نویسنده: منیر قادری(1)
«هشتم ژوئن سال 793 در نظر راهبان مسیحی صومعه ی لیندیسفارن واقع در جزیره ی مقدس انگستان، احتمالاً روزی بود مانند باقی روزها...»
این جمله ی آغازین کتاب عصر وایکینگ ها، نوشته ی دیوید شفر و ترجمه ی آرش عزیزی است که از سوی انتشارات ققنوس در سال 1387 و در 134 صفحه منتشر شده است. از ابتدا، نثر روایی و قصه مانند کتاب، خواننده را به مطالعه ی ادامه ی آن ترغیب می کند. انتشارات ققنوس چندسالی است که در حوزه ی تاریخ و رده ی سنی نوجوان، چهار دسته کتاب منتشر می کند. کتاب ها اغلب ترجمه از زبان های دیگر و به ویژه انگلیسی هستند. نام این مجموعه ها به شرح زیر است: الف)مجموعه ی تمدن های گمشده؛ ب)مجموعه ی تاریخ جهان؛ ج)مجموعه ی ملل امروز و د)مجموعه ی به دنبال...
این مجموعه را می توان از جمله کتاب های آموزشی همراه با تفریح و سرگرمی دانست. در این کتاب ها موضوعاتی درج شده اند که در کتاب های درسی به ندرت دیده می شوند و ساعات محدود درس تاریخ در مدارس راهنمایی و دبیرستان، اجازه ی طرح همه ی این موضوعات را نمی دهد. از آنجا که این کتاب ها وقایع را روایت می کنند، نوجوانان به کمک آن ها با موضوعات مختلف تاریخ آشنا و به آن ها علاقمند می شوند. در آموزش غیررسمی تاریخ، جای کتاب هایی برای رده ی سنی نوجوان و با نثری روان خالی بود. به نظر می رسد و با این مجموعه ارزشمند ققنوس، قسمتی از این خلأ پرشده باشد. در هر یک از این مجموعه ها، کتاب های متعددی تألیف و ترجمه شده اند: در حوزه ی تمدن های گمشده (4 کتاب)، حوزه ی مجموعه ی تاریخ جهان(53 کتاب) این مجموعه بیشتر شامل تاریخ اقوام و رویدادهای سیاسی تاریخی است، اما چند نمونه تاریخ علم مانند عصر اکتشافات، تاریخ پزشکی، انقلاب کشاورزی و مسابقه ی فضایی هم در میان آن ها دیده می شود؛ در حوزه ی ملل امروز (12 کتاب) و در حوزه ی به دنبال...(15 کتاب). هر یک از کتاب های مجموعه ی اخیر به یک شخصیت تاریخی مشهور در جهان اختصاص دارد. این حوزه، تنها حوزه ای است که در آن چهار کتاب تألیفی دیده می شود (به دنبال محمد، به دنبال حسن صباح، به دنبال امیرکبیر و به دنبال فردوسی)
از جمله ویژگیهای این مجموعه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-کتاب های مذکور نثری ساده و داستان گونه (و البته نه چندان روان)و متناسب با درک نوجوانان دارند:
-اغلب مطالب موضوعات روز و یا وقایع بسیار مشهور و تأثیرگذار تاریخ هستند و این امر جذابیت کتاب ها را بیشتر می سازد؛
-نقشه ها، طرح ها و عکس های بسیار، کتاب ها را دلپذیر و جذاب کرده است؛
-مطالب مستند است و به کتاب ها و مقالات متعدد ارجاع داده شده است؛
-وقایع با ذکر تاریخ دقیق آمده اند؛
-جلد رنگی و متنوع کتاب ها، جذابیت آن را بیشتر می سازد؛
- حجم کم کتاب، سبب خستگی نمی شود و می توان آن را در یک نوبت تا آخر مطالعه کرد؛
-برخی مطالب داخل کادری ویژه آمده اند و به نظر می رسد نویسنده مایل بوده است توجه خوانندگان را به این قسمت بیشتر جلب کند، اما دلیل آن برای نگارنده ی این سطور چندان مشخص نشد. چرا که مطلب قابل توجهی در این کادرها نیامده است. به طور مثال، در کتاب وایکینگ ها، از مجموعه ی تاریخ جهان، یورش افسانه ای وایکینگ ها به لونا در داخل کادر ذکر شده (ص 71) در این صفحه مطلبی افسانه ای و غیرمستند ذکر شده که به دنباله ی مطلب مستند صفحه قبل است در مورد آیرونساید فرمانده ی وایکینگ ها. البته برخی از این کادرها، نقش پانوشت را ایفا می کنند. مانند توضیح ستون های دین اسلام در کتاب امپراتوری اسلامی(ص 24).
