرور بود به گونه ای که افراد تیره او از دست او به پدرش شکایت می کردند بنابراین تصمیم قبیله بر این قرار می گیرد که او را از تیره اخراج کنند. عبدالله اخراج می شود و در بیابان سرگردان می شود. در این حال او به قصد خودکشی وارد گودالی که ظاهراً قبر یکی از مردمان قدیم بوده می شود اما او در این مکان به ثروتی عظیم و گنجی مکنون دست پیدا می کند که با آن به میان قبیله بر می گردد و به آن مکنت و شرف دست می یابد.( همان، ج 7، ص 422)

مواضع قبیله ی بنی تیم بن مره در برابر اسلام

جریان اسلام آوردن:

پیامبر(ص) هنگامی که در مکه شروع به دعوت کرد از همه تیره ها افرادی به اسلام گرویدند. از تیره بنی تیم بن مره هم افرادی به جمع یاران رسول الله پیوستند. یکی از اینها ابوبکر است که در اسلام آوردن او و اینکه جزء افراد اولیه بوده است شکی نیست. اما بر سر این موضوع که بعد از خدیجه (ع) بوده است یعنی اولین مرد بوده اختلاف کرده اند. به گفته برخی مورخان با ورود ابوبکر به زمره مسلمانان اسلام از خانه پیامبر (ص) به بیرون راه یافت.(فیاض ،1378،ص60) از دیگر افراد این تیره می توان طلحه بن عبیدالله را نام برد که او هم جزء اولین ایمان آوردندگان است. در تقدم و تأخر افراد در اسلام به دلایلی در منابع هماهنگی نیست. با وجود اسلام ابوبکر پدرش ابی قحافه و یکی از برادران ابوبکر در روز فتح مکه مسلمان می شوند.(ابن قتیبه ص167،ابن اسحاق ،ص879)
موالی آزاد شده توسط افراد تیره بنی تیم بن مره:
بنا به گزارش منابع اولیه و اصلی اشراف مکه پس از مواجه شده با سرسختی پیامبر و ایستادگی مسلمانان و وقوف به سازش ناپذیری ایشان، و بعد از مواجه شدن، با واکنش تند شیخ صاحب نفوذ بنی هاشم در برابر قتل پیامبر از این کار روی برتافتند و چون زمینه های عینی در ساخت جامعه قبیله ای مکه برای آزار نو مسلمانان فاقد حسب و نسب یا موالی و بردگان و عناصر فاقد حمایت قبیله ای فراهم بود، بی درنگ به آزار و شکنجه آنها روی آوردند. بی گمان هدف اصلی از این سیاست، ایجاد محیط ارعاب و خشونت برای محدود کردن ابعاد گرایش به اسلام بود. به نقل از سیره ابن اسحاق ابوبکر تا به مدینه رفت هفت تن از مسلمانان را که در دست کافران محبوس بودند باز خریده بود و آزاد کرده بود. از آن هفت نفر دو مرد و پنج نفر زن بودند.
1. بلال حبشی که غلام بنی جمع بوده و بنده امید بن خلف بود.
2. عامرین فهیره.
3. زنیره
4. نهدیه
5. دختر نهدیه
6. کنیزی از بنی عدی
7. ام عبس
حتی این کار ابوبکر مورد مخالفت ابی قحافه نیز قرار گرفت.(ابن اسحاق،ص308) اما این مسأله را بعضی منابع مورد تردید قرار داده اند. مثلاً در مورد بلال حبشی آورده اند که او آزاد شده خود پیامبر (ص) بوده است.(ابن شهر آشوب،ج1،ص171)

مهاجرت به حبشه:

