پژوهشی در زمینه هویت مسلمانان شیعه بریتانیایی

چکیده

مقاله حاضر نگاهی است به بعضی از مسائل و دیدگاه های مربوط به اقلیت مسلمان شیعه بریتانیایی. این نوشته، وضعیت هویتی یک مسلمان شیعه در بریتانیا را مورد توجه قرار می دهد و سعی می کند به سؤالاتی نظیر «کیستم؟ چه کاره ام؟ و در کجا هستم؟» و البته در ارتباط با شهروندان مسلمان شیعه بریتانیایی پاسخ دهد.
در مقاله به اهداف کار تحقیقی رساله که عمدتاً در خصوص «امتزاج جامعه ی مسلمانان شیعه بریتانیایی با جامعه ی مادر» است، اشاره و توضیح داده می شود که راه و روش محقق برای یافتن پاسخ به این گونه سؤالات و تبیین بیشتر مسئله ی مورد بحث چه بوده و چه نتایجی مورد انتظار است. در این نوشته با استفاده از جداول آماری منتشره در خصوص سرشماری سال 2001 میلادی و برخی تحقیقات انجام شده در این زمینه و با اشاره به بعضی از نتایج تحقیقی خود نویسنده که از طریق پرسشنامه های کمّی و کیفی صورت گرفته، سعی شده جنبه های علمی و استدلالی بحث تقویت گردد.
کلیدواژه ها: مسلمان شیعه بریتانیایی (British Shia Muslim(BSM) هویت (Identity) چند فرهنگی (Multicultural)، اختلاط و امتزاج با حفظ بعضی خصوصیات فرهنگی قبلی (Integration)، یکی شدن، تشابه کامل با از دست دادن خصوصیات فرهنگی قبلی (Assimilation)، مقاوم بودن به تغییر فرهنگی با اصرار در حفظ خصوصیات فرهنگی قبلی (Resistant)، منزوی شده و با تعصب در حفظ خصوصیات قومی قبلی و عدم تماس با جامعه غالب(Isolated)، اقلیت خاموش و به حاشیه رانده شده (Muted minority)، ارتباطات بین فرهنگی (Intercultural communication)، نظریه ی نقطه ی ایستا (Stand point theory)، گروه پراکنده وابسته به علقه های فرهنگ بومی (Diaspora/ Diasporic group)، وابستگی - جذب و چسبندگی گروهی (Group cohesion).

