مقیاس های دین داری در ایران، مسائل و مشکلات

چکیده

مطالعه ی دین داری برای جوامعی نظیر ما که دین در سطوح مختلف آن از نقش موثری برخوردار است، اهمیت وافری دارد. بیشتر تلاش هایی که در غرب برای ساختن مقیاس های دین داری انجام شده، مبتنی بر یک زمینه و سنت مسیحی است و بسیاری معتقدند این مقیاس مبنای خوبی برای سنجش دین داری در سایر ادیان از جمله اسلام نیست. به همین منظور، تلاش هایی برای بومی سازی سنجه های دین داری در دنیای اسلام، به ویژه ایران صورت گرفته است. این مقاله، مهم ترین مقیاس های ساخته شده پژوهشگران ایرانی، نظیر مقیاس معبد، مقیاس جهت گیری مذهبی، مدل سنجش دین داری شجاعی زند، مقیاس سنجش دین داری خدایاری فرد و مدل بومی شده کلارک و استارک، وضعیت دین داری در ایران را بررسی کرده است. در پایان نیز محدودیت ها و مشکلات سنجش دین داری در ایران بررسی شده است.

مقدمه

یکی از مفاهیمی که در مطالعات مربوط به هویت دینی بررسی شده، دین داری است و در مواردی منظور از هدایت دینی در این پژوهش ها، بررسی و سنجش دین داری است. مفهوم هویت دینی، هم پوشانی و نزدیکی هایی با مفهوم دین داری دارد، اما باید توجه داشت که دامنه شمول این اصطلاح فراتر از میزان دین داری است. به بیان دیگر، هویت دینی مجموعه باورها، ارزش ها، نگرش ها و در نهایت، رفتارهای فردی و اجتماعی افراد است که در زمینه امر دینی از خود بروز می دهند. این در حالی است که دین داری تنها میزان پایبندی نظری و عملی به دستگاهی دینی است و از این نظر، بخش کوچکی از هویت دینی را در بر می گیرد؛ کیفیت متمایزی که هویت دینی را از میزان دین داری جدا می سازد میزان علاقه، معناسازی و مشارکت اجتماعی افراد است که بر اساس پایبندی به دینی خاص نسبت به آن ابراز می دارند (ذکایی، 1386). هویت دینی عبارت است از اتکای فرد به نظام یا پایگاهی اعتقادی که در جهت گیری فرد در زمینه های مختلف اثر می گذارد، به عبارت دیگر، هویت دینی برداشت و تصویر هر فرد در باره مسائل مذهبی و دینی است. هویت دینی، فرایندی است که افراد یک گروه، طی آن با برخورداری از دین و آموزه های مشترک، پایبندی و وفاداری خود را به آن حفظ می کنند و با تمایل به انجام مناسک و آیین های مذهبی فراگیر، به شکل دهی و تحکیم آن می پردازند. این نوع هویت را می توان در پایبندی به جوهر دین و ارزش نمادین مذهبی و فراگیر بودن ارزش ها و دلبستگی جمعی و عمومی به شعائر، مناسک، نهادها، نمادهای دینی و مشارکت و تمایل عملی به ظواهر و آیین های مذهبی و دینی مشاهده کرد (مزیناس، 1382، ص19).
بیش از پنج دهه نیست که بررسی انواع، میزان و تغییرات دین داری، موضوع مطالعات تجربی و میدانی قرار گرفته است. جنبه ها و شاخص های دین داری از اوایل دهه شصت، که گرهارد لنسکی، نخستین الگوی دین داری را پیشنهاد کرد، تاکنون با تحولات بسیاری
روبه رو بوده است؛ اما همه این الگوها دو ویژگی مشترک داشته اند:
1. ملهم بودن از آموزه های مسیحی؛
2. متأثر شدن از فرایندهای تاریخی - اجتماعی غرب (شجاعی زند، 1384، ص34)؛
مطالعه دین داری برای جوامعی نظیر جامعه ما با اهمیت است؛ زیرا دین در سطوح مختلف آن نقش و نفوذ موثری دارد. بررسی پژوهش های انجام شده در ایران در حوزه دین داری نشان می دهد این پژوهش ها را در دو دسته کلی می توان جای داد:

1. پژوهش هایی که تنها ابعادی از دین داری را سنجیده اند:

بررسی این پژوهش ها نشان می دهد این دسته از تحقیقات به دین داری، تک بعدی نگریسته و تنها بعدی از ابعاد دین داری را بررسی کرده اند. این پژوهش ها خود به چند دسته تقسیم می شود:
الف) پژوهش هایی که به بررسی بعد مناسکی پرداخته اند: این پژوهش ها عمدتاً به بررسی بعد مناسکی در دو جنبه فردی و جمعی پرداخته اند. پژوهش هایی چون نگرش به نماز که عمدتاً در بین جوانان و دانشجویان و دانش آموزان انجام شد، از این قسم است؛
ب) پژوهش هایی که به بررسی ابعاد اعتقادی پرداخته اند: یکی از ابعاد دین داری که در این قسم پژوهش ها بررسی شده، جنبه اعتقادی و باورهای دینی است؛
ج) پژوهش هایی که به بررسی آگاهی دینی پرداخته اند؛
د ) پژوهش هایی که ارزش های دینی را بررسی کرده اند.

2. پژوهش هایی که به چند جنبه دین داری پرداخته اند:

از ابتدای دهه شصت که اول بار ماهیت چند بعدی دین مطرح شده، تحقیقات و بحث های بسیاری صورت گرفته است. با وجود این، به نظر می رسد اکنون بحث های گذشته در باره چند بعدی بودن دین داری، دیگر اهمیت ندارد و عموماً این نکته را پذیرفته اند که دین نمی تواند پدیده ای تک بعدی باشد (سراج، توکلی، 1380، ص160).
لنسکی از نخستین کسی دانسته اند که رهیافتی چندبعدی به دین داری داشته و در معرفی این ابعاد بر حسب تعریفش از دین تلاش شایانی کرده است (استارک و کلارگ، 1970، ص2، به نقل از: شجاعی زند، 1384، ص4). اما بحث چندبعدی بودن با نامه ای کلارک و استارک پیوند خورده و شهرت این دو، به دلیل پیشنهاد و اجرای سنجه چندبعدی دین داری است. آنان مدعی اند با وجود زمینه و صبغه مسیحی و غربی آن، قابلیت به کارگیری در تعمیم به هر یک از ادیان جهانی را هم دارد (کلارک و استارک، 1965، ص19؛ استارک و گلارک، 1970، ص14، به نقل از: شجاعی زند 1384، ص42).
همان طور که بیان شد، بیشتر تلاش هایی که در غرب برای ساختن مقیاس های دین داری انجام گرفته، مبتنی بر یک زمینه و سنت مسیحی است و بسیاری معتقدند این مقیاس مبنای خوبی برای سنجش دین داری سایر ادیان، از جمله اسلام نیست. به همین منظور، تلاش هایی برای بومی سازی سنجه های دین داری در دنیای اسلام، به ویژه ایران صورت گرفته است. برای نمونه، می توان به تلاش البلیخی (Albelaikli 1997) پژوهشگر عرب، در ساخت سنجه های دین داری برای سنجش دین داری مسلمانان اشاره کرد.
او در پژوهشی که به عنوان پایان نامه دکترای خود در رشته روان شناسی انجام داده، کوشیده مقیاس جدیدی برای سنجش دین داری در میان مسلمانان ارائه کند. وی یک مقیاس شش بعدی برای سنجش دین داری طراحی کرده که بدین شرح است:
1. عمل دینی،
2. ارزش اجتماعی دین،
3. اعتقاد به اصول بنیاد دین،
4. نیاز شخصی به دین،
5. برتری دین در راهنمایی عمل،
6. پذیرش بدون پرسش دین را برای سنجش دین داری در نظر گرفته است.
(پویافر، 1386، ص15) از تلاش های دیگر در این زمینه می توان به الگوی سنجش دین داری پروفسور العانی، مدیر مرکز سنجش ارزیابی و توسعه علمی در دانشگاه بحرین اشاره کرد.
وی معتقد است بیشتر ابعاد ظاهری دین قابل سنجش است و پرسش نامه ای دویست سنجه ای برای این منظور طراحی کرده است، ولی بررسی سنجه های دین داری ایشان نشان می دهد موارد بسیاری هست که ایشان افزون بر رفتار دینی کوشیده، ابعاد باطنی دینی را نیز بسنجد (فرهنگ پژوهش، 1384). در میان پژوهشگران ایرانی نیز تلاش های بسیاری در این زمینه صورت گرفته است که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1. مقیاس معبد

دکتر محمود گلزاری، این مقیاس را با بیست و پنج پرسش، در سال 1379 طراحی کرد. وی رابطه بین مذهب و سلامت روان و نیز رابطه ویژگی های شخصیتی افراد با سطح دین داری آنان، مقیاس عمل به باورهای دینی و هفت مقیاس حیا، شامل حیای منفی کم رویی و بی جرئتی، حیای منفی خودخواهی و تکلف، حیا از خدا، حیا از خود یا وجدان اخلاقی، حیای کرامت و بزرگواری، حیا از خطای جنسی و حیا از خطاهای غیر جنسی را بررسی کرده است.
این مقیاس را پژوهشگران بسیاری (بیشتر دانشجویان کارشناسی ارشد رشته های روان شناسی و علوم تربیتی) استفاده کرده اند و در نهایت پس از انجام اصلاحات بسیار، مقیاس معبد دو با 81 پرسش ساخته شد که شش زمینه عمل به واجبات، دوری از محرمات، عمل به مستحبات، دوری از مکروهات، انجام فعالیت مذهبی و تصمیم ها و انتخاب های مبتنی بر دین را با در نظر گرفتن اعمال رایج در میان مسلمانان معاصر می سنجند.