-کتاب های هر مجموعه از یک طرح خاص تبعیت می کنند. به طور مثال مجموعه ی تاریخ جهان دارای طرحی به شرح زیر است:
الف) فهرست مطالب؛ ب)رویدادهای مهم موضوع کتاب، به صورت سالشمار و گاه همراه با عکسی مرتبط؛ ج)پیشگفتار، که در دو تا سه پاراگراف، خلاصه ی موضوع را بیان می کند؛ د) متن کتاب؛ هـ)یادداشت ها به تفکیک فصول کتاب؛ و)منابع برای مطالعه بیشتر ز)نمایه
یا مجموعه ی ملل امروز دارای طرح زیر است:
الف)فهرست مطالب؛ ب)مقدمه؛ ج) متن کتاب؛ د)نکاتی راجع به کشور مورد بحث(از جمله میزان جمعیت، آب و هوا، اقتصاد، وسعت و ...)؛ هـ) گاه شمار(حاوی رخدادهای مهم تاریخی کشور مورد بحث)؛ و)منابع برای مطالعه ی بیشتر؛ ز)نمایه.
-گرچه نام تاریخ جهان و ملل جهان بر روی کتاب ها به چشم می خورد؛ ولی 90 درصد آن ها به تاریخ اروپا مربوط می شود.
2. عدم دقت در معرفی شخصیت ها، به عنوان مثال در کتاب وایکینگ ها از مجموعه تاریخ جهان، اسامی شاهان به صورت عامیانه ی آن ها و بدون ذکر خانواده، سلسله و اصل و نسب آمده است. مانند شارل کچل، لوئی پرهیزگار، شارل چاق، ریش چنگالی و ...
3. عدم رعایت بی طرفی در ذکر وقایع یا توصیف افراد و سرزمین ها و ... به طور مثال، از مجموعه ملل امروز، کتاب انگلستان، در مقدمه و ذیل تیتر عصر برتری می خوانیم: «انگلستان در دوران عظمتش در واقع شبیه یک الماس بود که با ظرافت تراشیده شده و صیقل یافته و پرتو فرهنگش را تقریباً به هر گوشه ای از جهان بازتابانده است. هنگامی که پرچم بریتانیای کبیر در همه جای دنیا برافراشته بود، آیین و رسوم بریتانیایی در سراسر جهان ریشه گرفت و شکوفا شد...» در این جملات خودبزرگ بینی نویسنده ی انگلیسی آشکار است. و یا در کتاب دادگاه نورنبرگ، که سرتاسر کتاب آگنده از خودستایی انگلیسی ها و آمریکایی هاست و حتی روس ها و فرانسوی ها را بی برنامه و نامنظم خوانده اند.(ص 40)
4. عدم تطابق تیتر با متن؛ به نظر می رسد متن برای این که بتواند ایجاز را رعایت کند، گاه به اختلاط و پراکنده گویی کشیده شده است. به عنوان مثال، از مجموعه ملل امروز، کتاب انگلستان، ذیل تیتر کلیسای انگلستان می خوانیم: «در انگلستان دین نیز هم چون نظام حکومتی و حقوقی آن، اختصاص به آن کشور دارد. هنگامی که هنری هشتم پادشاه انگلستان در سال 1534 از کلیسای رُم جدا شد، کلیسای انگلستان را تأسیس کرد. کلیسای او توسعه یافت و شعب مختلفی از آن به وجود آمد که روی هم رفته آن ها را کلیسای آنگلیکان می نامند که امروزه در سرتاسر دنیا بیش از نود میلیون عضو دارد. انگلستان علاوه بر نقش چشمگیری که در فرهنگ و جامعه داشته است، خیال پردازی نیز در این کشور مهم بوده است. در انگلستان آرتور پادشاه اسطوره ای و ریچارد شیردل افسانه ای رفتاری متهورانه را به نمایش گذاشته اند و هنری هشتم نیز از زنان بسیار خواستگاری کرده و آن ها را به همسری گرفته است. انگلستان کشور کاخ ها و کریکت است. کشور کاخ باکینگهام و گروه بیتل ها، سرزمینی که در آن گذشته و حال در کنار هم وجود دارند، جایی که ساختمان های هزارساله با دود کارخانه های امروزی اندود شده اند. این انگلستان است، با گذشته ای پرشکوه و آینده ای نامعلوم». هم چنان که مشاهده می شود، تنها چهار سطر نخست در مورد کلیسای انگلستان توضیح مختصر و ناکافی ای دارد (به عنوان مثال اشاره نشده که این کلیسا ارتدوکس است یا پروتستان؟ تفاوت این کلیسا با کلیسای کاتولیک رُم چیست؟ سلسله مراتب روحانیت آن چگونه است؟ همه این موارد را می شد در یک پاراگراف توضیح داد). و سطور بعد اصلاً به دین و مذهب ارتباطی ندارد.