در آمد

نزدیک به پنج سال است که با موضوع مسلمانان شیعه ی بریتانیا، هویت آنان، جایگاه و موقعیت آنها در جامعه ی کنونی بریتانیایی، و سرانجام با دستاوردها و دشواری های آنان که از زندگی در این محیط چند فرهنگی (multicultural) ناشی می شود، سروکار دارم.
اگر [بحث را] با پرسش نخستی که در سرخط مقاله مطرح شد، یعنی «من کیستم؟»، (در زمینه ی هویت) آغاز کنم، لازم است درباره ی تعریف مسلمان شیعی بریتانیایی (بی . اس. ام.)(1) توضیح دهم.
در این تعریف، با سه عنصر از این هویت ترکیبی سر و کار داریم که عبارتند از بریتانیایی بودن، شیعه بودن و مسلمان بودن؛ البته اگر بتوان این عناصر را به این گونه بنامیم. بنابراین، شخصی که خود را یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی می داند، باید تمام این سه عنصر را به صورت عام دارا باشد.
مطابق قوانین و ضوابط جاری، کسی که در این کشور متولد شده و گواهی تولد بریتانیایی دارد، یا تابعیت بریتانیایی را در سنین بالاتری در اثر مهاجرت یا کار در این کشور به مدت خاصی یا به هر شکل دیگری که در قانون مشخص شده است، به دست آورده باشد، رسماً شهروند بریتانیایی شناخته و معرفی می شود.
عنصر دوم این هویت، این است که این شخص به لحاظ فکری یک مسلمان شیعه باشد. ساده ترین تعریف برای یک مسلمان شیعه، یک شخص مسلمان است که پیرو امام علی (علیه السلام) و یازده فرزند او یا اهل بیت (خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله)) باشد. در اینجا لازم است یادآور شوم که هر چند فرقه های دیگری از اسلام شیعی، نظیر اسماعیلیان، زیدیان، دروزیان، علویان و... وجود دارند، لیکن از آن رو که اکثر مسلمانان شیعه، اثناعشری هستند. در این مقاله، هرگاه که از مسلمانان شیعه سخن به میان می آورم، مقصودم همان شیعه دوازده امامی است.
سرانجام، عنصر سوم از هویت مسلمانان شیعه، «مسلمان بودن» است که خود به خود در این تعریف مفروض انگاشته شده است؛ زیرا کسی که شیعه است، پیشاپیش مسلمان نیز هست. اما تأکید روی شیعه بودن به این دلیل است که هرگاه از این جماعت سخن به میان می آورم. مقصودم آن دسته از مسلمانان بریتانیایی است که به فرقه ی کوچک تر از اسلام، یعنی مسلمانان شیعه ی بریتانیایی تعلق دارند. از این رو، در اینجا مسئله ی مسلمان سنی و شیعه پیش می آید.
گفته می شود تقریباً نود درصد از جمعیت مسلمان جهان، مسلمان سنی و تنها ده درصد از آنان شیعه اند.(2) این جدایی و فرقه گرایی تاریخی که به شکل گیری شیعه / سنی انجامید، در نخستین سال های ظهور دین اسلام، درست پس از رحلت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در حدود 1500 سال پیش، روی داد. این جدایی، نزاع و خصومت های قومی و قبیله ای [و مذهبی] را به دنبال داشت. به رغم تلاش ها و اقدامات صورت گرفته از سوی مراجع دینی مسلمان در سراسر جهان برای پذیرش تفاوت های عقیدتی و حرکت به سوی وحدت بیشتر، این نزاع ها و خصومت ها هنوز هم در اینجا و آنجا اتفاق می افتد.
درباره ی مسئله ی هویت مسلمانان بریتانیایی، در سال های اخیر کارها و تحقیقاتی انجام شده است؛ از جمله «همایش بین المللی هویت مسلمان در قرن بیست و یکم(3)»، در نوامبر 1998م که بعدها مقالات این همایش توسط م. س. بهمن پور و ح. بشیر، گرد آوری و منتشر شد (2000,IIs- مؤسسه مطالعات اسلامی).
تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد، پژوهش انحصاری درباره ی هویت مسلمانان شیعه ی بریتانیایی یا هر گونه پژوهش آکادمیک دیگر درباره ی شیعیان بریتانیا تاکنون صورت نگرفته است، هر چند احساس می شود که سامان دهی یک پژوهش جامع و چندجانبه درباره ی جامعه ی شیعیان بریتانیایی، به منظور یافتن اطلاعات بیشتر درباره ی این جامعه ی مختلف الشکل و جایگاه آن نیاز است. یک نکته باید در این مقام روشن شود و آن این واقعیت است که اطلاعات و توضیحاتی که در این مقاله ارائه می شوند، نتایج و پیامدهای قطعی و نهایی برگرفته از پژوهشی گسترده تر در حال انجام نیستند، بلکه یک نگاه کلی ایستا به جماعت پویای مسلمان شیعه ی بریتانیایی است که از زمانی تا زمانی دیگر تغییر شکل می دهد و باعث می شود که آمارها و مسائل آماری چنین جماعتی همواره متفاوت باشد. امید است یافته های جامع تر و تفصیلی تر درباره ی مسلمانان شیعه ی بریتانیا، با اطلاعات پشتیبان بیشتری بعداً به صورت کتاب در آید.
در اینجا نگارنده مایل است فرصت را غنیمت شمارد و توضیحاتی درباره ی پژوهش گسترده تری که درباره ی «تلفیق و ادغام شدن مسلمانان شیعه ی بریتانیا با جامعه ی اصلی بریتانیایی» در دست دارد، ارائه دهد. اهداف اصلی این پژوهش در سطور زیر توضیح داده می شود:
به منظور داشتن تصویری نسبتاً روشن از مسلمانان شیعه ی بریتانیا و دانستن کامل ویژگی های آنان و در نظر داشتن این حقیقت که پیش از این، هیچ گونه پژوهش نظام مند وعلمی درباره ی مسلمانان شیعه در بریتانیا صورت نپذیرفته است، تصمیم گرفتم پژوهشی را به انجام رسانم تا در وهله ی نخست دریابم که آیا در موقعیت کنونی می توان این جماعت (مسلمانان شیعه ی بریتانیا) را یک جماعت تلفیق شده و درهم آمیخته با جامعه ی اصلی بریتانیایی به حساب آورد؟
در ارتباط با این فرضیه، این مسئله را نیز می توان بررسی کرد که آیا می توان این جماعت را یک جماعت خاموش (Muted) به حساب آورد؟
برای تحقق این هدف، نگارنده تحقیقی را بر پایه ی پرسشنامه های کمّی و کیفی به انجام رسانده است. این پرسشنامه ها میان برخی اعضای جماعت مسلمانان شیعه ی بریتانیا توزیع شد و سرانجام 441 پرسشنامه برای انجام تحلیل اطلاعات به دست آمد.
هم اکنون نگارنده در روند نگارش تز درباره ی پژوهش پیش گفته در شش فصل قرار دارد. در فصل دوم (پس از ذکر مقدمه در فصل اول)، چارچوب نظری، برخی از نظریات عمده در زمینه ی روابط بین فرهنگی (Intercultural Communication) و چندفرهنگی بودن (Multiculturalism) و به دنبال آنها، نظریه ی گروه خاموش (Muted Group theory) و نظریه ی نقطه ی ایستا (Standpoint Theory) مرور شده است.
در فصل سوم، مسائل مرتبط با دین اسلام در بریتانیا به طور مبسوط شرح داده خواهد شد و بنابراین، بریتانیای چندآیینی و ابتکارات بین الادیانی مورد بحث واقع خواهد شد و سپس به بیان اسلامِ چند فرهنگی خواهم پرداخت و در قسمتی دیگر، حضور مسلمانان در بریتانیا را مرور خواهم کرد و مسلمانان شیعه ی بریتانیایی و سنی بریتانیایی را در حد سیاق و قلمرو این پژوهش به اختصار توضیح خواهم داد.
در فصل چهارم، مسائل مرتبط با «فرضیه ی پژوهش»، روش شناسی تحقیق، خصوصیات جماعت مورد تحقیق (یعنی مسلمانان شیعه ی بریتانیا)، مشخصات گروه نمونه، ابزارها، راهکارهای جمع آوری اطلاعات، الگوهای آماری برای تحلیل و تفسیر داده ها، با تمرکز بر اهداف و مقاصد پژوهش، مورد بحث واقع خواهد شد.
در فصل پنجم و در ارتباط با آنچه که در بخش های آغازین این پژوهش ذکر شد، می کوشم درباره ی یافته های خود درباره ی جماعت شیعه ی بریتانیایی، سنخ شناسی آنان، و بررسی اینکه آیا می توان آنان را یک «گروه پراکنده ی خاموش» (Muted diasporic group) در نظر گرفت و ارتباط آنان با جامعه ی میزبان بریتانیا با تفصیل بیشتری شرح و بسط دهم.
سرانجام در فصل آخر (فصل 6). چند نکته ی پیشنهادی و مروری بر گرایش های آینده ی جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا خواهم داشت.

جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا - مروری کلی

طبق سرشماری ملی بریتانیا در سال 2001 که نهایی ترین منبع اطلاعات آماری رسمی است، کل تعداد مسلمانان بریتانیا 1/55 میلیون نفر یا 2/97 درصد کل جمعیت بوده است. شایان ذکر است که این سرشماری، نخستین سرشماری در تاریخ بریتانیا بود که جمعیت را بر اساس مذاهبشان شمارش و سنجش می کرد. در جدول زیر، جمعیت چند آیینی بریتانیا بر پایه ی نظام اعتقادی شان نشان داده شده است:
جدول 1. جمعیت بریتانیا بر اساس دین

تمام مردم	مسیحی	بودایی	هندو	یهودی	مسلمان	سیک	دیگر مذاهب	بی مذهب	بی پاسخ
52/042/916	71/75	0/28	1/06	0/5	2/97	0/63	0/29	14/81	7/71
برنت: (1) 263/464	47/71	0/95	17/71	2/45	12/26	0/66	1/13	9/91	7/71

منبع سرشماری ملی بریتانیا 2001
همان گونه که جدول فوق نشان می دهد، دومین دین بزرگ پس از مسیحیت، در این کشور چند فرهنگی، دین اسلام است. علت ذکر آمارهای مربوط به ناحیه ی مستقل برنت در اینجا این است که ادعا می شود این ناحیه ی مستقل، بیشترین تنوع جمعیتی را به لحاظ قومیت، در اروپا دارد (44 درصد جمعیت). 11 درصد از جمعیت در این ناحیه ی مستقل، مسلمان هستند (2002، Ameli). آخرین آمارها رشد سریع جمعیت جماعت های مسلمان را نشان می دهند. بر پایه ی مقاله ای در نشریه ی «تایمز آنلاین»(5) به تاریخ سی ام ژانویه ی 2009، «جمعیت مسلمانان در بریتانیا در مدت تنها چهار سال، از پانصد هزار نفر به بیش از 2/4 میلیون نفر رشد داشته است... بر اساس [گزارش] دفتر آمار ملی، این جمعیت ده برابر سریع تر از بقیه ی جامعه افزایش داشته است» (Times Online, 2009).
همین گزارش در اغلب روزنامه ها و دیگر شکل های رسانه ی عمومی منتشر شد. روزنامه ی «دیلی اکسپرس»(6) نوشت: «1/1 میلیون مسلمان مهاجر و 1/3 میلیون مسلمان متولد بریتانیا وجود دارد که اغلب اینها فرزندان تازه واردان هستند. یک مسلمان که مورد پرسش قرار گرفته بود، گفت: در مقایسه با دیگر کشورهای اروپایی، در بریتانیا نسبت به اسلام خصومتِ آشکار، کمتر بوده و دولت در قبال مسلمانان همدلی بیشتری نشان می دهد» (The Daily Express).
جدول 2. جمعیت مسلمان کشورهای عمده ی جهان با درصد سنی و شیعه

نام کشور	جمعیت (در میلیون)	کل مسلمان %	جمعیت مسلمان (درمیلیون)	شیعه %	جمعیت شیعه	سنی %	جمیعت سنی
آذربایجان	8/4	93	7/846	80	6/276/480	20	1/569/120
آلمان	82/500	4	3/060	10	306000	90	2754000
اتیوپی	75/067	40	36/160	1	387000	99	23135000
اردن	5/800	94	5/452	2	10904	98	5342960
اریتره	4/700	50	2/350	1	23500	99	2326500
ازبکستان	26/4	88	23/232	6	1393920	94	21838080
اسرائیل/ فلسطین	6/800	16	1/088	2	21/760	98	1066240
افغانستان	29/9	99	29/601	18	5328180	82	24272820
امارات متحده عربی	4/6	96	4/416	15	662400	85	3753600
اندونزی	221/900	88	195/272	1	1952720	99	193319280
اوگاندا	26/9	16	4/304	7	301280	93	4002720
ایالات متحده	296/5	2	6/000	15	900000	85	5100000
ایران	69/500	98	68/805	89	61924500	9	6880500
بحرین	0/7	99	0/700	70	490000	30	210000

بریتانیا	59/668	3	1/600	10	160000	90	1440000
بنگلادش	147/365	88	129/681	5	6484075	95	123197434
بوسنی و هرزگوین	2/800	42	2/340	7	163800	93	2176200
پاکستان	165/804	97	160/830	20	33160712	80	127668738
تاجیکستان	6/8	90	6/120	5	306000	95	5814000
تانزانیا	36/5	50	18/250	6	1095000	94	17155000
ترکمنستان	5/2	89	4/628	4	185120	96	4442880
ترکیه	72/9	99	72/750	20	14550000	80	58200000
تونس	10	98	9/800	2	196000	98	9604000
چین	1/303/700	3	39/111	8	3128880	92	35982120
روسیه	143	19	27/650	8	2212000	92	25438000
سنگال	11/700	94	11	5	549900	95	10448100
سودان	40/200	73	29/346	2	586920	98	28759080
سوریه	18/400	90	16/560	15	2484000	85	14076000
سومالی	8/600	99	8/600	1	86000	99	8514000
صحرای غربی	0/3	9	0/300	3	9000	97	291000
صربستان / کوزوو	10/700	19	2/030	15	304500	85	1725500
عراق	28/800	97	27/936	65	18158400	35	9777600

