تفسیر عرفانی قرآن از دیدگاه روزبهان بقلی

در میان علوم اسلامی، علم تفسیر به طور عام و تفسیر عرفانی به طور خاص از جایگاه برجسته ای برخوردار است. پیشینه ی تفسیر عرفانی به زمان نزول وحی و دوران پیامبر (ص) و ائمه ی معصومین باز می گردد. این نوع تفسیر که عهده دار استخراج معانی باطنیِ پوشیده شده در حجاب الفاظ ظاهری آیات قرآن است، مورد توجه بسیاری از عرفای مسلمان قرار گرفت و تفسیرهای عرفانی متعددی از بزرگان عرفان ایران و جهان بر جای مانده که بخش عمده ای از غنای ادبیات عرفانی ما مدیون این آثار است.
شیخ روزبهان بقلی، عارف نامی قرن ششم هجری، از جمله ی این بزرگان است. او در تفسیر عرفانی خود از قرآن که عرایس البیان نام دارد، با عباراتی ظریف و لطیف و دلکش و در عین حال عمیق و عرفانی، معانی باطنی آیات را بیان می دارد. گستره ی اندیشه های عرفانی روزبهان به گونه ای است که تقریباً تمامی موضوعات مربوط به خداشناسی، جهان شناسی و انسان شناسی را شامل می گردد. از این رو تفسیر او نیز متأثر از این وسعت اندیشه و تعمق ژرف در باب کنه هستی از بالاترین تا نازل ترین مرتبه آن است. این تفسیر در میان تفاسیر عرفانی موجود از جایگاه برجسته ای برخوردار است و ارزش علمی و ادبی و عرفانی آن مورد تأیید بسیاری از صاحب نظران قرار گرفته است.
تفسیر مبتنی بر عرفان نظری تحت تأثیر مکتب و آثار عرفانی ابن عربی، به ویژه آموزه ی وحدت وجود پدید آمد. هدف اصلی در این شیوه ی تفسیری، تطبیق اندیشه های عرفان نظری، همچون وحدت وجود، با آیات قرآن است. تفسیر القران الکریم از عبدالرزاق کاشانی به این نوع از تفسیر تعلّق دارد.
پیشینه ی تفسیر قرآن و به طور خاص، تفسیر عرفانی قرآن به دوره ی صدر اسلام و روزگار پیامبر (ص) می رسد. برخی آیات قرآن که به کار استوار کردن طرز تلقی صوفیه می آمد، دستاویزی برای تفسیر عرفانی شد. عامل شتاب بخش به این رویکرد، وجود الفاظ و عبارات مجازی در قرآن است که به نظر سیوطی انکار ناپذیر است و اگر این واژه ها در قرآن نبود، نیمی از زیبایی کتاب وحی از بین می رفت. از سوی دیگر، به بعضی از اصحاب پیامبر (ص) اخباری منسوب است که بنا بر آنها نباید صرفاً معنای ظاهری قرآن را مراد دانست. در دوره ی تابعین نیز اشخاصی از جمله حسن بصری، آیات قرآن را به شیوه ی اشاری تفسیر می کردند.

