نویسنده: نجف لک زایی
علاء الدین سید حسین بن رفیع الدین، مشهور به خلیفه سلطان و سلطان العلما، از فقها و سیاستمداران بزرگ شیعی عصر صفوی است. اهمیت وی برای بحث حاضر از دو جنبه است: یکی از این حیث که وی فقیهی شیعی و مجتهد است و دوم از این جهت که مدت ها وزیر اعظم و سکاندار امور مملکتی بوده است.(1)
خلیفه سلطان در سال1001 قمری در شهر اصفهان متولد شد. با خان آغا بیگم، دختر شاه عباس اوّل، ازدواج کرد. در سال 1033 قمری پس از درگذشت اعتماد الدوله وقت، سلمان خان، به وزارت عظما انتخاب شد. در همین دوره پدر وی نیز عهده دار مقام صدر بود.
وزارت وی تا پایان سلطنت عباس اول و دو سال پس از آن در دوره صفی اول، ادامه داشت، تا این که در این زمان از وزارت معزول و به قم تبعید شد.(2) طبیعی بود که شخصی چون خلیفه سلطان نمی توانست با یکی از بدترین شاهان صفوی، یعنی صفی اول کنار بیاید.
خلیفه سلطان برای بار دوم پس از به سلطنت رسیدن عباس دوم در سال 1055 قمری به پست وزارت عظما منصوب شد. تا آن که پس از فتح قندهار به دست عباس دوم، در راه بازگشت، در ولایت مازندران دارفانی را وداع گفت. بنا به نوشته مؤلف ریاض العلماء و حیاض الفضلاء تاریخ وفات وی 1066 قمری است.
یادآوری این نکته خالی از فایده نیست که بسیاری از شرایط موردنظر محقق سبزواری در باب وزارت باخلیفه سلطان تطبیق می کند، گرچه می دانیم که روضة الانوار پس از مرگ خلیفه سلطان به رشته ی تحریر درآمده است.
از اقدامات اصلاحی خلیفه سلطان به چند مورد اشاره می کنیم:
1- تهذیب کتاب اخلاق ناصری با عنوان توضیح الاخلاق. اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، کتابی است در چگونگی تهذیب نفس و اداره کشور. خلیفه سلطان، آن گونه که در مقدّمه توضیح الاخلاق آورده است، به تقاضای شاه عباس دوم به تهذیب کتاب اخلاق ناصری پرداخته است. البته با مقایسه بخش هایی از توضیح الاخلاق یا اخلاق ناصری، تفاوت قابل ملاحظه ای میان دو اثر مشاهده نمی شود، بنابراین، ارائه این اثر به شاه بهانه و تلاشی در جهت اصلاح رفتار شاه بوده است.(3)
2- جلوگیری از مفاسد اخلاقی به ویژه مفاسدی که در دربار و حتی در شخص شاه وجود داشت. خلیفه سلطان می کوشید موقعیت علمای عصر را تقویت کرده و با انحرافات مبارزه کند. همان گونه که در بخش «زندگی نامه سبزواری» گفته شد، سبزواری بخشی از موفقیت های خود را مرهون خلیفه سلطان است؛ خلیفه سلطان کوشید نوشیدن شراب را در کلیه قهوه خانه ها و در ملأ عام تحریم کند و در این جهت فرمانی را نیز از شاه گرفت.(4)
نوشته اند که زمانی شبانگاه فرمانی از شاه عباس دوم گرفتند که به حکم آن قهوه خانه ها می توانستند خوب رویان را در قهوه خانه ها به کار گیرند. وقتی حکم را نزد خلیفه سلطان که وزیر بود آوردند، به احترام امضای شاه امضا کرد، اما بعد از آن، شاه را از حیله آن افراد آگاه کرده و مانع اجرای آن گردید.(5)
شاردن نیز در این باره با توضیح نقش خوب رویان در قهوه خانه ها آورده است که خلیفه سلطان شاهنشاه را به از بین بردن این اعمال شنیع وادار کرد. شاهنشاه نیز این پیشنهاد را قبول و امر به اجرای آن فرمود و از آن ایام به بعد دیگر چنین چیزی در قهوه خانه ها به هیچ وجه مشاهده نشد.(6) وی در جای دیگری درباره نقش خلیفه سلطان در جلوگیری از فحشا و منکرات می نویسد:
و چون شرب مسکرات را علة العلل این حرکات زشت و شنیع می پنداشت، فروش شراب را سخت قدغن فرمود و برای مرتکبین مجازات بسیار هولناکی قائل شد.(7)
3- نصب افراد عالم و شایسته در مناصب اداری کشور. وی میرزا محمد طاهر قزوینی را به منصب واقعه نویسی منصوب کرد و نیز کسان دیگری را که اسامی برخی از آنان در روضات الجنّات آمده است به مناصب دیگر برگزید.(8)
پی نوشت ها :
1-برای توضیح بیشتر. ر.ک: علیرضا کریمی، «خلیفه سلطان فقیه و وزیر اعظم عصر صفوی»، فصلنامه ی حکومت اسلامی، سال دوم، شماره 4(زمستان 1376)، ص 224-248.
2- ریاض العلماء، جزء الثانی، ص 52، به نقل از: علیرضا کریمی، «خلیفه سلطان فقیه و وزیر اعظم عصر صفوی»، فصلنامه ی حکومت اسلامی، سال دوم، شماره 4ی ( زمستان 1376)، ص 224 -248.
3- توضیح الاخلاق نوشته خلیفه سلطان در کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی در قم در قسمت نسخه های عکسی به شماره مسلسل 337 نگهداری می شود.
4- عباسنامه، ص 18.
5-بحرالفوائد و عقدالفرائد، نسخه خطی به شماره 259 کتابخانه مجلس، به نقل از: دین و سیاست در دوره صفوی، ص 41.
6- شاردن، سیاحتنامه، ج4، ص 278؛ به نقل از دین و سیاست در دوره صفوی، ص 42.
7- سیاحتنامه شاردن، ج2، ص 333؛ به نقل از: دین و سیاست در دوره صفوی، ص 42.
8-روضات الجنّات، ج4، ص 384.
لک زایی، نجف، (1380)، اندیشه سیاسی محقّق سبزواری، قم: انتشارات بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم)، چاپ اول