2. ترجمه غیردقیق و عدم ویرایش متن؛ به این جمله توجه کنید: «انگلستان علاوه بر نقش چشمگیری که در فرهنگ و جامعه داشته است، خیالپردازی نیز در این کشور مهم بوده است...» که به نظر می رسد باید به این صورت ویرایش شود: «انگلستان نقش چشمگیری در فرهنگ و جامعه داشت، اما خیالپردزای نیز در آن بسیار رایج بود...» و البته طبیعی است که این ویرایش هم تنها جمله را روان تر کرده است، وگرنه باید متن را دید. به نظر می رسد به جای واژه ی خیالپردازی، باید خرافات به کار برد.
و یا این جمله در کتاب «امپراتوری اینکا» تألیف دنیس نیشی و ترجمه ی فرید جواهرکلام: «او نمی توانست جلوی این نگرانی اش را بگیرد که آیا به راستی پیشگویی در حال تحقق است یا خیر»(ص 72)؛ طبیعی است که کنترل نگرانی چندان ارادی نیست و به نظر می رسد این جمله بهتر بود به صورت زیر می آمد: او به شدت نگران بود که پیشگویی ها تحقق پیدا کند.
3. عدم در نظر گرفتن سطح دانش و آگاهی خواننده در ترجمه. به عنوان مثال در کتاب امپراتوری اسلامی از مجموعه ی تاریخ جهان می خوانیم: «مهم ترین تکلیف اسلام به جا آوردن پنج ستون اسلام است. ستون اسلام است. ستون اول ادای شهادتین است... ستون دوم صلوه یا نماز است که مهم ترین نیایش مسلمانان به درگاه خداست. مسلمانان روزی پنج بار نماز می خوانند: صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء ... به هنگام نماز رو به قبله(کعبه در شهر مکه) می ایستند و یک رشته حرکات بدنی مشخص-خم شدن(رکوع) و ... انجام می دهند و ضمن آن ها آیات خاصی از قرآن و نیز عباراتی را به زبان عربی از برمی خوانند...!»(ص 24) ستون سوم زکات، ستون چهارم روزه و ستون پنجم اسلام حج ذکر کرده شده است. مترجم محترم گویا در نظر نداشته است که نوجوان ایرانی با نماز آشناست و آن را با یک رشته حرکات بدنی مشخص توصیف کرده است و کلمات عربی که از برمی خوانند.
4. بهتر بود با توجه به گوناگون بودن مترجمان کتاب ها، یک یا چند ویراستار مجموعه را یک دست و هماهنگ می ساختند.
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 131، صص 55-51.
این جمله ی آغازین کتاب عصر وایکینگ ها، نوشته ی دیوید شفر و ترجمه ی آرش عزیزی است که از سوی انتشارات ققنوس در سال 1387 و در 134 صفحه منتشر شده است. از ابتدا، نثر روایی و قصه مانند کتاب، خواننده را به مطالعه ی ادامه ی آن ترغیب می کند. انتشارات ققنوس چندسالی است که در حوزه ی تاریخ و رده ی سنی نوجوان، چهار دسته کتاب منتشر می کند. کتاب ها اغلب ترجمه از زبان های دیگر و به ویژه انگلیسی هستند. نام این مجموعه ها به شرح زیر است: الف)مجموعه ی تمدن های گمشده؛ ب)مجموعه ی تاریخ جهان؛ ج)مجموعه ی ملل امروز و د)مجموعه ی به دنبال...