2. مقیاس جهت گیری مذهبی

آذربایجانی (1380) در پژوهشی با نام «آزمون جهت گیری مذهبی با مذهب اسلام» براساس بررسی اجمالی ادیان جهان و بررسی تفصیلی دین اسلام (آیات قرآن و منابع روایی شیعه) پرسش نامه ای طراحی و با استفاده از آیات و روایات، ده مقوله را در وصف ویژگی های فرد مؤمن معرفی کرد و به بررسی رابطه انسان و دین، رابطه انسان و خدا، رابطه انسان و آخرت، اولیای دین، اخلاق فردی، روابط اجتماعی، معیشت خانواده، ابعاد جسمی، انسان و طبیعت پرداخت. این پرسش نامه بعد از نظرسنجی از استادان حوزه علمیه یانزدتو و انجام اصلاحات مورد نظر، بر روی سه گروه طلاب حوزه علمیه، دانشجویان دانشگاه تهران و دانشجویان دانشگاه آزاد اجرا شد.

3. مدل سنجش دین داری شجاعی زند

شجاعی زند با بررسی مقیاس های سنجش دین داری در غرب و با تاکید بر اینکه این مقیاس ها تحت تاثیر سنت مسیحی انجام گرفته، کوشیده با توجه به ملاحظات دین اسلام، شرایط اجتماعی ایران و در نظرگرفتن اصول لازم، الگویی جامع سنجش دین داری را طراحی کند. از نظر وی، دین برای انسان است و نمی تواند ناظر به جنبه ها و ابعادی فراتر از ابعاد وجود انسان باشد. وی، معتقد است دین داری ابعاد و اجزایی دارد که از وجوه مختلف دین منبعث می شود و به نوبه خود با ابعاد وجود انسان نسبتی دارد. بنابراین کوشیده الگوی پیشنهادی وی از یک سو نشان دهنده نسبت های منطقی میان این مقولات باشد و از سوی دیگر، افزون بر «ابعاد»، تجلیات دین داری مثل «آثار» و «پیامدها» عمیق آن را بسنجد.
الگوی پیشنهادی سنجش دین داری، براساس نظر وی در جدول زیر آمده است:

 

ابعاد وجودی انسان	وجوه دین	ابعاد دین	ابعاد دین داری			نشانه های دین داری	پیامدهای دین داری
ذهن	معرفتی	اعتقادات	معتقد بودن			داشتن معلومات دینی	بینش الهی
روان	عاطفی	ایمانیان	مؤمن بودن				اهل معنا بودن
		عبادیات	اهل عبادت بودن		انجام فردی عبادت
					انجام جمعی عبادت
		اخلاقیات	اخلاقی عمل کردن
تن	عملی	شرعیات	قشررع بودن	عمل به تکالیف فردی		داشتن ظاهر دینی	متقی بودن
						ابراز هویت دینی
				عمل به تکالیف فردی		داشتن اهتمام شعائری
						داشتن مشارکت دینی
						داشتن معاشرت دینی
						اهتمام دینی خانواده

براساس الگوی فوق، سه دسته شاخص مرتبط و متفاوت وجود دارد که می توان به کمک آنها دین داری فرد را سنجید، اما تشخیص میزان دین داری به روش پیمایش و با استفاده از ابزار پرسش نامه حداکثر امکان سنجش دو دسته نخست، یعنی ابعاد و نشانه های دین داری (ستون های 4 و 5 جدول) را در برخی موارد به ما می دهد. بررسی و سنجش پیامدهای عمیق آن (ستون6) به دلیل بلاوصف بودن یا امتناع فرد از ابزار - به سبب فروتنی یا رازداری - عملاً از این طریق ناممکن است (شجاعی زند، 1384). مقیاس شجاعی زند، در چند پژوهش دانشگاهی در سطح پایان نامه کارشناسی ارشد استفاده شده است.

4. مقیاس سنجش دین داری خدایاری فرد

سنجش ارائه شده خدایاری، مبتنی بر مطالعه تجربی در میان جمعیت دانشجویان است. به عبارت دیگر، او مقیاس سنجش دین داری خود را پس از ساخت به آزمون تجربی گذاشته است. نخستین تلاش او به سال 1378 در پژوهش تهیه مقیاس اندازه گیری اعتقادات و نگرش مذهبی دانشجویان باز می گردد. این مقیاس، در قالب شش مقوله عبادت (5 گویه) اخلاقیات و ارزش ها (7گویه) اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان (5 گویه) مباحث اجتماعی (10 گویه) جهان بینی و باورها (9 گویه) و علم و دین (4 گویه) طراحی شده بود که با نظرخواهی از افراد واجد صلاحیت علمی و دینی، پرسش نامه ای مشتمل بر 52 پرسش تهیه شد. این پرسش نامه در چهار اجرای مقدماتی، روی 128 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران، صنعتی شریف و دانشگاه آزاد اسلامی اجرا، و در نهایت پاسخ گیری به روش درجه بندی براساس مقیاس لیکرت، برای پرسش نامه یاد شده مناسب تشخیص داده شد. بدین ترتیب پرسش نامه ای 52 گویه ای برای سنجش گرایش های اعتقادی و مذهبی تهیه شده است.
خدایاری در آخرین تلاش، در اصلاحات نهایی مقیاس سنجش دین داری، پژوهشی با عنوان آماده سازی و هنجاریابی مقیاس سنجش دین داری دانشجویان در سال 1385 با همراهی یک گروه علمی از پژوهشگران روان شناس انجام داده است. در این پژوهش، تعریف دین داری مبتنی بر چهار نوع رابطه ای است که شهید صدر در الفتاوی الواضحه، به عنوان ساختار معارف اسلام بیان می کند، یعنی رابطه انسان با خداوند، با خود، دیگران و جهان هستی. این ساختار با سه عنصر اساسی (عقاید، اخلاقیات و احکام) هماهنگ است. مولفه های دین داری در این پژوهش، در سه بعد تقسیم شده است:
1. شناخت و باور دینی؛
2. علایق و عواطف دینی؛
3. التزام به وظایف دینی.

5. مدل بومی شده کلارگ و استارک

این الگو را کلارگ و استارک ارائه کرده و ابعاد اعتقادی، مناسکی، تجربی، فکری یا دانشی و پیامدی دین را سنجیده اند. دکتر سراج زاده، این الگو را اول بار، در سال 1375، در پژوهشی به عنوان پایان نامه دکترای خود استفاده کرده است. وی با بومی سازی برخی گویه های این مقیاس و حذف جنبه دانشی دین داری، به دلیل اجباری بودن درس تعلیمات دینی در مدارس ایران، دین داری در بین دانش آموزان دوره متوسط را سنجید. این مقیاس در پژوهش های بسیاری استفاده شده است که در ادامه، این پژوهش ها بررسی می شود.