چون عذاب مشرکان بسیار سخت شد پیامبر یارانش را فرمان به مهاجرت داد. و سرزمین مورد نظر برای این کار مهاجرت به حبشه بود که در دو مرحله انجام شد. دکتر زرگی نژاد چنین آورده است که هدف مهاجرت نخستین بررسی و مطالعه زمینه های هجرت گسترده بعدی بود و درست به همین دلیل هم بود که پس از رسیدن به مقاصد خویش به مکه بازگشتند تا هجرت دوم براساس آگاهی ها و تجارب ایشان سازمان یابد.(زرگری نژاد،1378،ص274) در منابع نامی از افراد بنی تیم بن مره در مهاجرت اولیه برده نشده است اما ما در مهاجرت دوم به سوی حبشه شاهد حضور گروهی از این تیره هستیم به این شرح:
حرث بن خالد بن صخربن عامربن عمروبن کعب بن سعدبن تیم که با او همسرش ریطه دختر حرث بن جیله بن عامربن عمروبن کعب بن سعد بن تیم که در آنجا موسی بن حرث به دنیا آمد و عائشه دختر حرث و زینب دخترحرث و فاطمه دختر حرث بودند. و عمروبن عثمان بن عمروبن کعب بن سعدبن تیم که جمعاً دو مرد از آنها به این مهاجرت اقدام کردند.(ابن هشام،ج1،ص349)

مهاجرت به مدینه:

ابوبکر در شب اول ربیع که پیامبر (ص) عازم غار ثور بود با وی همراه شد و پس از سه روز که در غار ماندند در شب چهارم ربیع الاول راه مدینه را در پیش گرفتند. ابوبکر عبداله اریقط دیلی را با دو یا سه شتر به همراه زید و ابو رافع به مکه فرستاد و به فرزند خود عبدالله نوشت که خانواده وی را به مدینه حرکت دهد. طلحه بن عبیدالله نیز با همین گروه مهاجرت کرد.( ایتی،ص232به نقل از امتاع الاسماع ص49)عبدالله بن ابی بکر به همراه زید ابن حارثه وام ایمن مهاجرت کرد و با خود خانواده ابوبکر را از جمله عائشه را به مدینه آورد و آنها را در منزل حارثه بن نعمان منزل داد.(ابن سعد، ج 1، صص 237-238)

نقش بنی تیم در غزوات و سریه ها

آن گروهی از بنی تیم که به مدینه هجرت کردند در بیشتر غزوه ها به همراه رسول اله (ص) شرکت داشتند. چنان که ابن سعد در مورد ابوبکر می گوید: ابوبکر بدر واحد و خندق و همه مشاهد را همراه پیامبر شرکت کرد و رسول الله (ص) در جنگ تبوک پرچم بزرگ را که به رنگ سیاه بود به او سپرد.( همان، ج 3، ص 175) در تاریخ سریه های را هم ذکر کرده اند که پیامبر فرماندهی آن را به ابوبکر سپرده بود.( همان، ج 2، ص 117، واقدی، ص 550) از افراد دیگر ای تیره می توان از طلحه بن عبیدالله یاد کرد. پیامبر (ص) او را در جنگ بدر به یک مأموریت شناسایی اعزام می کند.(واقدی،1369،ص75) او در جنگ بدر غایب بود اما جزو کسانی است که پیامبر (ص) به آنها از غنایم بدر سهم داد.( - همان، ص 115)

نقش عائشه در تاریخ اسلام

عایشه دختر ابوبکر بن ابی قحافه است که بنا به آنچه در تاریخ آمده است در مکه هنگامی که هفت سال داشت به عقد پیامبر (ص) در آمد و هنگامی که 9 یا 10 ساله می شود در مدینه پیامبر (ص) با ایشان زفاف می کند.(رسولی،ص418) عایشه به خاطر ویژگی ها و شخصیتی که داشت و موقعیت ویژه ای که همسری رسول الله (ص) برای او به ارمغان آورده بود در تاریخ بسیار تأثیر گذاشته است. علامه عسگری می گوید: «عایشه شیفته و دیوانه بستگانش بود و نسبت به آنها تعصبی شدید داشت طوری که اگر منافعشان به خطر می افتاد خود را سخت می باخت و موقعیت خود را فراموش می کرد و از جانبداری از آنها به هیچ روی خود داری نمی کرد»(عسگری1371،ص47) عایشه با این اوصاف در مسئله جانشینی رسول الله (ص) نقشی مهم را برعهده می گیرد. علامه عسگری شرحی از گفتگوی ابن ابی الحدید شارح معتزلی نهج البلاغه با استادش شیخ یعقوب یوسف، فرزند یوسف اسماعیل لمعانی را پیرامون یکی از خطبه های نهج البلاغه بیان می کند. در این گفتگو به نکاتی اشاره شده است من جمله اینکه ابوبکر بنا به پیامی که عایشه برایش فرستاد و او را از نزدیکی مرگ رسول الله (ص) خبر داده بود از لشکر اسامه جدا شد و به مدینه بازگشت. وی همچنین در مورد نمازی که ابوبکر خواند می گوید: آنچه را من می دانم این است که علی (ع)، شخص عایشه را عامل این صحنه سازی معرفی کرده است. به این معنی که این عایشه بود که به بلال غلام پدرش دستور داد که ابوبکر با مردم نماز بخواند.( همان، ص 102)