این مجموعه را می توان از جمله کتاب های آموزشی همراه با تفریح و سرگرمی دانست. در این کتاب ها موضوعاتی درج شده اند که در کتاب های درسی به ندرت دیده می شوند و ساعات محدود درس تاریخ در مدارس راهنمایی و دبیرستان، اجازه ی طرح همه ی این موضوعات را نمی دهد. از آنجا که این کتاب ها وقایع را روایت می کنند، نوجوانان به کمک آن ها با موضوعات مختلف تاریخ آشنا و به آن ها علاقمند می شوند. در آموزش غیررسمی تاریخ، جای کتاب هایی برای رده ی سنی نوجوان و با نثری روان خالی بود. به نظر می رسد و با این مجموعه ارزشمند ققنوس، قسمتی از این خلأ پرشده باشد. در هر یک از این مجموعه ها، کتاب های متعددی تألیف و ترجمه شده اند: در حوزه ی تمدن های گمشده (4 کتاب)، حوزه ی مجموعه ی تاریخ جهان(53 کتاب) این مجموعه بیشتر شامل تاریخ اقوام و رویدادهای سیاسی تاریخی است، اما چند نمونه تاریخ علم مانند عصر اکتشافات، تاریخ پزشکی، انقلاب کشاورزی و مسابقه ی فضایی هم در میان آن ها دیده می شود؛ در حوزه ی ملل امروز (12 کتاب) و در حوزه ی به دنبال...(15 کتاب). هر یک از کتاب های مجموعه ی اخیر به یک شخصیت تاریخی مشهور در جهان اختصاص دارد. این حوزه، تنها حوزه ای است که در آن چهار کتاب تألیفی دیده می شود (به دنبال محمد، به دنبال حسن صباح، به دنبال امیرکبیر و به دنبال فردوسی)
از جمله ویژگیهای این مجموعه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-کتاب های مذکور نثری ساده و داستان گونه (و البته نه چندان روان)و متناسب با درک نوجوانان دارند:
-اغلب مطالب موضوعات روز و یا وقایع بسیار مشهور و تأثیرگذار تاریخ هستند و این امر جذابیت کتاب ها را بیشتر می سازد؛
-نقشه ها، طرح ها و عکس های بسیار، کتاب ها را دلپذیر و جذاب کرده است؛
-مطالب مستند است و به کتاب ها و مقالات متعدد ارجاع داده شده است؛
-وقایع با ذکر تاریخ دقیق آمده اند؛
-جلد رنگی و متنوع کتاب ها، جذابیت آن را بیشتر می سازد؛
- حجم کم کتاب، سبب خستگی نمی شود و می توان آن را در یک نوبت تا آخر مطالعه کرد؛
-برخی مطالب داخل کادری ویژه آمده اند و به نظر می رسد نویسنده مایل بوده است توجه خوانندگان را به این قسمت بیشتر جلب کند، اما دلیل آن برای نگارنده ی این سطور چندان مشخص نشد. چرا که مطلب قابل توجهی در این کادرها نیامده است. به طور مثال، در کتاب وایکینگ ها، از مجموعه ی تاریخ جهان، یورش افسانه ای وایکینگ ها به لونا در داخل کادر ذکر شده (ص 71) در این صفحه مطلبی افسانه ای و غیرمستند ذکر شده که به دنباله ی مطلب مستند صفحه قبل است در مورد آیرونساید فرمانده ی وایکینگ ها. البته برخی از این کادرها، نقش پانوشت را ایفا می کنند. مانند توضیح ستون های دین اسلام در کتاب امپراتوری اسلامی(ص 24).