مهم ترین تفسیرهای عرفانی

متن های عرفانی بخش مهم و قابل توجهی از ادبیات ما را تشکیل می دهند و پایه و اساس بخش بزرگ ادبیات عرفانی ما نیز تفسیرهای عرفانی قرآن است. شناخت تفسیرهای عرفانی ما را در درک بهتر متن های عرفانی نظم و نثر یاری خواهد کرد.
بخش بزرگی از آنچه ما تفسر عرفانی می دانیم، از طریق ابوعبدالرحمن سُلمی ( وفات 412 ق). در اثری عظیم و منحصر به فرد به نام حقایق التفسیر به دست ما رسیده است که در اصل مجموعه ی بزرگی از تفسیرهای چندین عارف بزرگ و مفسر معروف است؛ از جمله امام جعفر صادق (ع) ( وفات 148 ق).، ابن عطا ( وفات 309ق.)، جنید شیرازی ( وفات 298ق.)، شبلی ( وفات 334 ق.)، ابوبکر واسطی (وفات 320 ق.)، سهل تستری ( وفات 283ق.) و...
پل نویا کهن ترین تفسیر عرفانی قرآن را تفسیر مقاتل بن سلیمان ( وفات 150 ق.) می داند. این نظر متأثر از نظر ماسینیون است که مقاتل را نخستین مفسر بزرگ قرآن معرفی می کند. آثار مقاتل در تفسیر عبارت اند از: 1. تفسیر خمس مائه ی من القرآن 2. التفسیر الکبیر 3. الوجوه و النظائر.
کتاب الوجوه و النظائر بعد از تفسیر کبیر از مهم ترین کتاب ها در تفسیر عرفانی قرآن است. یک قرن پس از مقاتل، یعنی در قرن سوم هجری، حکیم ترمذی، عارف معروف خراسانی کتاب الوجوه و النظائر مقاتل را مورد بررسی قرار داد و بر اساس آن کتاب التحصیل نظایر القرآن را نوشت که جز در موارد بی اهمیت، تفاوتی با آن ندارد.
از دیگر مفسران بزرگ قرآن، امام صادق (ع) است که صرف نظر از مقام دینی و علمی، مرتبه ی والایی در شکل گیری زبان عرفانی دارند. صوفیان اهل سنت دقیقاً تفسیری عرفانی از قرآن به آن حضرت نسبت می دهند. صحّت این انتساب از طریق روایات سنی و شیعه مورد تأیید قرار گرفته است. برخی از سخنان عرفانی ایشان در کشف المحجوب هجویری آمده است. عطار نیز در تذکره ی الاولیاء می گوید: «[ امام صادق (ع)] هم صاحب تصنیف حقایق، هم در لطایف تفسیر و اسرار تنزیل بی نظیر بود. جملاتی که عطار در تذکره ی الاولیاء نقل می کند، در واقع ترجمه ی بخشی از سخنان آن حضرت در تفسیر است.
تفسیر سهل تستسری، به نام تفسیر القرآن العظیم از دیگر تفسیرهای مهم عرفانی است که در سال 1329 ق. در مصر چاپ شده است. تستری در خلال تفسیر آیات مختلف قرآن، دیدگاه های صوفیانه و تعالیم عرفانی خویش را منعکس ساخته است.
از دیگر تفاسیر عرفانی مهم، کتاب کشف الاسرار و عُدّه ی الابرار است به زبان فارسی که توسط رشید الدین میبدی نوشته شده است. وی روش خود را در تفسیر، نخست ترجمه ی آیه، سپس بیان تفسیر و در نهایت تأویل آیات ذکر کرده است. زبان کشف الاسرار متأثر از زبان خواجه عبدالله انصاری ( وفات 481 ق.) است.
تفسیر دیگر که در حقایق التفسیر سلمی درج شده، تفسیر ابن عطا است. این تفسیر پس از تصحیح انتقادی پل نویا در سال 1986 در بیروت به چاپ رسید. شهرت ابن عطا در تاریخ تصوف هم به خاطر تفسیر عرفانی اوست و هم به خاطر دفاعی که از حلّاج کرد. دیگر تفسیرهای عرفانی عبارت اند از: لطایف الاشارات از قشیری؛ بحر الحقایق و المعانی فی تفسیر السبع المثانی از نجم الدین رازی؛ القرآن الکریم از عبدالرزاق کاشانی؛ المحیط الاعظم از سید حیدر آملی؛ بحر المحبه ی فی اسرار المودّه ی از احمد غزالی در تفسیر سوره ی یوسف به زبان فارسی.