نقش بنی تیم در سقیفه و علت پیروزی آنها

پس از رحلت پیامبر (ص) حادثه ای رخ داد که به نام محل وقوع آن سقیفه بنی ساعده خوانده شد. انصار بدون هیچ برنامه از پیش مدونی در این محل گرد آمدند و بر امارت سعد بن عباده اتفاق نظر کردند.(ابن هشام ،ج2،ص656) اما در این بین مهاجران هم خبردار شدند و ابوبکر به اتفاق عمر و ابو عبیده وارد آن مجلس شدند. نتیجه بحث ها و استدلال های ابوبکر به پیروزی مهاجرین انجامید. (در اینجا ما قصد وارد شدن به قضیه را نداریم بلکه به ضرورت بحث به اختصار آن را بیان می کنیم) در اینکه علت پیروزی ابوبکر در دستیابی به خلافت چه چیزی بود نکات زیر جالب توجه است:
در میان قریش رقابت های قبیله ای وجود داشت و این معنی رهبری ابوبکر را که از قبیله تیم بود و این قبیله به دلیل نداشتن موقعیت مهمی در جنگ های طایفه ای و عدم شرکت آنان در سرنوشت سیاسی مکه آسانتر نموده بود. تازه اینکه ابوبکر قبل از اسلام مردی بازرگان و تجارت پیشه بود و این مسائل او را مردی متین و جذاب جلوه می داد که جذابیتش بر دافعه او برتری داشت.(منتظر القائم،1374،صص51،52)
بررسی وضعیت اقتصادی، جمعیتی و موقعیت اجتماعی بنی تیم بن مره
بعد از مهاجرت مسلمانان به مدینه مهمترین واقعه ای که می تواند به ما در بررسی مسأله فوق کمک کند جنگ بدر است. چون این جنگ درهمه منابع با دقت مورد بررسی قرار گرفته است. به گونه ای که نام افرادی که در آن شرکت کردند از هر دو طرف مسلمان و مشرک به طور جدی ثبت گردیده است. جهت دیگر اینکه کاروان مشرکان که از بدر گریخت با خود مال التجاره ای را حمل می کرد که همه قریش در آن سهیم بودند و ما در تحلیل وضعیت اقتصادی به آن خواهیم پرداخت.

الف. وضعیت اقتصادی

کاروانی که از بدر فرار کرد به گفته منابع هزار شتر بارکش به همراه خود داشت که مال التجاره حمل می کردند و تمامی قریش در به راه انداختن آن سهم داشتند و شرکت در آن بالمناصفه بوده است.( (ذهبی،1413ه،1992م،ص104،واقدی،ص145) اما در این منابع اشاره ای به افرادی از بنی تیم نمی شود و فقط به افراد شاخص که در آن سرمایه داشته اند و سرمایه آن ها فراوان بوده است اشاره می شود. در مورد شغل افراد این تیره هم ما در منابع می بینیم که عبداله بن جدعان برده فروش بود و برای دیگر افراد آن به طور مثال ابوبکر و طلحه بن عبیداله را نام می برند که به شغل بزازی مشغول بوده اند.(ابن رسته،ص260،ابن قتیبه ٌ575) دختر ابوبکر اسماء در مورد مهاجرت پدرش حکایتی را نقل می کند که در منابع آمده است و آن حاکی از این است که ابوبکر هنگام مهاجرتش 5 هزار درهم داشته است که آن را با خود برگرفته است و این قضیه باعث نگرانی ابوقحافه می شود.(ابن اسحاق،ص236،رسولی صص320،321) حتی آورده اند که ابوبکر سرمایه ای حدود 40 هزار درهم داشته است ولی آن را در راه آزاد سازی برده های مسلمان به کار برده و هنگام مهاجرت به مدینه از آن تنها 5 هزار درهم باقی مانده بود.(ابن سعد،ج3،ص172)