 

ردیف	پژوهش	محقق	سال	ابعاد بررسی شده	جامعه آماری	نمونه آماری
1	گرایشهای فرهنگی و نگرش های اجتماعی در ایران	اسدی و همکاران	1353	1.بعد رفتاری (9گویه) 2.بعد نگرشهای دینی (8گویه)	افراد 15 سال به بالای جامعه ایرانی	4420 نفر
2	بررسی رابطه دین داری و بزهکاری دانش آموزان دبیرستان های تهران	سیدحسین سراج زاده	1375	1.بعد اعتقادی (7گویه) 2.بعد عاطفی (6گویه) 3.بعد پیامدی (6گویه) 4. بعد مناسکی (7گویه)	دانش آموزان سال سوم دبیرستان شهر تهران	391 نفر
3	ارزشها و نگرشهای ایرانیان (موج اول)	عبدالعلی رضایی	1380	1.دین داری (8گویه) 2.مدارای دینی (4گویه) 3.گرایش مذهبی سکولار(2گویه)	افراد 15 ساله و بالاتر خانوارهای ساکن 28 مرکز استان کشور	16824
4	ارزشها و نگرشهای ایرانیان (موج دوم)	محسن گودرزی	1382	1.نگرشها و رفتارهای دینی (19گویه) 2.دین و جامعه (5گویه) 3.کارکردهای دین(2گویه)	افراد 15 ساله و بالاتر خانوار های ساکن در 28 شهر مرکز استان کشور	4580
5	سنجه های دین داری؛ بررسی تجربی دین داری کاربران اینترنتی	مهدی مهدوی	1383	1.محرمات دینی (7گویه) 2.مناسک و عبادات دینی(10گویه) 3.دانش دینی(9گویه) 4.تجربه دینی(4گویه) 5.بعدپیامدی(7گویه) 6.اعتقادات دینی(7گویه)	کاربران انیترنت	408 نفر
6	بررسی رابطه استفاده از اینترنت و ماهواره با وضعیت دین داری دانش آموزان و دانشجویان	عباس کاظمی و مهدی فر حی	1381	1.مناسک جمعی (6گویه) 2. اعمال فردی(3گویه) 3.تجربه دینی(5گویه) 4..بعد هویتی(4گویه)	کلیه دانشجویان شاغل به تحصیل در دانشگاههای دولتی و آزاد شهر تهران در سال تحصیلی 82=81 دانش آموزان شاغل به تحصیل در مدارس شهر تهران	1808 دانشجو و 717 دانش آموز
7	بررسی نگرش فرهنگی اجتماعی-سیاسی و دینی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز و برخی عوامل مؤثر بر آن	سعید غریب خواجه، حسینعلی میرزایی	1383	1.بعد احساسی(2گویه) 2.بعد اعتقادی(2گویه) 3. بعد پیامدی(2گویه) 4.بعد مناسکی(4گویه)	کلیه دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی از سال تحصیلی 84-83	400 نفر
8	بررسی فرایند جامعه پذیری دینی جوانان و مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه تهران	احمد غیاثوند	1380	1.بعد اعتقادی(5گویه) 2.بعد عاطفی(5گویه) 3.بعد مناسکی(5گویه) 4.بعد پیامدی(5گویه) 5.بعد شناختی(5گویه)	کلیه دانشجویان دختر و پسر مقطع کارشناسی دوره روزانه دانشگاه تهران	263 نفر

9	سنجش دین داری و گرایش جوانان دانش آموز نسبت به نماز	محمدرضا طالبان	1377	1.گرایش نسبت به نماز(16گویه) 2.اعتقادت(3گویه) 3.مناسک(2گویه) 4.تعهد مذهبی(1گویه)	دانش آموزان دختر و پسر پایه های اول تا سوم دبیرستان های روزانه دولتی، نمونه مردمی و غیرانتفاعی منطقه 5 تهران در سال تحصیلی 77-1376	733 نفر
10	بررسی تجربی دین داری نوجوانان کشور	محمدرضا طالبان	1379	1.بعد اعتقادی(5گویه) 2.بعد مناسکی(5گویه) 3.بعد تجربه دینی(5گویه) 4.بعد پیامدی(5گویه) 5. بعد آگاهی دینی(5گویه)	دانش آموزان پایه سوم دبیرستان های نظام جدید مناطق شهری کشور در سال تحصیلی 79-1378	5354 نقر
11	بررسی تغییر نگرشها و رفتارهای دینی جوانان	مریم زارع	1384	1.بعد اعتقادی(5گویه) 2.بعد رفتار فردی(8گویه) 3.بعد رفتارهای جمعی رسمی(3گویه) 4.بعد رفتارهای جمعی غیررسمی(5گویه) 5.بعد نگرش دینی(18گویه)	1.دانشجویان دانشگاه تهران در سال 84-1383. 2)همه افراد 18-29سال ساکن در شهر تهران که دارای تحصیلات دانشگاهی نیستند	384 نفر. 190 نفر غیردانشجو، 204 نفر دانشجو
12	بررسی تأثیر محیط های آموزشی بر نگرشهای دانشجویان دوره های بلندمدت علمی کاربردی	محمد رضایی	1382	1.فشار هنجارهای مذهبی(2گویه) 2.حضور در محیط مذهبی(3گویه) 3.نگرش مذهبی(12گویه)	کلیه دانشجویان مشغول تحصیل در دوره آموزشهای علمی-کاربردی	327 نفر
13	نگرش جوانان 19-29 ساله شهر تهران به دین	مژگان عظیمی هاشمی	81-80	1.بعد شناختی(10گویه( 2.بعد عاطفی(11گویه) 3.بعد آمادگی رفتار(10گویه)	جوانان 19 تا 29 سال ساکن شهر مشهد	519 نفر
14	بررسی عوامل مؤثر بر دین داری جوانان و پیامدهای آن در شهر تهران	مرکز ملی مطالعات و سنجش افکار عمومی	1382	1.بعد اعتقادی(10گویه) 2.بعد عاطفی(6گویه) 3.بعد پیامدی(13گویه) 4.بعد مناسکی(7گویه)	جوانان بین 16تا 29 ساله ساکن شهر تهران	788 نفر
15	ساخت و هنجاریابی آزمون باورهای عمومی دینی برای دانشجویان دانشگاه های شهر تهران	مرکز ملی مطالعات و سنجش افکار عمومی	1381	1.بعد توحید(16گویه) 2.بعد نبوت و امامت(8گویه) 4.بعد احکام(14گویه) 5.بعد اخلاق(13گویه) 6.بعد دین داری(18گویه)	کلیه دانشجویان دوره های کارشناسی دانشگاه های دولتی شهر تهران	840 نفر
16	سنجش نگرش مذهبی دانشجویان دانشگاه های تهران	مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران	1381	1.بعد عاطفی(6گویه) 2.بعدشناخت مذهبی(8گویه) 3.بعد احساس مذهبی(6گویه) 4.بعد رفتار مذهبی(18گویه)	دانشجویان دانشگاه های دولتی و آزاد شهر تهران	427 نفر
17	بررسی رابطه بین میزان سرمایه اجتماعی و نوع دین داری در بین دانش آموزان سال سوم دبیرستان در استان گلستان	حسین ملاحسنی	1380	1.بعد مناسکی(5گویه) 2.بعد اعتقادی(7گویه) 3.بعد نگرش به روحانیت(6گویه) 4.بعد تقدیرگرایی(2گویه) 5.بعد نگرش رابطه دین و سیاست(7گویه)	دانش آموزان سال سوم دبیرستان های دولتی شهرستان گنبد و علی آباد در استان گلستان	366نفر، 175نفر  علی آباد 235نفر گنبد
18	تهیه مقیاس اندازه گیری اعتقادات و نگرش مذهبی دانشجویان	محمد خدایاری	1378	1.عبادات(4گویه) 2.اخلاقیات و ارزشها(7گویه) 3.اثر مذهب در زندگی در رفتارشان(4گویه) 4.مباحث اجتماعی(9گویه) 5.جهان بینی و باورها(9گویه) 6.علم و دین(4گویه)	دانشجویان ورودی سال 1377 دانشکده های دانشگاه صنعتی شریف	369 نفر
19	بررسی رابطه عوامل اجتماعی و فرهنگی با نگرش دانشجویان نسبت به معاشرت و دوستی دختر و پسر قبل از ازدواج	عباس شوازی	1384	1.اعتقادات دینی (7گویه) 2.ارزش های دینی (1گویه)	دانشجویان دانشگاه های شیراز	398 نفر
20	بررسی رابطه دین داری و نگرش نسبت به دموکراسی (نمونه مورد مطالعه از جوانان دانشگاه شیراز)	دلبری	1383	1.بعد اعتقادی(6گویه) 2.بعد عاطفی(6گویه) 3.بعدپیامدی(5گویه) 4.بعد مناسکی(6گویه)	دانشجویان دانشگاه شیراز	1158 نفر
21	بررسی رابطه میزان و انواع دین داری با مدارای اجتماعی	سیروس صابر	1385	1.بعد اعتقادی(5گویه) 2.بعد عاطفی(4گویه) 3.بعد پیامدی(4گویه) 4.بعد مناسکی(6گویه)	دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی	335 نفر
22	سنجش دین داری دانش آموزان و بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر آن (مطالعه موردی: دانش آموزان دبیرستانی شهر کرمانشاه)	سیاوش امیری	1385	1.بعد اعتقادی(7گویه) 2.بعدعاطفی(5گویه) 3.بعدپیامدی(6گویه) 4.بعد مناسکی(7گویه)	دانش آموزان شهر کرمانشاه	400 نفر
23	بررسی جامعه شناختی تأثیر پایگاه اقتصادی و اجتماعی و جنسیت بر دین داری جوانان مطالعه	سیاوش امیری	1383	1.بعد اعتقادی(7گویه) 2.بعدعاطفی(5گویه) 3.بعد پیامدی(6گویه) 4.بعد مناسکی(7گویه)	دانشجویان دانشگاه شیراز	400 نفر
24	شاخص های دین داری در نزد دانشجویان (موج اول)	سیدرضا نقیب السادات	1384	1.بعد اعتقادی 2.بعد مناسکی 3.بعد اخلاقی 4.بعد رفتاری 5.بعد پیامدی	کلیه دانشجویان دانشگاه های کشور	2800 نفر
25	بررسی تفاوت های باورها و رفتارهای دینی دو نسل پیشین و پس از انقلاب	سیاوش کاشانی زاده	1381	1.باورهای دینی 2.رفتارهای دینی		1914 نفر
26	تحلیل جامعه شناختی انقطاع نسلی در شهرستان تهران و کاشان	آزاد غفاری	1381	1.بعد اعتقادی 2. پیامدی  3.بعد مناسکی	شهروندان تهرانی و کاشانی	1609 نفر
27	بررسی رابطه میان دین داری و نگرش نسبت به مدرنیته در میان دانشجویان دانشگاه شیراز و طلاب حوزه های علیمه شهر شیراز	میثم کایدان بدیع	1386	1.بعد اعتقادی 2.بعد تجربی 3.بعد مناسکی 4.بعد پیامدی	دانشجویان دانشگاه شیراز و طلاب حوزه های علمیه شیراز	583
28	سنجش دین داری جوانان و عوامل مؤثر بر آن (دانش آموزان سال سوم و پیش دانشگاهی شیراز)	هدایت نیکخواه	1380	1.بعد اعتقادی 2.بعد تجربی 3.بعد مناسکی 4.بعد پیامدی	دانش آموزان سال سوم و پیش دانشگاهی شهر شیراز
29	بررسی رابطه دین داری و سرمایه اجتماعی (مطالعه تطبیقی دانشجویان کارشناسی زن دانشگاه تبریز و طلاب زن حوزه علمیه تبریز و بناب)	نفیسه جابریان	1385	1.بعد اعتقادی 2.بعد مناسکی 3.بعددانشی 4.بعداحساسی 5.بعد پیامدی	دانشجویان روزانه زن کارشناسی طلاب زن حوزه علمیه صادقیه تبریز و الزهرا بناب	300 نفر دانشجو، 210 نفر طلاب