-کتاب های هر مجموعه از یک طرح خاص تبعیت می کنند. به طور مثال مجموعه ی تاریخ جهان دارای طرحی به شرح زیر است:
الف) فهرست مطالب؛ ب)رویدادهای مهم موضوع کتاب، به صورت سالشمار و گاه همراه با عکسی مرتبط؛ ج)پیشگفتار، که در دو تا سه پاراگراف، خلاصه ی موضوع را بیان می کند؛ د) متن کتاب؛ هـ)یادداشت ها به تفکیک فصول کتاب؛ و)منابع برای مطالعه بیشتر ز)نمایه
یا مجموعه ی ملل امروز دارای طرح زیر است:
الف)فهرست مطالب؛ ب)مقدمه؛ ج) متن کتاب؛ د)نکاتی راجع به کشور مورد بحث(از جمله میزان جمعیت، آب و هوا، اقتصاد، وسعت و ...)؛ هـ) گاه شمار(حاوی رخدادهای مهم تاریخی کشور مورد بحث)؛ و)منابع برای مطالعه ی بیشتر؛ ز)نمایه.
-گرچه نام تاریخ جهان و ملل جهان بر روی کتاب ها به چشم می خورد؛ ولی 90 درصد آن ها به تاریخ اروپا مربوط می شود.
برخی مشکلات مشهود مجموعه ها:
به رغم ارزشمندی مجموعه ها، متأسفانه به نظر می رسد کتاب ها با عجله و بدون دقت تدوین و با عجله ی بیشتر نیز ترجمه شده باشند. هر چند چون نویسندگان و مترجمان متعددند نمی توان همه را در این مشکلات یکسان دانست و یا ایراد ترجمه را به همه ی کتاب ها وارد کرد. در این نوشتار، به برخی مشکلات مشهود این کتاب ها اشاره می شود:الف)مشکلات متن
1. عدم توضیح اسامی خاص؛ برخی اسامی جای ها و نیز آداب و رسوم و مراسم، باید توضیح داده می شد که چنین نشده است. به طور مثال غیر از ساکنان انگلستان، احتمالاً نوجوانان کشورهای دیگر نمی دانند جزیره ی مقدس کجاست و یا صومعه ی لیندیسفارن چه ویژگی هایی دارد؛2. عدم دقت در معرفی شخصیت ها، به عنوان مثال در کتاب وایکینگ ها از مجموعه تاریخ جهان، اسامی شاهان به صورت عامیانه ی آن ها و بدون ذکر خانواده، سلسله و اصل و نسب آمده است. مانند شارل کچل، لوئی پرهیزگار، شارل چاق، ریش چنگالی و ...
3. عدم رعایت بی طرفی در ذکر وقایع یا توصیف افراد و سرزمین ها و ... به طور مثال، از مجموعه ملل امروز، کتاب انگلستان، در مقدمه و ذیل تیتر عصر برتری می خوانیم: «انگلستان در دوران عظمتش در واقع شبیه یک الماس بود که با ظرافت تراشیده شده و صیقل یافته و پرتو فرهنگش را تقریباً به هر گوشه ای از جهان بازتابانده است. هنگامی که پرچم بریتانیای کبیر در همه جای دنیا برافراشته بود، آیین و رسوم بریتانیایی در سراسر جهان ریشه گرفت و شکوفا شد...» در این جملات خودبزرگ بینی نویسنده ی انگلیسی آشکار است. و یا در کتاب دادگاه نورنبرگ، که سرتاسر کتاب آگنده از خودستایی انگلیسی ها و آمریکایی هاست و حتی روس ها و فرانسوی ها را بی برنامه و نامنظم خوانده اند.(ص 40)
4. عدم تطابق تیتر با متن؛ به نظر می رسد متن برای این که بتواند ایجاز را رعایت کند، گاه به اختلاط و پراکنده گویی کشیده شده است. به عنوان مثال، از مجموعه ملل امروز، کتاب انگلستان، ذیل تیتر کلیسای انگلستان می خوانیم: «در انگلستان دین نیز هم چون نظام حکومتی و حقوقی آن، اختصاص به آن کشور دارد. هنگامی که هنری هشتم پادشاه انگلستان در سال 1534 از کلیسای رُم جدا شد، کلیسای انگلستان را تأسیس کرد. کلیسای او توسعه یافت و شعب مختلفی از آن به وجود آمد که روی هم رفته آن ها را کلیسای آنگلیکان می نامند که امروزه در سرتاسر دنیا بیش از نود میلیون عضو دارد. انگلستان علاوه بر نقش چشمگیری که در فرهنگ و جامعه داشته است، خیال پردازی نیز در این کشور مهم بوده است. در انگلستان آرتور پادشاه اسطوره ای و ریچارد شیردل افسانه ای رفتاری متهورانه را به نمایش گذاشته اند و هنری هشتم نیز از زنان بسیار خواستگاری کرده و آن ها را به همسری گرفته است. انگلستان کشور کاخ ها و کریکت است. کشور کاخ باکینگهام و گروه بیتل ها، سرزمینی که در آن گذشته و حال در کنار هم وجود دارند، جایی که ساختمان های هزارساله با دود کارخانه های امروزی اندود شده اند. این انگلستان است، با گذشته ای پرشکوه و آینده ای نامعلوم». هم چنان که مشاهده می شود، تنها چهار سطر نخست در مورد کلیسای انگلستان توضیح مختصر و ناکافی ای دارد (به عنوان مثال اشاره نشده که این کلیسا ارتدوکس است یا پروتستان؟ تفاوت این کلیسا با کلیسای کاتولیک رُم چیست؟ سلسله مراتب روحانیت آن چگونه است؟ همه این موارد را می شد در یک پاراگراف توضیح داد). و سطور بعد اصلاً به دین و مذهب ارتباطی ندارد.
