حکومت کهن اروپا

پیمان صلح وستفالی که به موجب آن جنگ های سی ساله (در 1648م) پایان گرفت، همراه با نتایج آن، یعنی پیمان صلح پیرنه میان فرانسه و اسپانیا (در 1659م) و بازگشت به تاج و تخت دودمان استوارت در انگلستان (در 1660م) دورانی نو را در تاریخ اروپا می نماید. در اواخر سده ی هفدهم میلادی، دین کمابیش امری شد فردی و سیاست مداری پیشه ای نسبتاً مستقل و مجزا، ولی ضمناً متعادل و متضمن پیکارها برای ثروت و قدرت. یک رشته سازشهای تلویحی، تضاد اصول گذشته را منعطف تر یا پنهان ساخت؛ و نهادهای تازه و نوبنیاد مبارزات بر سر منافع را که در سیاست اروپا از امور برجسته تلقی می شد، متعادل، آشکار یا سرکوب کرد.
این دگرگونی محیط، مایه ی پیروزی و برتری منطق و خرد و دست شستن از جزمیت ها در برابر انواع پدیده های تعصب آمیز و ناسازگاری های فرهنگی اروپا شد. این انصراف از بذل کوشش در بازشناسی راست از ناراست، امری شد که از بسیاری نیروهای بیهوده صرف شده بر سر مسائل عبث جلوگیری می کرد. دیگر موضوع دل بستگی به مرزهای شرق و غرب و خشکی و دریا مطرح نبود. در همه جا فصحت میدان و پهنه ی باز دستیابی به ثروت های کلان گسترده و سرزمین های فراوان و ماجراهای بسیار در پیش رو بود. بدین گونه، اروپا دارای شیر اطمینانی شد که همیشه در دسترس بود. کسانی با روحیه های نا آرام و ماجراجو فرصت آن را داشتند تا از محدودیت های پایگاه خانوادگی و بستگی های طبقاتی خویش بگریزند و راهی سرزمین های دوردست شوند؛ و غالباً بخت خفته خویش را بیدار کنند. و نیز ثروت های فرا رسیده از فراسوی دریاها خود موجب رونق زندگی و ثبات بازارها می شد.
در چنین اوضاعی، کوشش در پی دستیابی و بازشناسی حقیقت ناب که در سده های شانزدهم و آغاز هفدهم میلادی همگانی و عمومی شده بود، دیگر مسئله ای نبود که مایه ی برانگیختن آشوب شود و بار دیگر موضوعی شد ویژه ی متفکران حرفه ای. اختلافات در میان متکلمان و دانشمندان به گونه ای به سازش رسید. این امر نه با حل منطقی نکات مورد اختلاف، بلکه با جدا ساختن نهادها و سازمان های مربوط به هر یک و دادن امکان به هر کدام از دو گروه برای طرح آزادانه ی اندیشه ها و نظریاتشان مطرح شد. کلیساهای رسمی و استوار که رسماً نسبت به کفر نابردبار بودند، در هر یک از کشورهای اروپایی وجود داشتند و سانسور رسمی نشریات حتی در فرانسه هم برپا ماند. با این همه، قانون و واقعیت های روزافزون از هم دور می شدند و این امری بود که در قبال حرکات ارتجاعی مانند آن چه (در 1685م) موجب شد که لوئی چهاردهم فرمان نانت را ملغی کند، همچنان برقرار بود.
سازش های نسبتاً غیرمنطقی ولی مؤثر درگیر میان افکار پادشاهی، اشرافی، طبقات بازرگانان و مردم عادی تنگ دست، در نهادهای سیاسی باثبات منطقی در سراسر کشورهای اروپا جا افتاد و ضمناً در میدان اقتصادی تلاش های ابتکاری و گسترشی و عقلانی سرمایه داران و شرکت های به ثبت رسیده، سازمان های کهن اصناف را بی هیچ گونه شدت عمل مخالفی در نوردید و خاموش ساخت. بدین گونه، پدیده های آشفته و ضد منطقی حکومت های کهن که توسط نسل بعدی از اصحاب خرد و نظریه های اجتماعی سخت تنفرانگیز تلقی می شد، رو به تباهی رفت و نابود شد. این همه نظام اجتماعی کارا و شدنی ای را ثابت می کرد.