 

1. گستره زمانی پژوهش ها

پژوهش ها نشان می دهد، در پنج سال اخیر، به موضوع دین داری در بین جامعه دانشگاهی و محققین کشور توجه بسیاری شده است. به گونه ای که از مجموع پژوهش های بررسی شده، 82درصد به دوره زمانی 86-1380 اختصاص دارد و بقیه پژوهش ها در زمان های دیگر انجام شده است.

 

زمان انجام تحقیق	درصد
86-1380	82
79-1370	3/14
1353	7/3

2. گسترده جامعه آماری

از جهت گستره جامعه آماری، این پژوهش ها عمدتاً در سطح استان بوده، به طوری که از مجموع 28 پژوهش، 64/3 درصد در سطح استانی 17/85درصد در سطح ملی انجام شده است.

 

گستره جامعه آماری	درصد
ملی	3/64
استانی	85/17
سایر	85/17

3. نوع جامعه آماری

بررسی این پژوهش ها از جهت نوع جامعه آماری نشان می دهد، بیشترین بررسی ها بر روی جوانان انجام شده است. به گونه ای که در مجموع جامعه آماری، 26 پژوهش را جوانان
تشکیل می دهد که در این میان توجه برروی دانشجویان بوده است. به طوری که چهارده پژوهش جامعه آماری را از بین دانشجویان انتخاب کرده است.

 

نوع جامعه آماری	تعداد	درصد
دانش آموزان دبیرستانی	8	2/24
دانشجویان	14	4/42
جوانان	4	2/12
شهروندان	5	2/15
جمع	33	100

* در برخی پژوهش ها، شاهد دو جامعه آماری بوده ایم که در هر دو محسوب شده است. به همین جهت، شاهد افزایش جامعه آماری از تعداد پژوهش ها هستیم.

ابعاد دین داری

بررسی پژوهش ها از جهت بررسی ابعاد دین داری نشان می دهد دین داری از ابعاد مختلف سنجیده شده است. در 42/8درصد پژوهش ها، چهار بعد دین داری سنجیده شده است که در ردیف اول قرار دارد. بررسی سه بعد دین داری با 21/4 درصد و بررسی پنج و شش بُعد، هر کدام با 14/3 درصد، در ردیف بعدی قرار دارد.

 

ابعاد مورد بررسی	درصد
دو بعد	7/10
سه بعد	4/21
چهار بعد	8/42
پنج بعد	3/14
شش بعد	7/10

بررسی نتایج پژوهش ها

پژوهش های حوزه دین داری، نشان می دهد این تحقیقات از طیف وسیعی از گویه ها برای بررسی و سنجش دین داری انجام شده است، ولی سنجه های استانداردی برای اندازه گیری دین داری وجود ندارد. به همین دلیل، پژوهشگران به ساخت سنجه های دین داری تمایل بسیاری دارند که سبب شده، تنها مجموعه ای از سنجه های نامنسجم و مقایسه ناپذیر داشته باشیم. در کنار تمایل به ساختن سنجه های جدید، دسته دیگری از محققین بر استفاده از الگوی کلارک و استارک برای بررسی ابعاد دین داری اصرار دارند تا با تغییراتی اندک و دلخواه، آن را برای موضوع مورد مطالعه خود اجرا کنند. استفاده از الگوی رایج کلارک و استارک، این حسن را داشته که مشکل مقایسه ناپذیری نتایج و داده ها را کمتر می سازد، اما پژوهشگران عامدانه این الگو را دست کاری کرده اند. از این رو، مدل به کار رفته از یک پژوهش تا پژوهش دیگر متفاوت است. البته به برخی دیگر از الگوهای دین داری، همچون مدل شجاعی زند، در سال های اخیر توجه و در چند پژوهش، در سطح تحقیقات کارشناسی ارشد استفاده شده است. در این بخش، تلاش شده بر مبنای داده هایی که امکان مقایسه نتایج را به ما می دهد، تصویری از وضعیت دین داری در جامعه ایرانی ارائه کنیم.

1. بررسی اعتقاد به خدا (اعتقادی)

بررسی پژوهش هایی که میزان اعتقاد به خدا را سنجیده اند، نشان می دهد میزان قابل توجهی از انجام و همسانی در اعتقادات دینی جوانان وجود دارد. به گونه ای که در همه تحقیقات ارائه شده، بیشتر جوانان پاسخ گو (78 تا 98درصد) به رکن اساسی دین، یعنی تصدیق به وجود خداوند اعتقاد داشته اند. کمترین میزان تصدیق خداوند مربوط به پژوهش زارع (1384) است که مربوط به نمونه دانشجویان این پژوهش است. میزان پایین تصدیق به وجود خداوند در این پژوهش، به نوع سنجش آن است که در این
پژوهش بدون معنا و مفهوم بودن زندگی، بدون پرستش خداوند سنجش شده است. احتمال دیگر به جامعه آماری این پژوهش باز می گردد. به جز این پژوهش، در بیشتر پژوهش ها، بیش از نود درصد پاسخ گویان به وجود خداوند اعتقاد دارند. بیشترین میزان اعتقاد به خداوند، در پژوهش کایدان بدیع، با جامعه آماری طلاب حوزه عملیه گزارش شده است که نود و هشت درصد به وجود خداوند اعتقاد داشته اند.