خانه های بنی تیم بن مره:

خانه های بنی تیم براساس آنچه در منابع آمده است در شهر مکه پراکنده بوده است. در این مورد در اخبار مکه ازرقی چنین آمده که: نخست خانه ابوبکر که در محله بنی جمح قرار دارد و دیگر خانه عبداله بن جدعان است که در کنار وادی و در دهانه دو کوچه اجیاد کبیر و اجیاد صغیر قرار دارد. خانه های دیگر آنها به قرار زیر است.
الف. خانه ابن عزار که قطعه ای از آن مانده است.
ب. خانه ملیکین کنار غزالین (بازار نخ تاب ها)
ج. خانه ابی معاذ در کنار مروه
د. خانه عثمان بن عبداله بن کعب بن سعدبن تیم بن مره که کنار کوچه اجیاد است.(ازرقی صص507،508)
همچنین این تیره چاهی داشته اند که ثریا نام داشته است و گفته می شود همان چاه عبداله بن جدعان است که بنی تیم آن را حفر کرده اند.( همان، ص 481.)

ب. جمعیت

ملاک ما در بررسی جمعیت این تیره مهاجرت به حبشه و افراد مسلمان و کافر شرکت کننده در جنگ بدر است. در مهاجرت دوم به حبشه ازافراد بنی تیم بن مره از مردان جمعاً 2 نفر بودند.(ابن هشام ج1،ص349) از افرادی که در جنگ بدر بودند آنهایی که مسلمان بودند به این قرارند:
«ابوبکر صدیق، طلحه بن عبیداله، بلال بن ریاح، عامربن فهیره (خدمتکار ابوبکر) و صهیب بن سنان جمعاً پنج نفر»واقدی ،ص115) از بنی تیم همچنین گروهی هم در طرف کفار بودند که کشته شدند به این قرار: عمیربن عثمان بن عمرو و عثمان بن مالک بن عبیدالله»(همان،ص112) جمعاً دو نفر. از مشرکان بنی تیم هم که اسیر شدند در منابع به نام مالک بن عبدالله بن عثمان بر می خوریم که در اسارت فوت کرد.(همان ،ص106) با توجه به شماره این افراد و کسانی از انها که در مهاجرت به حبشه بودند و ضرب کردن آنها در عدد شش به عددی می رسیم که به گفته جناب دکتر منتظر القائم می تواند همان عدد تقریبی افراد این قبیله باشد.

هرکدام از این مردان هم خانواده ای در حد متوسط 5 نفر را سرپرستی می کنند.	شرکت کنندگان مسلمان در بدر	اسرای بدر از طرف کفار	کشته های بدر در طرف کفار	مهاجران به حبشه	کسانی که در فتح مکه اسلام آوردند.
* 60=12  *5	5 نفر	1 نفر	2 نفر	2 نفر	2 نفر

٭ این 60 نفر عدد تقریبی جمعیت بنی تیم بن مره می تواند باشد.

ج. موقعیت اجتماعی

بنی تیم بن مره از نظر جمعیتی بسیار کم جمعیت بوده و از نظر اجتماعی جایگاهش کم و ناچیز بوده است به گونه ای که وقتی ابوبکر به خلافت می رسد ابوسفیان می گوید «چه شده است که حکومت در دست کم جمعیت ترین و ذلیل ترین قریش افتاده است»( الصنعانی ، 1392، 1972 م، ج 5، ص 451) در جای دیگر ما به شعری از عوف بن عطیه بر می خوریم. که می گوید:

 

امــــا الا الامـــــان بنوعـــــــــدی ... و تیــــم حیــن تــــــزدهـــــم الامـــــور
فـــلا تشهد بـهــــم فتیــــــان حــــرب ... و لکـــن ادن مـــــن حلـــــــب و عیــــر
اذا رهنــــــوا رمـــــاحهـــــــم بزبـــــــد ... فـــــــان رمـــــــــاح تیــم لا تضیـــــــر