عربستان سعودی	24/600	100	24/600	10	2460000	90	22140000
عمان	2/400	99	2/376	5	118800	95	1306800
غنا	22	45	9/900	12	1118000	88	8712000
فرانسه	60/700	10	5/980	6	358800	94	5621200
قرقیزستان	5/200	75	3	3	117000	97	3783000
قزاقستان	15/100	47	7/097	5	354850	95	6742150
قطر	0/8	95	0/760	10	76000	90	684000
کِنیا	33/800	24	8	7	560000	93	7440000
کویت	2/600	99	2/600	35	910000	65	1690000
گامبیا	1/600	95	1/520	2	30400	98	1489600
گینه	9/500	85	8/075	3	242250	97	7832750
لبنان	3/800	60	2/270	60	1362000	40	908000
لیبی	5/800	97	5/626	1	56260	99	5569740
مالدیو	0/3	99	0/300	5	15000	95	285000
مالزی	23	61	14/030	2	280600	98	13749400
مراکش	30/700	99	30/393	2	607860	98	29785140
مصر	74	94	69/560	1	695600	99	68864400
مقدونیه	2	32	0/630	1	6/300	99	623700
موریتانی	3/100	99	3/100	1	31000	99	3069000
نیجر	14	97	13/580	3	407400	97	13172600
نیجریه	131/500	50	65/750	5	3287500	95	62462500
هند	1/103/006	14	154/500	20	30900000	80	123600000
یمن	20/7	99	20/680	42	8685600	58	11994400

منبع: www. Swivel. Com
رقم های سیاه شده؛ جمعیت شیعه با بیش از 10% از جمعیت مسلمان
به نظر نویسنده، یکی از بهترین راه ها برای تخمین جمعیت مسلمانان شیعه ی بریتانیایی در بریتانیا، عبارت است از یافتن تعداد جمعیت ملیت های عمده ی مسلمان شیعه (با بیش از 50 درصد از جمعیت مسلمانان) که در بریتانیا زندگی می کنند. برای مثال، جمعیت ایرانیانی که در بریتانیا زندگی می کنند تقریباً هفتاد هزار نفر و درصد جمعیت مسلمان آن نود درصد است که 98 درصد از آنان مسلمان شیعه هستند. بر این اساس، عدد تخمینی مسلمانان شیعه ی بریتانیا با اصالت ایرانی، شصت و دو هزار نفر خواهد بود.
از آن رو که هیچ رقم دقیقی از مسلمانان شیعه ی بریتانیا در دست نیست، روش زیر برای تخمین جمعیت مسلمانان شیعه ی بریتانیا مناسب به نظر می رسد. بر این اساس، کل این جمعیت 307700 خواهد بود که تقریباً تابعی از میزان کلی جمعیت مسلمانان شیعه به نسبت کل مسلمانان جهان، یعنی ده درصد است.
جدول 3: کشورهای با جمعیت اکثری مسلمانان شیعه

کشور	جمعیت در میلیون	درصد مسلمان به کل جمعیت	جمعیت تخمینی ساکن بریتانیا	جمعیت تخمینی مسلمانان در بریتانیا	درصد شیعیان به کل مسلمان	جمعیت تخمینی مسلمانان شیعه ی بریتانیا مربوط به این کشور
ایران	70	98	70000	68600	90	62000
عراق	28	97	60000	58200	60	35000
پاکستان	167	97	750000	730000	20	150000
افغانستان	30	99	30000	29700	20	6000
هند	1100	14	1100000	154000	20	31000
لبنان	4	60	30000	20000	60	12000
آذربایجان	8	93	1500	1400	80	1200
بحرین	0/8	99	5000	4950	70	3500
افریقای سیاه	-	-	-	3000	-	3000
امریکای سیاه	-	-	-	3000	-	3000
نوآیین ها	-	-	-	1000	-	1000
کل	-	-	-	-	-	307700