ب)مشکلات ترجمه و ویرایش
1. عدم ارائه ی معادل لاتین برای اسامی خاص؛ تقریباً در هیچ یک از شش کتاب بررسی شده توسط نگارنده، معادل لاتین اسامی اشخاص و جای ها نیامده است. این امر می تواند موجب بدخوانی در متن شود.2. ترجمه غیردقیق و عدم ویرایش متن؛ به این جمله توجه کنید: «انگلستان علاوه بر نقش چشمگیری که در فرهنگ و جامعه داشته است، خیالپردازی نیز در این کشور مهم بوده است...» که به نظر می رسد باید به این صورت ویرایش شود: «انگلستان نقش چشمگیری در فرهنگ و جامعه داشت، اما خیالپردزای نیز در آن بسیار رایج بود...» و البته طبیعی است که این ویرایش هم تنها جمله را روان تر کرده است، وگرنه باید متن را دید. به نظر می رسد به جای واژه ی خیالپردازی، باید خرافات به کار برد.
و یا این جمله در کتاب «امپراتوری اینکا» تألیف دنیس نیشی و ترجمه ی فرید جواهرکلام: «او نمی توانست جلوی این نگرانی اش را بگیرد که آیا به راستی پیشگویی در حال تحقق است یا خیر»(ص 72)؛ طبیعی است که کنترل نگرانی چندان ارادی نیست و به نظر می رسد این جمله بهتر بود به صورت زیر می آمد: او به شدت نگران بود که پیشگویی ها تحقق پیدا کند.
3. عدم در نظر گرفتن سطح دانش و آگاهی خواننده در ترجمه. به عنوان مثال در کتاب امپراتوری اسلامی از مجموعه ی تاریخ جهان می خوانیم: «مهم ترین تکلیف اسلام به جا آوردن پنج ستون اسلام است. ستون اسلام است. ستون اول ادای شهادتین است... ستون دوم صلوه یا نماز است که مهم ترین نیایش مسلمانان به درگاه خداست. مسلمانان روزی پنج بار نماز می خوانند: صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء ... به هنگام نماز رو به قبله(کعبه در شهر مکه) می ایستند و یک رشته حرکات بدنی مشخص-خم شدن(رکوع) و ... انجام می دهند و ضمن آن ها آیات خاصی از قرآن و نیز عباراتی را به زبان عربی از برمی خوانند...!»(ص 24) ستون سوم زکات، ستون چهارم روزه و ستون پنجم اسلام حج ذکر کرده شده است. مترجم محترم گویا در نظر نداشته است که نوجوان ایرانی با نماز آشناست و آن را با یک رشته حرکات بدنی مشخص توصیف کرده است و کلمات عربی که از برمی خوانند.
4. بهتر بود با توجه به گوناگون بودن مترجمان کتاب ها، یک یا چند ویراستار مجموعه را یک دست و هماهنگ می ساختند.
پی نوشت ها :
1. کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان های باستانی.
منبع مقاله :کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 131، صص 55-51.