ترجمه: اما بنوعدی و تیم پست ترین تیره ها هستند هنگام مشکلات. تو شهادت مده برای ایشان که جوانان میدان رزمند اما شیر (نوشیدنی) و شتر (حامل غذا را پیش بیاور) وقتی که آنان تیر در چله کمان گذارند تحقیقاً تیره تیم ضرر به چیزی نمی رساند. (ابن سلام،(139-231ه ق)، بی تا، ص 38)
در جای دیگر آورده اند، ابوبکر همراه ابوسفیان مشغول انجام حج بود. او بر ابوسفیان فریاد کشید و پدرش ابوقحافه گفت. ای ابوبکر! بر پسر حرب فریاد مزن. ابوبکر جواب داد ای ابوقحافه خداوند منزل های در اسلام برافراشت که قبل از آن بنایی نداشتند و مسکن های در جاهلیت بنا گشته بودند که ویران ساخت و ابنیه ابوسفیان از ابنیه مهدوم شده است. با توجه به مثال های فوق چنین می توان استنباط کرد که بنی تیم بن مره نسبت به دیگر تیره های قریش از جایگاهی پایین تر برخوردار بوده است.

نتیجه:

همانطور که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفت تیم بن مره یکی از تیره های قریش است که در درون مکه سکونت داشتند و جزئ قریش بطاح محسوب می شدند. شرایط قبیله ای مکه به گونه ای بود که زندگی در آن بدون وجود پیمان ها تقریباً غیر ممکن بود. بنابراین تیم بن مره در پیمان های هم شرکت کردند. مانند حلف المطیبین و حلف الفضول و در ساختمان سازی کعبه نیز در کنار بنی مخزوم قرار داشتند. جریان اسلام در میان آنها مانند سایر قبیله ها وارد شد و نام افراد این تیره جزو اولین ایمان آورندگان قرار دارد. ابوبکر و طلحه جزو اولین مسلمانان بودند. اما این به معنای ایمان آوردن همگانی این تیره نیست زیرا ما شاهد ایمان آوردن پدر ابوبکر و برادرش در فتح مکه هستیم. مسأله دیگری که ما مورد بررسی قرار دادیم وضعیت اقتصادی و تعداد جمعیت آنها بود. از نظر اقتصادی به نظر نمی رسد با توجه به منابع و مقایسه با تیره های دیگر چندان موقعیت ویژه ای را برخوردار بوده باشند افراد این تیره تاجر بودند ولی سرمایه آنها کم بوده است به گونه ای که سرمایه ابوبکر 40 هزار درهم و به نقلی 5 هزار درهم بوده است. جمعیت آنها با توجه به آماری که در مهاجرت به حبشه و جنگ بدر ارائه می شود تقریباً برابر با 60 نفر می باشد. از نظر موقعیت اجتماعی ما سخنان بزرگان خودشان و اشعار و سخنان افراد دیگری غیر از آنها را مورد بررسی قرار دادیم که حکایت از آن داشت که در دوره جاهلیت جایگاه و مقامی نداشته اند چنان که ابوبکر می گویند خداوند در اسلام منزل هایی را برافراشت که قبل از آن بنایی نداشتند. با توجه به جامعه آن روز عربستان و رقابت های شدید قبیله ای، قبیله ای می توانست در امر جانشینی به پیروزی برسد که کمترین چالش را با دیگران داشته باشد. بنی تیم از این نظر موقعیت خوبی را داشت. نکته دیگر که کمک شایانی را به آنها کرد نقش شخصیت های مهم آن است که در مواقع حساس حضور داشتندن. ابوبکر بزرگ این خاندان همراه پیامبر مهاجرت کرده بود و از نظر شخصیت و سن شرایط مطلوبی را داشت. از دیگر افراد این خاندان دختر ابوبکر عایشه بود که مقام همسری پیامبر را داشت و در جریان سقیفه و نماز خواندن ابوبکر نقش اساسی را برعهده گرفته بود. بر همین اساس و همانگونه که دیدیم نقش حساس بنی تیم در حوادث قبل و بعد از بعثت پیامبر غیر قابل انکار می نماید.