باید خاطر نشان کنم: ادعا ندارم که این رقم، تعداد دقیق مسلمانان شیعه ی بریتانیا است، اما این رقم، بهترین برآورد ممکن، با پیش شرط هایی همچون دقت آمارهای به دست آمده از جدول 2 و دیگر ارقام گردآوری شده از منابع مختلف است.
پیش از اینکه توضیح بیشتر درباره ی وضعیت و موقعیت مسلمانان شیعه ی بریتانیا را در جامعه ی بریتانیا آغاز کنم، باید این نکته را بیفزایم که یکی از دغدغه های اصلی ام در این پژوهش، مسئله ی «درهم آمیختگی مسلمانان شیعه ی بریتانیا با گروه اصلی جامعه ی بریتانیایی» است که این گروه اصلی عبارت است از اکثریت جمعیت انگلیسی سفیدپوست و مسیحی. از قضا، مسئله ی «درهم آمیختگی» در عین حال، یکی از دغدغه های اصلی سیاست گذاران کنونی دولتی، بخصوص پس از وقایع 11 سپتامبر و 7 مه در ایالات متحده و بریتانیا و دغدغه ی تصمیم های متعاقب آن وقایع مبنی بر «مبارزه با تروریسم جهانی» و تمام برنامه های نظامی، اجتماعی، سیاسی مرتبط با آن نیز هست. یکی از خط مشی های اجتماعی دولت بریتانیا که اکنون تا حدی مورد توجه و ملاحظه قرار گرفته است، برنامه هایی همچون «انسجام گروهی» (group cohesion) است که می کوشد نسل جوان را در فعالیت های فرهنگی و اجتماعی، بیشتر درگیر سازد و این فعالیت ها بیشتر صبغه ی بریتانیایی دارد تا «قومی» یا سنتی و فرهنگی وطنی. توجیه این برنامه این است که اگر بتوان نسل جوان تری را که پیشینه ی غیر انگلیسی دارد. با فعالیت های فرهنگی انگلیسی و بریتانیایی مبتنی بر «زبان، ارزش های اجتماعی غیر مذهبی، ورزش، هنر و نظام آموزشی» پیوند داد و آنها را در این فعالیت ها مستغرق ساخت و تلاش شود که میان این نسل و ارزش های سنتی و فرهنگی صادراتی شان (یعنی هنجارهای مبتنی بر دین و قومیت) فاصله ایجاد شود، آنان تا حدی به اهداف خود در زمینه ی مبارزه با «تروریسم» نایل خواهند شد. برای نمونه، در خصوص جماعت های مسلمانی که آنان نسبت به آنها احساس تهدید می کنند (چه این تهدید واقعی باشد یا نباشد)، اکنون معدود برنامه هایی وجود دارد که از سوی دولت ها در این جهت ها مورد حمایت قرار می گیرد. این برنامه ها شامل همکاری با مراجع محلی و سازمان های غیر دولتی نظیر «ام.سی.بی.» (MCB) و ایجاد مجموعه های جدیدی همچون «ام.آی.ان.ای.بی.» (MINAB) برای داشتن کنترل بیشتر روی سازمان های مسلمان است.
صادق خان، وزیر انسجام، به روزنامه ی «تایمز» گفته است: «لازم است ما در دولت مرکزی و مراجع محلی کارمان را ادامه دهیم تا اطمینان حاصل کنیم که در حد امکان جوامعمان درهم آمیخته و منسجم است.» در همین زمینه، محمد عبدالباری، دبیر کل ام. سی. بی. پیش بینی کرد که تعداد مساجد در بریتانیا از عدد کنونی 1600 به موازات رشد جمعیت مسلمانان فزونی یابد. وی گفت: برنامه ی گسترده تری را که مسلمانان در آینده در دستور کار خود قرار می دهند، نباید تهدیدی برای بقیه ی جامعه دانست. مسلمانان می دانند که آنان باید مطابق قوانین این کشور، با قطع نظر از دینی که به آن تعلق دارند، زندگی خود را ادامه دهند.» (Times Online: 2009)
در پژوهش خودم، از پاسخ دهندگان گروه نمونه ام سؤال شد: با گزینش یکی از پاسخ های زیر [بیان کنید که] چگونه خود را بر اساس «درهم آمیختگی با جامعه ی اصلی بریتانیایی» می نگرید یا می سنجید:
الف) کاملاً جدا از جامعه ی بریتانیایی (مقاوم)؛
ب) نسبتاً جدا از جامعه ی بریتانیایی(منزوی)؛
ج) نسبتاً در هم آمیخته با جامعه ی بریتانیایی (درهم آمیخته)؛
د) کاملاً در هم آمیخته با جامعه ی بریتانیایی (هضم شده)؛
هـ) نظری ندارم.
جدول زیر و ارقام مربوطه نشان می دهند پاسخ دهندگان، چگونه به پرسش های فوق پاسخ گفته اند:
جدول 4. درآمیختگی مسلمانان شیعه ی بریتانیا با جامعه ی بریتانیایی

پاسخ های گزینش شده	توصیف	تعداد	درصد از کل
الف	مقاوم	16	3/6
ب	منزوی	78	17/6
ج	درهم آمیخته	190	43/4
د	هضم شده	37	8/4
هـ	بدون نظر	53	12
برگه سفید	بدون پاسخ	67	15
کل	کل	441	100