آشکارترین اقدام مؤثر حکومت های کهن همانا کامیابی آن ها بود در برابر جهان غیر اروپایی، با گراییدن نهادها و اندیشه های اروپایی به سوی تعادلی مؤثر، حکومت های کمتر گرفتار مشکل های داخلی شدند و توانستند توجه خود را مصروف مرزها و گسترش استعمار کنند. این امر در حقیقت، نیروی سازمان جدید اقتصادی و نظامی ای را که اروپاییان در سده های شانزدهم و هفدهم میلادی بنیاد نهاده بودند، به ویژه در ایجاد شرکت های سهامی، سپاهیان و ناویان ثابت، آزاد ساخت و آشکارا به پهنه ی جهانی درآورد. با چنین سازمانهایی که خود سر خدنگ پیشروی به شمار می رفتند، اروپاییان در سراسر جهان در تن و رگ مردم ناتوان رسوخ و نفوذ کردند.
گسترش نفوذ به سرزمین های فراسوی دریاها، مایه ی یاری یا شاید پشتیبانی و پایداری نسبی ثبات در اروپا شد و ثبات و استواری اوضاع در میهن اصلی، خود موجبی می شد برای ادامه ی گسترش نفوذ. هدف نهایی این جریان تسلسلی، دگرگونی اروپا در پایان سده ی هیجدهم بود، به گونه ای که این جامعه ی غول پیکر سراسر اقیانوس اطلس و تا دوردست استپ اوراسیا و تا دو قطب را زیر نظر و فرمان داشته باشد. این اروپای گسترده کانونی شد از سازمانی سیاسی و اقتصادی شگرف نیرومند که بیشتر سرزمین های اسلامی و هندوان جهان را فرا گرفته و تا حاشیه های خاور دور رسیده بود و بدین گونه اروپا لقب غرب یافت.
تنها رویداد همانند در تاریخ جهان، همانا برخاستن یک تمدن بین المللی بود در خاورمیانه در میان 1500 و 500 پ م، پس بدین گونه، رشته هایی ریشه گرفته از بین النهرین موجب جذب بعضی از تمدن ها و فرهنگ های اصلاً جدا و مستقل به درون دیگ ذوب و درآمیختگی خاورمیانه ای شد. مصر، آناطولی و ایران، به همراه حواشی سرزمین های یونانی و هندی، استقلال خود را از کف دادند و در مجموعه ای که مرکزیت آن بین النهرین بود، مستحیل شدند. با این همه، باز هم سنجش و مقایسه ناقص است. گسترش اروپا حاصل پیروی های پی در پی جهان گشایان حکومتی امپراتوری نبود، بلکه دست هایی بسیار از کانون های سیاسی گوناگونی به فراسوی دریاها و دشت ها پنجه افکندند و در واقع شرکت های بازرگانی اروپا بر شماری از بخش های کم جمعیت با حکومت های ناتوان دست انداختند و انبوهی را بدان جا به عنوان مهاجر بردند و جای گزین ساختند. بدین گونه، بخش هایی پهناور و غالباً از هم دور افتاده را به درون سیاست گسترده ی «غرب» درآوردند. فنیقیان و یونانیان هم در کرانه های مدیترانه مهاجرنشین هایی همانند این ها با ابعادی بسیار خرد داشتند. با این وجود، فنیقیان و یونانیان جز در سیسیل چندان بر ساکنان پیشین برتری عددی نیافتند که جامعه ی میزبان را تباه سازند. مهاجرنشین های اروپایی بر خلاف اینها، غالباً مایه ی براندازی میزبانان گشتند؛ شاید با به میدان آوردن بیماری های واگیردار و نه با نقشه ای عمدی و از پیش سنجیده شده.
برای ان که موضوع بحث ما آشکار و روشن باشد، شاید بهتر باشد که آن را ارائه کنیم: (1) گسترش اروپا به سرزمین های جدید؛ (2) تشدید نفوذ اروپاییان در بخش های دور افتاده ی امریکا و روسیه؛ و (3) سازش حکومت های کهن در درون قلمرو اصلی خویش. این گونه جداسازی مباحث کمابیش امری است تصنعی و ساختگی، ولی خواننده باید به یاد داشته باشد که در میان گسترش نفوذ در بیرون مرزها و تعادل لغزان و لرزان درون مرزها، پیوندهایی باریک و دقیق وجود داشته است.
منبع مقاله :
هاردی مک نیل، ویلیام؛ (1388)، بیداری غرب، ترجمه ی مسعود رجب نیا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.