پرسشی از محضر علامه مصباح یزدی
پرسش:
با عنایت به پیشرفت های بشر و تغییر شرایط زمان و مکان، آیا می توان گفت: هر آنچه که رنگ ارزشی دارد بوسیله ی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و در همان صدر اسلام بیان شده است؟پاسخ:
دین اسلام دینی جامع است که قلمرو آن در برگیرنده ی تمام عرصه ها و شؤون زندگی بشر است و مسائل گوناگون زندگی اعم از فردی، اجتماعی، خانوادگی، سیاسی، اقتصادی، حکومتی و غیره را شامل می شود. با این حال باید بین دو جنبه ی از رفتارهای انسانی تفکیک قائل شد: جنبه ی ارزشی و جنبه ی ماهوی و کیفیّت انجام اعمال.آنچه دین روی آن دست می گذارد بیان جنبه ی ارزشی رفتار است، و این کار را نسبت به هر رفتاری از رفتارهای بشر انجام می دهد و حتّی اندیشه و فکر انسان را نیز از این امر مستثنی نمی کند. جنبه ی ارزشی اعمال از تأثیری که رفتارهای انسان در تکامل یا انحطاط او دارند پیدا می شود و از آنجا که شناخت رابطه ای که هر رفتاری با مصالح یا مفاسد معنوی، و بویژه سعادت نهایی و مصالح اخروی انسان دارد با ابزارهای شناختی انسان -اعم از حسّ، عقل و تجربه- ممکن نیست، باید به سراغ وحی رفت و از آن استمداد کرد. و هر روز که انسان در پرتو پیشرفت ها و دستاوردهای نوین علمی روش ها و ابزارهایی جدیدتر کشف و اختراع می کند و در واقع رفتارهایی تازه تر از خود بروز می دهد، باز چون این رفتارها -بمانند همه ی رفتارهایی که تا به حال انجام می داده است- در تأمین سعادت و خوشبختی اخروی و ابدی او نقش دارند باید به دین رجوع کرده و جنبه ی ارزشی آنها را بشناسد تا در پرتو آن راه صحیح را بیابد و به وظیفه ای که خداوند متعال بر دوش او نهاده عمل، و راه رستگاری خود را هموار نماید.
اما پرسشی که در اینجا باقی می ماند آن است که: مگر نه این است که دین همان چیزی است که در کتاب و سنت آمده، و باز مگر جز این است که رفتارهای انسانی در عصر نزول کتاب و بیان سنّت بسیار محدودتر از امروز بوده است؛ پس آیا می توان گفت همه ی آنچه رنگ ارزشی دارد در همان عصر ظهور اسلام بیان شده است، و تغییر شرایط زمان و مکان هیچ تأثیری در تحوّل جنبه ی ارزشی رفتارها ندارد؟
در پاسخ باید گفت: جنبه های ارزشی دارای عناوین و قوانینی کلّی هستند که از سوی خداوند متعال -که دارای حکمت بی نهایت و علم بی کران است و به تمام آنچه در سعادت ابدی یا شقاوت انسان نقش دارد آگاه است- به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل و توسط ایشان بیان شده است. و البته این قوانین و عناوین کلّی هرگز قابل تغییر و تحوّل نیستند.(1) زیرا بین افعال و رفتار ما و نتایج اخروی آنها که به سعادت یا شقاوت ما می انجامد رابطه ی علّی و معلولی حقیقی برقرار است و همان گونه که هر محصول و فرآورده ای در اثر پاره ای علل و عوامل بدست می آید و حصول آن گُستره ای و بدون حساب نیست، حصول کمال نهایی و خوشبختی جاویدان نیز در اثر رفتارها و اعمال ویژه ای با شرایطی خاصّ است. و گرنه با انجام عمل از هر نوع و به هرگونه و قصدی که خود خواستیم نمی توان انتظار رسیدن به سعادت ابدی را داشت و اساساً خاستگاه بایدها و نبایدهای دینی و جنبه ی ارزشی رفتارهای انسان هم از همین جاست و اگر قرار باشد هر روز و هر زمان رفتارهای خودمان را به میل و دلخواه خود و بدون در نظر گرفتن رضایت و پسند الهی انجام دهیم قطعاً از کمال واقعی و ابدی خود باز خواهیم ماند.