کیستم؟

برای تبیین این پرسش، با عنایت به جدول 2، می توان نتیجه گرفت که بخش های اصلی جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا در این کشور، از گروه های قومی یا ملیت های زیر تشکیل می یابد: ایرانیان، عراقیان، لبنانیان، پاکستانیان، آذریان، افغانیان، بحرینیان، هندیان، سعودیان، کویتیان، یمنیان، دیگر ملیت ها و نوکیشان.
تردیدی نیست که وقتی با مسئله ی هویت رو به رو می شویم، یکی از قوی ترین مرزها و پیوندها با شخص یا گروه مورد مطالعه، پس زمینه ی تاریخی و قومی شخص یا گروه مورد نظر است. بنابراین، هنگامی که از گروهی از افراد سخن می گوییم که از ملیت های پیش گفته با چنان تنوع و تکثری تشکیل یافته است، احساس می کنیم با موضوعی بس دشوار مواجه هستیم. با این حال، هنوز یک اشتراک در میان این افراد وجود دارد که همان مذهب مشترک اسلام شیعی است.
بنابراین، محض نمونه اگر جوان شیعه ی پاکستانی که به مدرسه ی انگلیسی کاتولیکی در شمال لندن می رود، از خود بپرسد: «من کیستم؟» او فکر می کند که پدر و مادرش متولد - مثلاً - لاهور پاکستان هستند. ابتدا پدرش 25 سال پیش به این کشور آمده و پس از چند سال، مادر و سه برادر و خواهرش به پدرش پیوسته اند و پس از چند سال دیگر، او و برادر و خواهر کوچکش اینجا در بریتانیا متولد شده و در این کشور بزرگ شده اند. هر چند به گفته ی پدرش، بیشتر همسایگان آنان در لاهور سنی بوده اند، اما آنان شیعه بوده و هنگامی که به اینجا آمده اند، فقط خود را مسلمان می گفته اند. لیکن اخیراً که یک مسجد شیعی در کیلبورن (7) یافته اند، آنان برای مجالس ماه محرم و دیگر مراسم مذهبی به آن مسجد می روند. وی در مدرسه، دانش آموز سال دهم است. بیشتر معلمان او و کادر مدرسه انگلیسی و مسیحی هستند و دروسی را که وی به تحصیل آن می پردازد، به زبان انگلیسی است و با هم شاگردی ها و دوستان خود با زبان انگلیسی ارتباط برقرار می کند و برای اینکه صداقت خود را نشان دهد. انگلیسی را بسیار بهتر از اردو صحبت می کند. او گاهی در خانه با پدربزرگ و مادربزرگ خود به زبان اردو تکلم می کند. وی با هم مدرسه ای های خود فوتبال، و گاهی با دوستان پاکستانی خود کریکت بازی می کند. وی غالباً کانال های تلویزیونی انگلیسی زبان تماشا می کند، اما گاهی فیلم های هندی نیز می بیند. دی وی دی این فیلم ها را برادر بزرگ ترش از دوست خود قرض می گیرد.
بنابراین، اگر عمیق تر به او بنگریم، درمی یابیم که هویت او هویتی آمیخته و انعطاف پذیر است. او هویتهای مختلفی را در موقعیت های متفاوت پذیراست. در میان هم شاگردی های خود در مدرسه، او «یک دانش آموز انگلیسی سال دهم در مدرسه ی سنت آگوستین چرچ»(8) است. در خانه ، او «یک پسر شیعه ی پاکستانی» و «یک پسر شیعه ی مقید به دستورات مذهبی» است. اما در کل او دوست دارد که «مسلمان شیعه ی بریتانیایی» نامیده شود. در پژوهشی که درباره ی «درهم آمیختگی مسلمانان شیعه ی بریتانیا با جامعه ی بریتانیایی» انجام داده ام، در یکی از پرسشنامه ها این پرسش را از پاسخ دهندگان مطرح ساختم: هنگامی که از شما درباره ی هویت تان سؤال می شود، به احتمال زیاد کدام یک از گزینه های زیر پاسخ شما خواهد بود؟
الف) مسلمان شیعه ی بریتانیایی؛
ب) مسلمان بریتانیایی؛
ج) بریتانیایی؛
د) مسلمان؛
هـ) ملیت والدینم.
پراکندگی پاسخ ها به پرسش فوق، به قرار زیر بود:
جدول 5. هویت مطلوب مسلمانان شیعه ی بریتانیا

پاسخ منتخب	توصیف	تعداد	درصد از کل
الف	مسلمان شیعه ی بریتانیایی	65	15
ب	مسلمان بریتانیایی	78	17
ج	بریتانیایی	25	6
د	مسلمان	100	23
هـ	ملیت والدینم	106	24
برگه سفید	بی پاسخ	67	15
کل	کل	441	100

از جدول فوق، 24 درصد از پاسخ دهندگان پاسخ داده اند که تمایل دارند به ملیت والدینشان خوانده شوند؛ مانند پاکستانی، یا ایرانی و غیره. این امر نشان می دهد که هنوز آنها احساساتی نیرومند نسبت به سرزمین پدری شان دارند و نسبت به سرزمین مادری شان بسیار احساس آوارگی می کنند. عدد عالی تر بعدی به آنانی تعلق دارد که ترجیح می دهند با دینشان شناخته شوند (و هضم کمتری نسبت به بریتانیا را نشان می دهند). یک دلیل برای عدم ترجیح فرقه یا مذهبشان (شیعه / سنی)، ممکن است نشانه ای از حفظ وحدت و انسجام در میان مسلمانان باشد. سومین طبقه به گروهی تعلق دارد که دوست دارند مسلمانان بریتانیایی خوانده شوند که این نشانی از تعلق خاطر و گرایش به سمت دین و ملیت (بریتانیایی) هر دو است. سرانجام 15 درصد از پاسخ دهندگان از گروه نمونه پاسخ داده اند که ترجیح می دهند «مسلمان شیعه ی بریتانیایی» شناخته شوند (وابستگی به سرزمین جدید و به فرقه ی مطلوب اسلامی). تنها 6 درصد هیچ گونه علاقه ای به دینشان به مثابه ی بخشی از هویتشان نشان نداده و ترجیح داده اند که فقط بریتانیایی خوانده شوند، هر چند که مسلمان اند. این امر می تواند نشانه ای از احساس شخصی آنان نسبت به دین یا حفظ خودشان در برابر نگرش های عمومی منفی اسلام هراسی نسبت به اسلام و مسلمانان باشد.
در پرسشی دیگر از آنان سؤال شد: «در مقام یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی، در 12 ماه اخیر، مشارکت خود را در هر گونه مراسم فرهنگی عمومی اسلامی / غربی چگونه طبقه بندی می کنید؟»
الف) همه اسلامی؛
ب) غالباً اسلامی؛
ج) همه غربی؛
د) غالباً غربی؛
هـ) نظری ندارم.
جدول زیر نحوه ی پاسخ پاسخ دهندگان به پرسش فوق را نشان می دهد:
جدول 6. مشارکت مسلمانان شیعه ی بریتانیا در همایش های اجتماعی

پاسخ منتخب	توصیف	تعداد	درصد از کل
الف	همه اسلامی	72	16
ب	غالباً اسلامی	228	52
ج	همه غربی	9	2
د	غالباً غربی	25	6
هـ	نظری ندارم	40	9
برگه سفید	بی پاسخ	67	15
کل	کل	441	100

در بحث از برخی نتایج داده های فوق، می توان گفت: چون پاسخ دهندگانی که در «مراسم همه اسلامی» یا «غالباً اسلامی» شرکت داشته اند به ترتیب بالاترین شمارگان را در این جدول دارند، می توان نتیجه گرفت اکثر این جماعت برای دین احترام قایلند و تمام سعی خود را به کار می گیرند تا در محیطی اسلامی باشند.