2. اعتقاد به معاد (اعتقادی)

بررسی پژوهش هایی که میزان اعتقاد به معاد را سنجیده اند، نشان می دهد به یکی از ارکان دین داری اعتقاد دارند. به گونه ای که در همه تحقیقات ارائه شده، اکثریت پاسخ گویان، به معاد (97 تا 67 درصد) اعتقاد داشته اند. کمترین میزان اعتقاد به معاد، در پژوهش کایدان بدیع، در مورد جامعه آماری دانشجویان گزارش شده است. البته در این پژوهش معاد را به این نحو سنجیده اند: «به نظر من چون کسی آن دنیا را ندیده و خبر دقیقی نیاورده، نباید نقد دنیا را به نسیه آخرت بخشید». شاید دلیل پایین بودن میزان اعتقاد به معاد در این پژوهش ، به نحوه سنجش آن باز گردد. بیشترین میزان اعتقاد به معاد، در پژوهش امیری (1385) با 97/7درصد اعتقاد به معاد گزارش شده است. در مجموع از میان هفده پژوهشی که به نوعی اعتقاد به معاد در آنها سنجش شده بود، در 89/5 درصد این پژوهش ها، میزان اعتقاد به معاد بالای هشتاد درصد و تنها در 10/5درصد از پژوهش ها، میزان اعتقاد به معاد کمتر از هشتاد درصد گزارش شده است.

3. اعتقاد به حقانیت قرآن (اعتقادی)

یکی از گویه هایی که در بُعد اعتقادی پژوهش ها سنجیده شده، اعتقاد به حقانیت قرآن و کلام خدواند بودن قرآن است که در یازده پژوهش مورد سنجش قرار گرفته است. درصد اعتقاد به حقانیت قرآن در این پژوهش ها، بین65 تا 98 درصد گزارش شده که
در 45 درصد پژوهش ها، عنوان اعتقاد به حقانیت قرآن، بالای 90 درصد بوده است. همچنین در نود درصد پژوهش ها، میزان اعتقاد به حقانیت قرآن بیش از هشتاد درصد بوده است.

4. امر به معروف و نهی از منکر (اعتقادی)

یکی از مواردی که ذیل بعد اعتقادی دین، در برخی پژوهش ها سنجش شده، اعتقاد به امر به معروف و نهی از منکر است. در بیشتر پژوهش ها با این عنوان سنجیده شده است که ترک امر به معروف و نهی از منکر سبب فساد در جامعه می شود. بررسی پژوهش ها نشان مید هد که اختلاف نسبتاً زیادی میان نتایج هست، به طوری که در برخی پژوهش ها، تقریباً پنجاه درصد موافقت خود را این گونه اعلام کرده اند که اگر فریضه امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنیم، فساد همه جا را فرا می گیرد. این درحالی است که در برخی از پژوهش ها، این میزان هشتاد و هشت درصد گزارش شده است. احتمالاً این اختلاف به جامعه آماری این پژوهش ها باز می گردد. نکته مهم، درصد قابل توجه افرادی است که با این گویه، نه موافق و نه مخالف بوده اند، که از 1/7 درصد تا 33/6 درصد افراد جزو این دسته اند. در کل در میان دیگر گویه هایی که بعد اعتقادی را سنجیده اند، اعتقاد به امر به معروف و نهی از منکر از میزان موافقت کمتری در مقایسه با دیگر گویه ها گزارش شده است.

5. اعتقاد به حجاب (پیامدی)

یکی از جنبه های مورد سنجش در پژوهش، جنبه پیامدی است. در واقع در این بعد از ابعاد دین داری، آثار دینی شامل پیامدهای باور، عمل، تجربه، و دانش دینی در زندگی روزمره فرد دین دار و پیوند او با دیگران سنجیده می شود. یکی از مواردی که در ذیل این بعد سنجیده شده، اعتقاد به حجاب است. اعتقاد به حجاب در این پژوهش ها با
عباراتی چون «حجاب امر ضروری است»، «باید با بدحجابی در جامعه مبارزه گردد»، «منافات بدحجابی با دین داری» سنجش شده است. بررسی نتایج این پژوهش ها نشان می دهد، به جز یک مورد که جامعه آماری پاسخ گویان را طلاب حوزه عملیه تشکل می دهد، در بقیه موارد میزان اعتقاد به بدحجاب بین 45 تا 65 درصد گزارش شده است. در مجموع نتایج این پژوهش ها نشان می دهد، وقتی بحث از آثار دین داری در جامعه می شود و اعتقادات فرد بایستی متجلی شود، با درصد کمتری از میزان دین داری در مقایسه با دین داری بعد اعتقادی روبه رو هستیم.

6. مصرف مشروبات الکی (پیامدی)

یکی دیگر از مواردی که ذیل بعد پیامدی سنجش شده، مصرف مشروبات الکلی است. این گویه با عباراتی چون «خرید و فروش مشروبات الکلی اشکالی ندارد»، «نباید در مورد خرید و فروش مشروبات الکلی سخت گیری کرد» و «اشکال نداشتن مصرف مشروبات الکلی در مهمانی» سنجش شده است. بررسی نتایج نشان می دهد به جز یک مورد که جامعه آماری پژوهش را طلاب تشکیل می دهد، 96/6 درصد با این گویه که خرید و فروش مشروبات الکی اشکالی ندارد، اعلام و در بقیه موارد، بین 55 تا 75 درصد، مخالفت خود را با مصرف مشروبات الکی بیان کرده اند.

7. احساس نزدیکی به خدا (تجربی)

یکی از ابعاد مورد سنجش، بعد تجربی دین داری است. در این جنبه، عواطف، تصورات و احساسات مربوط به برقراری رابطه با وجودی همچون خدا ظاهر می شود که واقعیت غایی است. بررسی گویه های مورد بررسی نشان می دهد، محققین این بعد دین داری را با گویه های مختلفی سنجیده اند. به طوری که امکان مقایسه بین نتایج امکان پذیر نیست. یکی از مواردی که ذیل این بعد سنجش شده، احساس نزدیکی به خداست که نتایج
نشان می دهد در این بعد از دین داری همچون بعد اعتقادی با میزان دین داری بالاتری در میان جمعیت پاسخ گویان روبه رو هستیم.

8. میزان پایبندی به نماز (مناسکی)

یکی دیگر از ابعاد مورد سنجش، بعد مناسکی یا عمل دینی است. در هر دینی، از فرد معتقد و دین دار انتظار می رود که اعمال دینی مشخصی همچون نماز، روزه و ... را بجا آورد. در بعد مناسکی، اعمال دینی فرد دین دار سنجیده می شود. پژوهش هایی که در آنها از میزان التزام به نماز خواندن در میان پاسخ گویان سوال شده است، نشان می دهد، اختلاف قابل توجهی در اعلام میزان التزام به نماز خوانی وجود دارد. به طوری که وقتی پرسیده شده وضعیت نمازخوانی شما چگونه است، بین 30 تا 96/5درصد افراد اعلام کرده اند همیشه نماز می خوانند. البته برخی اختلاف ها به جامعه آماری پاسخ گویان باز می گردد. به طوری که حداکثر میزان نماز خوانی مربوط به جامعه آماری طلاب و در مواردی، کمترین میزان مربوط به جامعه آماری دانش آموزان و دانشجویان است. البته این قضاوت ها در مقام مقایسه نتایج با یکدیگر و در مجموع وضعیت نمازخوانی در جامعه آماری پاسخ گویان از وضعیت نسبتاً خوبی برخوردار است. به طوری که اگر کسانی را که همیشه یا بیشتر وقت ها نماز می خوانند، نمازخوان بپنداریم، میزان نمازخوانی بین 60 تا 96 درصد گزارش شده است. با توجه به اینکه جامعه آماری این پژوهش ها را جوانان تشکیل می دهد، این میزان نماز خواندن نشان دهنده وضعیت بحرانی دین داری جوانان نیست.

9. میزان پایبندی به روزه (مناسکی)

بررسی نتایج پژوهش ها نشان می دهد که میزان التزام به روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان در میان پاسخ گویان، از میزان نسبتاً مطلوبی برخوردار است. به طوری که اگر
کسانی را که همیشه یا بیشتر وقت ها روزه می گیرند، مستلزم به روزه گرفتن بدانیم، درصد قابل توجهی از جامعه آماری، التزام خود را به روزه گیری اعلام کرده اند. به طوری که در بیشتر پژوهش ها دست کم 70 درصد افراد گفته اند در ماه مبارک رمضان روزه می گیرند. نکته قابل توجه، مقایسه پایبندی به روزه گرفتن و نمازخوانی است که بررسی این دو نشان می دهد مستلزم به روزه گرفتن، بیشتر از التزام به نمازخوانی گزارش شده است.