معرفی تفسیر عرایس البیان روزبهان بقلی

اصل کتاب به زبان عربی و در سه جلد تدوین یافته و ترجمه ی فارسی آن توسط علی بابایی در سه جلد به چاپ رسیده است. روزبهان در این اثر اقوال مشایخی همچون جنید، ابن عطا، شبلی، ابوبکر واسطی، سهل تستری، عبدالرحمن علی و... را آورده است.
جلد اول عرایس به تفسیر سوره های فاتحه، بقره، آل عمران و جلد دوم سوره های نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال و جلد سوم به تفسیر سوره های توبه، یونس، هود، یوسف، رعد و ابراهیم پرداخته است.
در باب وجه تسمیه ی این کتاب می توان به چند نکته اشاره کرد:
از آنجا که نام یک اثر می تواند لبّ و لباب محتوای آن باشد، روند انتخاب نام عرائس البیان برای تفسیر می تواند از انگیزه های متفاوت و متنوعی برخوردار باشد. شاید این نام تداعی گر گفته ای منسوب به بایزید بسطامی باشد که « اولیای خدا عروسانی اند، تنها بر کسانی رخ می نمایانند که محرومشان باشند.» شاید به خاطر موضوع اثر باشد که تفسیر قرآن و خصوصاً تفسیر سروه هایی است که آنها را « عرائس القرآن» می نامند، و یا شاید اشاره به قول معروف بین قوم باشد که « انّ القرآن میادین و بساتین و مقامیر و عرائس و دیابیج و...»
روزبهان هدف خود از تفسیر قرآن را این گونه بیان می دارد: « بعد از دستیابی به معرفت و حکمت ربّانی آن گاه که دریافتم کلام ازلی الهی در ظاهر و باطن حدّ نهایت ندارد و کسی از خلق خدا به کمال و نهایت معانی آن دست نیافته، بر این امر همت گماشتم و به بزرگان و پیشگامان مشایخ در امر تفسیر حقایق کلام اقتدا کردم؛ چرا که در سایه ی هر حرفی از حروف آن دریایی از دریاهای اسرار و نهری از نهرهای انوار نهفته است.»
تفسیر روزبهان از قرآن، همسو با اندیشه های عمیق عرفانی او شکل گرفته است. او در تفسیر خود به وفور از معرفت، مشاهده، مکاشفه، قرب، رؤیت، ازل، ابد، توحید، تفرید، تجرید، قدم، ذات، بقا، فنا، تجلّی، حُب، عشق، نزهت، بهجت، قلب، روح، سرّ و واژه هایی از این دست سخن می گوید. با توجه به این مشخصه می توان نتیجه گرفت که تفسیر او به طور کامل موضوعات مربوط به خداشناسی، جهان شناسی و انسان شناسی را پوشش می دهد. در ادامه به ذکر نمونه هایی از تفسر آیات قرآن می پردازیم و در ضمن آن به آن دسته از مؤلفه های عرفانی که روزبهان در تفسیر ها مدّنظر داشته است، اشاره می نماییم.
در خداشناسی، عموماً بحث از یگانگی و وحدت خداوند جایگاه برجسته ای دارد. روزبهان در تفسیر سوره ی فاتحه که از « بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می شود، درباره ی اسم « الله » که جامع ترین اسم خداوند است، بیاناتی بسیار دلکش و عمیق دارد: « الله اسم جمعی است که تنها بر اهل جمع آشکار و مکشوف می گردد. هر اسمی از اسمای الهی به صفتی از صفاتش تعلّق می گیرد به جز اسم الله. این اسم به ذات و همه ی صفات از حیث صفات تعلق دارد. همو، اسم جمعی است که حق از نفس خود بدان خیر می دهد. جز حق کسی به آن معرفت نمی یابد و جز او کسی با آن سمع و تکلم ندار.... در اسم الله دو « لام» وجود دارد. اولی اشاره به جمال است و دومی به جلال. « ه» به هویت حق اشاره دارد و هویت حق را جز او کسی نمی داند و...» روزبهان در ادامه سخنانی از شبلی، امام صادق (ع)، سهل تستری، جنید، ابن عطا و ...درباره ی اسم « الله» و نیز تفسیر « بسم الله الرحمن الرحیم» می آورد.
منابع :
1. ارنست، کارل، روزبهان، بقلی، ترجمه ی کوروس دیوسالار، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1383.
2- پازوکی، شهرام، « تصوف عاشقانه روزبهان»، مجموعه مقالات عرفان ایران، به کوشش مصطفی آزمایش، تهران، انتشارات حقیقت، 1378.
3- دانش پژوه، محمّد تقی، روزبهان نامه، بی جا، 1347.
4- روزبهان بقلی، رساله ی القدس، به کوشش محمّد جواد نوربخش، تهران، 1351.
5- عبهر العاشقین، به کوشش کربن و معین، تهران، انتشارات منوچهری، 1383.
6- عرایس البیان فی حقایق القرآن، ترجمه ی علی بابایی، تهران، انتشارات مولی، 1381.
7- زرین کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1385.
8- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، 1347.
9- عباسی، مهرداد، « تفسیر»، دانشنامه جهان اسلام، به کوشش حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1382.
10- عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء به کوشش نیکلسن، ترجمه ی مقدمه و تنظیم: ع. روح بخشان، تهران، انتشارات اساطیر، 1383.

پی نوشت ها :

1. مدرس درس آشنایی با قرآن کریم دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.

منبع مقاله :