و اما متعدّد شدن رفتارها -در اثر گذر زمان و پیچیده تر شدن تعاملات انسانی و اجتماعی و نیز امکان تصرّف بیشتر در طبیعت و محیط پیرامون در اثر پیشرفت های علمی که همگی رفتارهایی نو، پیچیده و متنوّع به ارمغان می آورند -تنافی با ثابت بودن عناوین و قوانین کلی اسلام و همینطور بیان شدن آن در عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ندارد. زیرا کلیّه ی رفتارهای انسانی علیرغم تغییر در جنبه ی ماهوی و کمّی و کیفیّت انجام آنها به عنوان مصادیق و موضوعاتی از آن عناوین و قوانین کلّی اند و هر قدر هم که این اعمال گسترده تر شوند از دایره ی شمول آن عناوین و قوانین خارج نخواهند بود. و به همین دلیل پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«مَا مِن شَیءٍ یُقَرِّبُکُم اِلَی الجَنَّةِ وَ یُبَاعِدُکُم عَنِ النّارِ اِلاّ وَ قَد اَمَرتُکُم بِهِ وَ مَا مَن شَیءٍ یُقَرِّبُکُم من النّار وَ یُباعِدُکُم عَنِ الجَنَّةِ اِلاّ وَ قَد نَهَیتُکُم عَنهُ»(2)
هیچ چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک کند و از جهنّم دور گرداند، مگر آن که من شما را به آن فرمان داده ام؛ و هیچ چیزی نیست که شما را به جهنّم نزدیک کند و از بهشت دور گرداند، مگر آن که شما را از آن بازداشتم.
البته چگونه حکم جزئیات و رفتارهایی که امروزه با آنها مواجهیم و دیگران یا خود ما آن را انجام می دهیم باید شناخت؛ امری کاملاً تخصّصی است که نیازمند شناخت همه جانبه و عمیق از اسلام و قوانین و ارزش ها و ملاک های آن است. این امر تخصصی که وابسته به سال های متمادی تلاش بی وقفه ی علمی در شناخت دین است، باید توسط افرادی که دارای صلاحیّت و شرایط علمی و اخلاقی هستند صورت پذیرد تا احکام جزئی و حلال و حرام مترتّب بر مصادیق و موضوعات را از آن عناوین کلّی استخراج کنند و آنها را تحت عناوین اولیّه یا عناوین ثانویّه و گاه به عنوان احکام حکومتی ارائه دهند و بی تردید تشخیص مصادیق و احکام جزئی که اصطلاحاً «فتوا» نام گرفته است، منطبق بر همان کلیّاتی است که در قرآن، سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و سخنان ائمه ی معصومین(علیهم السلام) ذکر شده است.
در واقع اگرچه تک تک موارد، جزئیات و موضوعات در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) وجود نداشته اند و بعدها پیدا شده اند،اما می توان گفت: «قضایا، موضوعات و جزئیات بی شمار -که میل به بی نهایت هم دارند- دارای دسته بندی های بی شمار نیستند.» هر مجموعه از این قضایا می تواند یک عنوان کلّی داشته باشد و آن عنوان می تواند دارای حکم ویژه ای باشد؛ پس «حکم کلی ثابت و محدود و مصادیق آن بی شمار و متغیّر است».
پی نوشت ها :
1. امام صادق (علیه السلام) فرمود: حلال محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) حلالٌ ابداً الی یوم القیامة و حرامه حرام ابداً الی یوم القیامة لا یکون غیره و لا یجییء غیره (اصول کافی، ج1، ص 58 روایت 19).
2. بحارالانوار، ج70، ص 96.
مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1391)، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم: انتشارات مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سرّه)، چاپ اول