10. میزان پایبندی به شرکت در نماز جمعه و جماعت (مناسکی)

یکی از مواردی که در بیشتر پژوهش ها، ذیل بعد مناسکی سنجش شده، میزان پایبندی به شرکت در نماز جمعه و جماعت است. نتایج نشان می دهد، میزان التزام به شرکت در نماز جماعت و جمعه، اندک است. به طوری که اگر کسانی را که اکثر اوقات در نماز جمعه و جماعت حاضرمی شوند، جمع کنیم، به جز دو پژوهشی که جامعه آماری آنان را طلاب تشکیل می دهد، میزان قابل توجهی از طلاب در نماز جمعه و جماعت شرکت می کنند و بقیه پاسخ گویان کمتر در نماز جماعت و جمعه حضور می یابند و کمتر از بیست درصد افراد در نماز جمعه و جماعت شرکت می کنند. نکته دیگر اینکه شرکت در نماز جمعه، در مقایسه با نماز جماعت کمتر است.

11. میزان پایبندی به تلاوت قرآن (مناسکی)

بررسی نتایج پژوهش هایی که ذیل بعد مناسکی به سنجش میزان پایبندی به تلاوت قرآن پرداخته اند، نشان می دهد میزان تلاوت قرآن به طور منظم (اکثر اوقات) زیاد نیست. به طوری که میزان حداکثر پایبندی 39 درصد و در برابر میزان حداکثر کسانی که اعلام کرده اند به ندرت به تلاوت قرآن می پردازند، 50 درصد گزارش شده است. در مجموع میزان تلاوت قرآن در جامعه آماری پاسخ گویان در حد متوسط است.

12. شرکت در مراسم اعیاد و عزاداری (مناسکی)

پژوهش هایی که در آنها میزان شرکت در مراسم اعیاد و عزاداری های مذهبی سنجش شده است، نشان می دهد درصد قابل توجهی از پاسخ گویان، به نحوی در مراسم اعیاد و عزاداری های مذهبی شرکت می کنند و مجالسی که به مناسبت های اعیاد و عزاداری ها بر پا می شود، برای جذب جوانان سودمند است.

جمع بندی و نتیجه گیری

مطالعه دین داری در جوامعی نظیر جامعه ما، که دین در سطوح گوناگون نقش اثرگذاری دارد، از اهمیت وافری برخوردار و پژوهش های بسیاری را بر انگیخته است.
بررسی پژوهش های انجام شده در حوزه دین داری نشان می دهد این حوزه از نظر کمیت، پژوهش های انجام گرفته، غنی است، در این پژوهش ها، گاه دین به متغیر مستقل، گاهی تابع موضوع بررسی های مختلف بوده است. بررسی این پژوهش ها بدین گونه است:

1. حوزه موضوعی تحقیقات دین داری

بررسی پژوهش های انجام شده در حوزه دین داری نشان می دهد حوزه موضوعی پژوهش های انجام شده، عبارت از:

الف) بررسی ارزش ها و نگرش ها:

در این نوع پژوهش ها، موضوع پژوهش، بررسی ارزش ها و نگرش های پاسخ گویان بوده و بخشی از این پژوهش ها، وضعیت دین داری را بررسی کرده است.

ب) بررسی و سنجش دین داری:

1. سنجش دین داری و بررسی تجربی دین داری؛
2. سنجش دین داری و بررسی رابطه دین داری با متغیرهایی چون سرمایه اجتماعی، استفاده از اینترنت، بزهکاری، مدرنیته، دموکراسی، مدارای اجتماعی و...؛
3. عوامل موثر بر دین داری (عوامل فرهنگی، اقتصادی و...)؛
در کل می توان گفت تمرکز پژوهش های انجام شده، بر سنجش دین داری متمرکز است.

2. پژوهش های انجام شده، چه تصویری از وضعیت دین داری جامعه ایرانی ارائه می کند

پژوهش های انجام شده در حوزه دین داری نشان می دهد، به طور کلی این پژوهش ها به وضعیت بحرانی دین داری اعتقاد ندارند و در مجموع وضع دین داری را مثبت ارزیابی می کنند. بررسی پژوهش هایی که اطلاعات تفصیلی آنها در دسترس بود، نشان می دهد بر اساس نتایج به دست آمده، در دو بعد دین داری که ناظر به اعتقادات دینی و عواطف دینی شخصی است، پاسخ گویان در وضعیت بهتری قرار دارند و در مقام مقایسه با دو بعد دیگر، (پیامدی و مناسکی) وضعیت دین داری بهتری دارند.

 

ابعاد دین داری	درجه دین داری
	قوی			متوسط			ضعیف
	سراج زاده	طالبان	غیاثوند	سراج زاده	طالبان	غیاثوند	سراج زاده	طالبان	غیاثوند
بعد اعتقادی	87	92	81	11	7	7/11	2/1	2/1	5/4
بعد عاطفی	82	91	60	17	6/8	7/21	3/1	8/0	3/10
بعد مناسکی	24	65	60	63	7/30	3/19	13	4/4	1/11
بعد پیامدی	7	54	50	51	4/28	5/21	3/42	2/17	9/26
بعد شناختی	ـــ	ـــ	74	ـــ	ـــ	8/16	ـــ	ـــ	2/1
دین داری کل	50	82	65	46	17	7/17	2/4	1/3	8/10

بررسی جدول فوق نشان می دهد، براساس یافته های این پژوهش ها پاسخ گویان مورد
مطالعه، از نظر بعد اعتقادی دین داری در وضعیت مناسبی قرار دارند. به گونه ای که 81 تا 92 درصد از پاسخ گویان، دارای بعد اعتقادی قوی بودند. از نظر بعد عاطفی و تجربه درونی دینی، وضعیت مشابهی گزارش شده است. به طوری که در دو پژوهش سراج زاده و طالبان، به ترتیب 82 و 91 درصد پاسخ گویان، وضعیت دین داری قوی ای داشته اند. در حالی که در پژوهش غیاثوند، این میزان 60 درصد گزارش شده است. اختلاف بسیاری که میان نمره بعد عاطفی دین داری در پژوهش غیاثوند، نسبت به دو پژوهش دیگر گزارش شده، احتمالاً ناشی از تفاوت جامعه آماری و استفاده از گویه های متفاوت برای سنجش این بعد بوده است.
در دو بعد دیگر دین داری، یعنی بعد مناسکی و پیامدی که ناظر به کاربرد دین در زندگی اجتماعی و انجام مراسم عبادی فردی و شرکت در مراسم عبادی جمعی است، نمره پاسخ گویان کمتر است. به طوری که در بعد پیامدی، در پژوهش سراج زاده، 24 درصد پاسخ گویان در این زمینه نگرش قوی دارند و در پژوهش های طالبان و غیاثوند، به ترتیب 54 و 50 درصد گزارش شده است. اختلاف بسیار شدید بین نمره جنبه پیامدی در پژوهش ها، به احتمال بسیار، ناشی از کاربرد گویه های مختلف برای سنجش این بعد بوده است. همچنین این اختلاف شدید در نمره بعد مناسکی بین پژوهش سراج زاده و دو پژوهش دیگر به چشم می خورد. به طوری که در پژوهش سراج زاده، تنها هفت درصد افراد نگرش قوی در دین دارند، در حالی که در پژوهش طالبان و غیاثوند، به ترتیب 54 و 50 درصد گزارش شده است.

3 . محدودیت ها و مشکلات سنجش دین داری

سنجش و اندازه گیری همیشه آسان نیست. هر چه از امور عینی و ملموس به طرف امور ذهنی و انتزاعی، و از امور ساده به سمت امور پیچیده برویم، سنجش دشوارتر خواهد
بود. دین و دین داری، مقوله ای غیرعینی و پیچیده است. از این رو، وجود محدودیت ها و مشکلات در اندازه گیری آن امری دور از انتظار نیست. شواهد بیرونی، از جمله اختلاف اظهار نظرها نسبت به دین داری جامعه، ارائه آمارهای متفاوت و گاه متناقض در باره وضعیت دین داری، از شورای سنجش دین داری و وجود مسائل و مشکلات در این مسیر، حکایت دارد. اهم مسائل و مشکلات بر سر راه سنجش دین داری عبارت اند از:

الف) محدودیت در سنجش همه ابعاد دین داری

بخشی از ابعاد دین داری، با روش پرسش نامه سنجش پذیر نیست. به ویژه ابعادی که به حوزه نیت و کشف و دریافت حالات و صفات مومن، پیامدهای عمیق دین داری همچون داشتن بینش الهی، اهل معنا بودن، متخلف بودن، متقی بودن باز می گردد.