پی‌نوشت‌ها:

1- پژوهشگر و دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان.
منابع وماخذ:
-ابن اثیر .عزالدین ابی الحسن علی ابن محمدبن محمد،الباب فی تهذیب الانساب
-ابن اسحاق ، محمد ابن یسار ،سیره ابن اسحاق،ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی(قاضی ابرقو)با مقدمه وتصحیح اصغر مهدوی .
-ابن حبیب ابی جعفر محمد بن حبیب ، المحبر، تصحیح الدکتور ایلزه لیختن اشتاین، مکتب تجاری الطباعه ونشرالتوزیع،بیروت، بیتا.
-ابن رسته ،احمد بن عمر بن رستهفالاعلاق النفیسه ترجمه وتعلیق دکتر حسین قرچانلو ،امیر کبیر ، تهران ،1365.
-ابن سعد،ابوعبدالله محمد طبقات الکبری،دارالصادر ،بیروت1380ه1960م.
-ابن سلام محمد ابن سلام جمحی،طبقات الشعرا،(139-231ه ق)مطبعه بریل فی مدینه لیدن ،بیتا .
-ابن شهر آشوب ابی جعفررشید الدین محمد بن علی بن شهرآشوب السروی مازندرانی،مناقب ال ابی طالب ،علامه قم،بی تا.
-ابن قتیبه ،ابلی محمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، المعارفحققهوقدم الدکتور ثروت عکاشه،الطبعه الثانی دارالمعارف بمصر،بی تا.
-ابن هشام ،عبدالملکابن هشام المعافری ،سیره النبویه معروف به سیره ابن هشام،مکتبه العبیکان،1375ق.
-ازرقی ،ابوالولید محمد ابن عبدالله بن احمد ،اخبار مکهوما جائ فیها من الآثار،ترجمخ دکتر محمود مهدی دامغانی ،بنیاد ،1368.
-آیتی. محمد ابراهیم،تاریخ پیامبر اسلام،تصحیح ابوالقاسم گرجی ،تهران ،دانسگاه تهران ،1366ش.
-ذهبی، شمس الدین محمد بن عثمان، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، دارالکتب العربی،1413ه-1992م.
-رسولی محلاتی ،،سید هاشم،ترجمه سیره النبویه تالیف ابن هشام یا زندگانی محمد (ص) پیامبر اسلام ،کتاب اسلامیه،بی تا.
-زرگری نژادغلامحسین،تاریخ صدر اسلام(عصر نبوت)،سمت، 1387.
-سمعانی،ابی سعد عبدالکریم بن محمد ابی منصور التمیمی،الانساب،تقدیم وتعلیق عبدالله عمر البارودی،مرکز خدمات والبحاث الثقافیه،بیروت ،دارالجنان،1408ه.
-کحاله ،عمر رضا،معجم القبائل القدیمه والحدیثه،موئسسه الرساله،بیروت1414ه،1994م،ج1،ص138.
-علی،جواد،المفصل فی تاریخ العرب،دار العلم الملابین،بیروت ،چا÷ دوم آذار (مارس1978)ج7.
-فیاض علی اکبر ،تاریخ اسلام،دانشگاه تهران،چاپ1378
-واقدی،محمد بن عمر،مغازی یا تاریخ جنگ های پیامبر،ترجمه محمود مهدوی دامغانی،مرکز نشر دانشگاهی چاپ دوم1369
-عسگری،مرتضی،نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه سردار نیا،افست،1371
-منتظر القائم،اصغر،کتاب سقیفه، انتشارات میثم اصفهان،1374.
-الصنعانی ،حافظ الکبیرابی بکر عبد الرزاقهمام الصنعانی ،المصنف،تحقیق وجمع آوری حبیب الرحمن الاعظمی،بیروت الطبعه الاولی1392ه،1972م،ج5،ص451.

منبع مقاله:
-یعقوبی ،احمد ابن ابی یعقوب،تاریخ یعقوبی،ترجمه محمد ابراهیم آیتی،شرکت انتشارات علمی فرهنگی،تهران 1343 .