کجا هستم؟

یکی از مهم ترین ابعاد بحث کنونی ما مسئله ی «مکان» است. چارچوب جغرافیایی این پژوهش یا اقامتگاه مسلمانان شیعه ی بریتانیایی، پادشاهی متحده ی بریتانیاست. در دنیای امروز، این کشور را یکی از کشورهای «چندفرهنگی» جهان با فرهنگ ها و زبان های گوناگون تلقی می کنند. امروزه، وضعیت کنونی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جهان به گونه ای است که در اثر جابجایی نسبتاً آزاد و آسان مردم جهان که یکی از ویژگی های برجسته ی جهانی سازی (Globalization) است، موقعیت هایی پدید آمده است که کشورهای عمده ی جهان، کشورهایی همچون ایالات متحده، کانادا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، استرالیا، ژاپن، چین، هند و حتی کشورهای آسیایی، آمریکای جنوبی یا کشورهای آفریقایی به دقت نظر کنید، متوجه نشانه ها و رگه هایی از «چندفرهنگی بودن» می شوید، هر چند که این نشانه ها و رگه ها چندان قوی نباشد.
یکی از کشورهایی که نقشی مهم در فرایند جهانی سازی ایفا کرده است. بریتانیا در قالب میزبانی و پذیرش گروه های گوناگون بسیاری از مردم از طیف های گسترده ای از کشورهای جهان است. بریتانیا که از چهار کشور متحد انگلستان (58/8 میلیون)، اسکاتلند (5/1 میلیون)، وِلز (2/9 میلیون) و ایرلند شمالی (1/7 میلیون تشکیل یافته است، پیشینه ای از میزبانی گروه های قومی مختلفی از مردم را در مرزهای خود، دست کم از 300 سال پیش دارد.
اما در زمان حاضر اکثریت افراد مهاجر به بریتانیا در سرزمین اصلی، یا انگلستان و بخصوص در نواحی لندن یا لندن بزرگ (9) ساکن اند. به اعتقاد دفتر شهرداری لندن، 29 درصد از جمعیت لندن را اقلیت های قومی تشکیل می دهد.
کشوری که ما در آن زندگی می کنیم یک محیط چندفرهنگی است و از این رو، با فرهنگ های مختلف، به صورت فیزیکی، مجازی یا دیجیتالی در تماس مداوم هستیم. جامعه ی بریتانیایی به مثابه ی یک جامعه ی چندفرهنگی، دست کم از زمان استعمارگری(10) و انقلاب صنعتی،(11) میزبان فرهنگ های مختلف بوده است. هم اکنون در اثر فرایند جهانی سازی و پیامدهای مستقیم آن، نظیر تغییر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جهان، جابجایی عمده و نقل و انتقال منابع انسانی در شکل مهاجرت افزایش یافته و از این رو، چند فرهنگی بودن در تمام بخش های جهان، به خصوص در جهان غرب و نیز بریتانیا گسترش یافته است.
ادبیات «چند فرهنگ گرایی»(12) که خصیصه ی معمول جامعه ی بریتانیایی است، از قدیم بر نژاد و قومیت مبتنی بوده است. اغلب داده های جمعیت شناختی و تحلیل های مرتبط با آن، بر گروه های قومی موجود مبتی بوده و هنوز هم هست و مطابق قوانین، تقریباً در تمام فرم های رسمی تقاضانامه پرسش از «نژاد و قومیت» بخشی از سؤال هایی است که متقاضی باید به آن پاسخ دهد.
جدول زیر یک داده ی نمونه است که از جدول های گوناگون از آمار ملی 2001 بریتانیا برگرفته شده است. این آمار در اواخر سال 2003 اعلام شد و تعداد و درصدد گروه های قومی در انگلستان و در یکی از شهرک های لندن (برنت) را نشان می دهد.
جدول 7. گروه قومی

تمام مردم 52042916	درصد از کل در انگلستان	درصد در برنت: 263464
بریتانیایی سفید پوست	87/49	29/19
ایرلندی سفید پوست	1/23	6/95
دیگر سفیدپوستان	2/59	9/14
کارائبی سفید و سیاه	0/46	1/04
آفریقایی سفید و سیاه	0/15	0/66
آسیایی سفیدپوست	0/36	0/96
دیگران (آمیخته)	0/30	1/06
هندی	1/99	18/46
پاکستانی	1/37	4/03
بنگلادشی	0/54	0/45
دیگر آسیایی ها	0/47	4/79
کارائبی	1/08	10/47
افریقایی	0/92	7/83
دیگر سیاهان	0/18	1/56
چینی	0/44	1/07
دیگر گروه های قومی	0/42	2/34