ب) نادیده انگاشتن وزن و اهمیت ابعاد دین داری

در دین داری، تشخیص درجه اهمیت هر یک از مولفه هاو شاخص ها مطرح است. در واقع بایستی تأکیدات و تصریحات دین، در باره مولفه ها و شاخص ها روشن شود و تنها مرجع تعیین کننده و اوزان شاخص ها خود دین است و ادیان نیز تاکیدات روشنی در این باره دارند، لیکن جز در موارد بسیار بارزی چون تفاوت ارزش مومن بودن و دانش دینی داشتن، در بقیه موارد اختلاف نظر وجود دارد و همین اختلاف به قرائت های مختلف از دین منجر می شود.

ج) داخل نکردن اثر فاکتورهای ارزش گذاری شده دین بر روی برخی ابعاد و آثار دین داری

برخی ادیان میان دستورات قاطع و صریح فقهی به عنوان «واجب و حرام»، با توصیه های مشفقانه خود به معنای مستحبات و مکروهات، فرق قایل اند و طبعاً سرپیچی یا متابعت از آنها نیز عواقب و آثار متفاوتی به دنبال دارد. همچنین انجام دادن جمعی یا فردی برخی مناسک و آشکار و پنهان کردن برخی نیات و اعمال اخلاقی که ارزش گذاری های گاه متفاوتی در دین برروی آنها شده است.

د) تعریف و تفسیر دین

تعریف ها و تفسیرهای متفاوت از دین، رویکردهای مختلف به دین، بحث گوهر و صدف دین و... در این محور جای می گیرد. بررسی تعاریف دین از دیدگاه صاحب نظران مختلف این مشکل را عیان می کند. بررسی این تعاریف نشان می دهد، هر یک از افراد تلقی و برداشت متفاوتی از دین دارد که چه بسا قابل جمع نباشد. اعتقاد، اختلاقیات، تلقی نهایی، احساس تعلق، وظایف، تمایل فکری، پرستش، روش زندگانی و ... تعابیری است که در این تعریف ها به کار می رود و از میزان اولویت و اهمیتی حکایت دارد که هر یک از صاحب نظران به بخشی از دین می دهند. بدیهی است سنجش اعتقاد با اندازه گیری اخلاقیات، و هر دو با ارزیابی احساسات یا روش زندگانی متفاوتند. (آذربایجانی، 1384، ص487-622).

دلایل اختلاف نتایج پژوهش ها

محققان در اعلام میزان دین داری افراد، به نتایج متفاوت و گاه متضاد رسیده اند و قضاوت های متفاوتی از سطح دین داری جامعه دارند که مستند به پژوهش های میدانی است. بررسی پژوهش های حوزه دین داری نشان می دهد اختلاف نتایج پژوهش ها، دلایل متعددی دارد که عبارت اند از:

1. تفاوت در تعاریف مفهومی و عملیاتی از دین داری

با وجود تنوع و فراوانی در پژوهش های دین داری، دو رویکرد کلی در این پژوهش ها دیده می شود. رویکرد نخست که بیشتر به دوره اولیه مطالعات در باب سنجش دین داری بر می گردد، بر تک بعدی بودن دین داری قایل است. در برابر، در رویکرد دوم که رویکرد غالب در سنجش دین داری است، دین داری به مثابه مفهومی چند بعدی تعریف عملیاتی می شود. با غلبه در رویکرد چند بعدی بودن دین داری در پژوهش های
سنجش دین داری از مدل ها و سنجه های متفاوتی برای بررسی ابعاد مختلف دین داری استفاده شده است. بررسی پژوهش ها نشان می دهد در ایران پژوهش های دین داری تا حدود زیادی از الگوی سنجش پنج بعدی کلارک و استارک متاثر است و در بیشتر پژوهش ها با استفاده از این مدل و جرح و تعدیل ها و تلاش در جهت بومی سازی این مدل برای جامعه ایران، دین داری سنجش شده است. البته صاحب نظران ایرانی نیز تلاش هایی برای ارائه سنجه های مطابق با دین اسلام و شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی داشته اند که این تلاش ها در دو دسته جای می گیرد. برخی از منظر روان شناسی و برخی از دید جامعه شناسی، به تهیه این مدل ها و سنجه ها پرداخته اند.
مقایسه سنجه های دین داری، مبتنی بر مقایسه مبنای نظری و چگونگی تعریف عملیاتی مدل سنجش آنها از مفهوم دین و دین داری است. شمار ابعادی که هر مدل سنجش برای دین داری در نظر می گیرد، مقولات زیر مجموعه هر بعد، معرف ها و شاخص های هر بعد و در نهایت عباراتی که برای سنجش شاخص ها به کار می رود، نقش اساسی در نتیجه حاصل از کاربست یک سنجه دارد.
یکی از دلایل اختلاف نتایج، استفاده از الگوهای متفاوت سنجش دین داری است. در پژوهشی که به بررسی مقایسه ای سنجه های دین داری در ایران در یک نمونه واحد پرداخته، این مسئله روشن شده است. سه سنجه بررسی شده در این پژوهش عبارت اند از: سنجه کلارک و استارک (پرکاربردترین سنجه خارجی در پژوهش های داخلی)، سنجه شجاعی زند (سنجه جامعه شناختی بومی) و سنجه خدایاری فرد (سنجه روان شناختی بومی).
این سه سنجه، هم زمان بر روی یک نمونه واحد آماری به محک تجربه درآمد و بر اساس یافته های این پژوهش، سنجه خدایاری فرد، دین داری جمعیت نمونه را در سطحی بالاتر از دو سنجه کلارک و استارک و شجاعی زند نشان می دهد، اما در مجموع میزان دین داری بر حسب این دو سنجه به هم نزدیک است. در عین حال، میزان دین داری نمونه در هر سه سنجه در سطح بالایی قرار دارد.
جدول سطح بندی دین داری کل و ابعاد، برحسب سه سنجه مورد مطالعه

 

سنجه	بعد دین داری	سطوح دین داری
		پایین	متوسط	بالا
گلارک و استارک	دین داری کل	5/2	2/24	3/37
	اعتقادی	9/0	9/8	2/90
	تجربی	3/0	2/9	5/90
	پیامدی	9/20	3/38	8/40
	مناسکی	8/21	4/53	8/24
شجاعی زند	دین داری کل	8/2	6/27	6/96
	اعتقادات	9/0	5/2	6/96
	عبادیات	0/51	8/51	1/33
	اخلاقیات	1/3	9/20	1/76
	شرعیات	5/5	4/26	1/68
خدایاری فرد	دین داری کل	2/1	3/15	4/83
	شناخت و باور  دینی	9/0	3/8	8/90
	علایق و عواطف دینی	5/1	6/15	8/82
	التزام و عمل به وظایف دین	1/3	9/20	1/76

جدول میانگین نمرات دین داری کل و ابعاد آن بر حسب سه سنجه دین داری مورد مطالعه

 

سنجه	بعد دین داری	میانگین	انحراف معیار
گلارک و استارک	دین داری کل	73/3	58/0
	اعتقادی	41/4	62/0
	تجربی	28/4	60/0
	پیامدی	22/3	86/0
	مناسکی	02/3	74/0
شجاعی زند	دین داری کل	79/3	53/0
	اعتقادات	47/4	56/0
	عبادیات	18/3	75/0
	اخلاقیات	77/3	57/0
	شرعیات	80/3	70/0
خدایاری فرد	دین داری کل	02/4	53/0
	شناخت و باور دینی	35/4	57/0
	علایق و عواطف دینی	95/3	51/0
	التزام و عمل به وظایف دین	82/3	58/0

برای آنکه شناخت بهتری از سیمای نمرات دین داری نمونه مطالعه داشته باشیم، نمرات کل دین داری، در سه سطح پایین، متوسط و بالا و برای سطح بندی دین داری، در هر یک از سنجه و ابعاد دین داری در آنها، میانگین نمرات بین 1 تا 2/49 در سطح پایین، از 2/5 تا 3/5 در سطح متوسط، و از 3/51 تا پنج در سطح بالای دین داری طبقه بندی شده است. بر این اساس، بر حسب سنجه کلارک و استارک، 73/3 درصد از افراد نمونه دین داری بالایی داشته اند، در حالی که در سنجه شجاعی زند، 69/6 دارای دین داری بالا تشخیص داده شده اند. همچنین با سنجش دین داری به وسیله سنجه خدایاری فرد، 83/4 درصد نمونه دین داری سطح بالایی داشته اند. این یافته ها به نوعی موید دوباره سهل گیرانه تر بودن سنجه خدایاری فرد است. در نتیجه کلارک و استارک، در برابر طیف بالا، 2/5 درصد دین داری سطح پایین دارند. همچنین، براساس سنجه شجاعی زند، دین داری 2/8 درصد نمونه پایین است، در حالی که در سنجه خدایاری فرد، تنها 1/2 درصد نمونه دین داری سطح پایین دارند (پویافر، 1386، ص102-103).

2 . استفاده از گویه های متفاوت برای سنجش ابعاد دین داری

یکی دیگر از مواردی که سبب اختلاف در نتایج می شود، اختلاف در نحوه سنجش ابعاد دین داری است. برای نمونه، در بعد مناسکی دین که بیشترین مشابهت ها را در نحوه سنجش این بعد می بینیم، شاهد تفاوت هایی در نحوه سنجش این بعد در میان پژوهش های بسیاری هستیم. جدول زیر نحوه سنجش بعد مناسکی در پژوهش های مورد بررسی را نشان می دهد.

 

پژوهش	سال	تعداد گویه	گویه های بررسی شده در بعد مناسکی
مرکز ملی و مطالعات و سنجش افکار عمومی	1380	7	نماز به روز، نماز جماعت، نماز جمعه، شرکت در مراسم روضه و عزاداری، رفتن به مسجد و اماکن مذهبی، کمک به مؤسسات دینی و خیریه، شرکت در هیئت ها و جلسات مذهبی
موحد و عباسی شوازی	1384	6	نماز، خمس، روزه، نماز جماعت، حضور در مساجد، شرکت در مراسم مذهبی
صابر	1385	5	نماز، قرآن، روزه، دعا و نیایش و شرکت در مراسم اعیاد و عزداری ها
امیری	1385	7	نماز، نماز جماعت، نماز جمعه، روزه، قرآن خواندن، همکاری با مسجد، شرکت در مراسم اعیاد و عزاداری های مذهبی
امیری	1385	7	نماز، نماز جماعت، نماز جمعه، روزه، قرآن، همکاری با مسجد، شرکت در مراسم اعیاد عزاداری مذهبی
کایدان بدیع	1386	6	نماز، خمس، روزه، نماز جماعت، حضور در مساجد، حضور در مراسم مذهبی
نیکخواه	1380	7	نماز جماعت، روزه گرفتن، نماز خواندن، قرآن  خواندن، شرکت در سینه زنی، شرکت در روضه خوانی، نماز جمعه
جابریان	1385	6	نماز یومیه، روزه، نماز جمعه و جماعت، خواندن ادعیه و اذکار و قرآن، شرکت در مراسم مذهبی
اسدی و همکاران	1353	8	نماز-روزه (در ماه رمضان)، خمس، امر به معروف و نهی از منکر، استفاده از برنامه های مذهبی رادیو و تلویزیون، توسل به نذر برای حل مشکلات زندگی، حج، مسجد رفتن
سراج زاده	1375	7	نماز خواندن، شرکت در نماز جماعت؛ نماز جمعه، روزه، قرآن خواندن، همکاری با مسجد محل و مؤسسات اسلامی، شرکت در مراسم مذهبی (اعیاد و عزاداری ها)
رضایی و همکاران	1380	4	انجام اعمال واجب دینی (نماز و روزه و...) شرکت رد نماز جماعت، شرکت در نماز جمعه
گودرزی و همکاران	1382	13	نماز، نماز جماعت، نماز جمعه،روزه؛ رفتن به مسجد، تلاوت قرآن، شرکت در مجالس روضه و عزاداری، صدقه دادن، زیارت اماکن متبرکه، شرکت در هیئت های مذهبی، شرکت در عزاداری تاسوعا و عاشورا، استخاره کردن، شرکت در مراسم دعای کمیل
مهدوی	1383	10	نماز، نماز جماعت، نماز جمعه، نماز عید فطر، روزه، پرداخت خمس، راز و نیاز با خدا، نذر کردن، کمک به نیازمندان، شرکت در مجالس عزاداری محرم و صفر
بلالی سنجش گرایش دینی دانشجویان روزانه دانشگاه تبریز و بررسی نقش یادگیری اجتماعی در آن	1378	5	نماز-قرآن خواندن، نماز جماعت، شرکت در مراسم مذهبی، نهی از منکر
میرزایی بررسی نگرش فرهنگی (دینی) دانشجویان کارشناسی روزانه دانشگاه تبریز و برخی عوامل مرتبط بر آن	1381	3	حج، نماز، روزه
کاظمی و فرجی	1381	9	نماز، روزه، قرآن خواندن، نماز جماعت، شرکت در مراسم عزاداری، مجالس دعا، زیارت اماکن مذهبی، شرکت در هیئت های مذهبی و شرکت در اعیاد مذهبی
غریب خواجه و میرزایی	1383	4	نماز-روزه- قرآن خواندن، شرکت در نماز جماعت و مراسم مذهبی دسته جمعی
غیاثوند	1380	5	نماز خواندن، روزه گرفتن، شرکت در جلسات قرآن، نماز جماعت
طالبان	1379	5	نماز خواندن، روزه گرفتن، شرکت در نماز جمعه، شرکت در مراسم دعا یا جلسات روضه، نماز جماعت
زارع	1384	11	قرآن خواندن، استخاره، نذر، مراسم روضه و عزاداری، زیارت اماکن متبرکه، شرکت در هیئت های مذهبی، شرکت در اعیاد مذهبی در مساجد، مراسم تاسوعا و عاشورا

همان طور که از جدول پیداست، در بعدی که بیشترین توافق بر سرنحوه سنجش آن وجود دارد، اختلاف هایی هست که سبب اختلاف در نتایج خواهد شد. در برخی پژوهش ها، بعد مناسکی، تنها با واجبات دینی نماز، روزه و در برخی پژوهش ها علاوه بر واجبات دینی اعمال و رفتارهایی سنجش شده است که از مستحبات دینی شمرده می شود. بنابراین نحوه سنجش متفاوت بعد مناسکی احتمال تفاوت در میزان دین داری را به همراه خواهد داشت. برای نمونه، در پژوهش سراج زاده که علاوه بر واجبات دینی اعمال مستحب دینی نیز سنجش شده است، در بعد مناسکی تنها هفت درصد دارای دین داری قوی گزارش شده است. در حالی که این میزان در پژوهش طالبان که عمدتاً واجبات دینی سنجش شده، این میزان به 54 درصد رسیده است.

3. تعداد گویه ها

یکی دیگر از عواملی که احتمال تغییر در نتایج را تقویت می کند، تعداد گویه هاست. برای نمونه، مدل خدایاری فرد دین داری را با 113 گویه سنجش می کند، حال آنکه در مدل شجاعی زند و کلارک و استارک، دین داری به ترتیب با 26 و 29 گویه سنجیده شده است.

4 . عوامل روش شناسانه

یکی دیگر از عواملی که احتمال اختلاف در نتایج را زیادی می کند، جنبه های روش شناختی متفاوت، از نظر اختلاف در جامعه آماری، روش نمونه گیری، مراحل اجرای پژوهش و ... است. نحوه طرح پرسش در پرسش نامه و گزینه های پاسخ نیز از عواملی است که سبب تفاوت در نتایج خواهد شد.

خاتمه

برآیند کلی پژوهش های انجام شده در حوزه دین داری، حکایت از وضعیت نسبتاً مطلوب
دین داری در بین پاسخ گویان دارد و فرضیه بحرانی خواندن وضعیت دین داری در ایران، از مویدات تجربی لازم بی بهره است، ولی از یک نکته نباید غفلت کرد که آیا با سنجش دین داری به روش های معمول و استخراج میزان دین داری می توان به میزان دین داری جامعه دست یافت؟ باید توجه داشت که آثار و تجلیات اجتماعی دین داری با دین داری در سطح جامعه متفاوت است و نمی شود به سادگی از طریق سنجش یکی به دیگری رسید. دین داری در این قبیل تحقیقات، به مثابه صفت فردی است و برخلاف تصور کلارک از سرجمع آن نمی توان به قضاوت در باره دین داری جامعه نشست. (رابرتسون، 1969، ص56) دین داری جامعه هم پیامد و تجلی دین داری های فردی و البته بی ارتباط با آن است. بدین معنا که می توان از طریق یک نظام کنترلی سخت گیرانه با ریشه دوانیدن دین در ساختار اجتماعی و فرهنگی، جامعه دین داری بدون هر گونه ژرف نگری افراد، پدید آمده باشد. در حالی که تجلیات اجتماعی دین داری همچنان به سطح فردی دین داری مربوط است و حداکثر به سطح روابط میان فردی و درون گروهی ارتقا می یابد. دین داری جامعه را باید در سطح ساختارها، نهادها و مناسبات کلان اجتماعی بررسی کرد که طبعاً به روش و ابزار دیگری برای مطالعه آن نیاز است.

پی نوشت :

1. عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان، (1388)، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پرورشی امام خمینی (رحمه الله).