بر اساس سرشماری ملی بریتانیا در 2001، شانزده دسته ی متفاوت از گروه های قومی در اینجا به عنوان مقیم زندگی می کنند و همان گونه که در جدول فوق نشان داده شده است، عمدتاً به دسته های گوناگونی از ادیان باور دارند (سرشماری ملی بریتانیا 2001، نتایج 2003).
دکتر عاملی نیز پژوهشی جامع راجع به جماعت مسلمانان بریتانیایی ساکن در شهرک برنت در لندن (با درصد بسیار بالایی از جمعیت مسلمان) انجام داده است (Ameli,2004). وی در این پژوهش، به بررسی ویژگی های متفاوت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان بریتانیا پرداخته و بر گروه نمونه ای متمرکز شده است که از میان ساکنان شهرک برنت در لندن انتخاب شده اند.
دین به مثابه ی یکی از ارکان اساسی هر جامعه ای، از جوامع ابتدایی تا پیشرفته، نقشی عمده در شکل گیری و قالب بندی تمدن جهان ایفا کرده است. مطالعه ی دین و آموختن در زمینه ی ادیان بزرگی که مردمان مختلف به آنها عمل می کنند(یا به آنها باور دارند)، در جامعه شناسی و مردم شناسی امری بسیار حیاتی است. دورکیم(13) با اشاره به ادیان نمادین (14) که در میان مردم بومی استرالیا رایج بوده اند، ابراز داشته است که «از رهگذر دین، جامعه خود را پرستش می کند.» این دیدگاه را بسیاری از محققان نظیر کاف(15) (1998) وگیدنز(16) (2002) تبیین کرده اند. این جوامع ابتدایی با اعتقاد و عمل به امر مقدس (17) و نامقدس، (18) توتمیسم، (19) آیین ها و مناسک، شکلی از نشاط جمعی یا هیجان مشترک در میان شان را ابراز می داشتند که به انسجام و اتحاد بیشتری منتهی می شد.
انگلستان که غالباً یک کشور سکولار تلقی می شود، زمانی یکی از نیرومندترین کشورهای مسیحی جهان و کانونی برای کلیسای انگلستان(20) بود که از واتیکان،(21) عالی ترین مرجع در دنیای مسیحیت، جدا شده بود. دلیل تاریخی جدایی کلیسای انگلستان از کاتولیک رومی،(22) مخالفت کلیسای روم با ازدواج شاه هنری هشتم (23) با «آن بولین»(24) بود.
در حال حاضر این کشور با پیشینه ی طولانی فلسفه و افکار لیبرال،(25) میزبان 70 میلیون ساکن با نژادها و فرهنگ های گوناگون است که اصالتشان را از گوشه و کنارهای گوناگون جهان گرفته است (اداره مهاجرت و امور مرزی بریتانیا، سال 2009). این کشور که یکی از آبای بنیانگذار اندیشه ی آزادی اندیشه ها و حقوق بشر است، به شکل سنتی و تاریخی میزبان مردمان بسیاری از سراسر دنیا به عنوان تیمارستان سیاسی و اقتصادی بوده است و حتی در سال های اخیر «بهشت مهاجران»(26) نامیده شده است.
میزان مدارای بومیان این کشور با «دیگران» نسبتاً بالا بوده است. فکر می کنم یکی از دلایل این امر، در این حقیقت نهفته است که چون این کشور با کشورهای موسوم به «مشترک المنافع»،(27) در چارچوب پیوندهای استعماری، روابط تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشته است، بدین روی، سیاست مداران و مردم یک حس پذیرندگی دیگران را (عمدتاً از میان این کشورها) به مثابه ی شرکا و همراهان در کشور خود داشته اند. (Ansari,2004)

چه کاره هستم؟

در دو بخش پیش (من کیستم؟ و کجا هستم؟) کوشیدم درباره ی این دو بُعد از مسلمان شیعه ی بریتانیا توضیح دهم. در این بخش بیشترین سعی خود را به کار می بندم تا درباره ی دیگر بُعد مسلمان شیعه ی بریتانیا داده ها و اطلاعاتی فراهم آورم.
برای غور این امر که یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی نوعی، دست اندر کار چه چیزی است و وی بر اساس موقعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خود چه کاری انجام می دهد، باز هم نیازمند دانستن اطلاعاتی درباره ی میانگین ویژگی های اجتماعی و فرهنگی یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی هستیم. یک روش برای شناخت یک شیء یا یک شخص، مقایسه ی او با دیگر اشیا یا اشخاص از همان طبقه است. بنابراین، یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی نوعی، در مقام عضوی از جامعه ی چندفرهنگی بریتانیا با دیگر اعضای این جامعه اشتراکات و افتراقاتی دارد.
بنابراین، اگر بر آن دسته از ویژگی ها و خصوصیاتی که منحصراً بر بخشی از فرهنگ آنان در مقایسه با دیگر اعضای این جامعه باشد، تمرکز کنیم، توصیف های زیر را از یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی نوعی خواهیم داشت:
- او هم اکنون به فقه اسلامی شیعی باور دارد.
- او در یک خانواده ی مسلمان شیعه متولد شده یا در اثر ازدواج یا گزینش اسلام شیعی، به این فرقه از اسلام رو آورده است.
- او به شیوه های مختلفی- به لحاظ اجتماعی، فرهنگی یا دینی - با جماعت شیعه در تماس است. چیزی که در اینجا باید توجه داشت، این است که میزان تدین یک شخص مسلمان شیعه ی بریتانیایی بر نحوه ی زندگی او اثر می نهد و انواع رفتار اجتماعی او را مشخص می سازد.
- او به لحاظ فیزیکی، اجتماعی و فرهنگی و طبیعی، با دیگر اعضای جامعه (که به دیگر ادیان، ریشه های قومی و ... تعلق دارند) روابطی دارد که وی را در تماس بین فرهنگی مستقیم قرار می دهد و از طریق این روابط، وی بر دیگران اثر می گذارد و از آنها اثر می پذیرد.
قلمروها و چارچوب زندگی را که یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی نوعی درگیر آن است، می توان در دو بُعد اصلی زیر طبقه بندی کرد:

حیات اجتماعی:

حیات اجتماعی از مسکن و محیط، کار، تحصیل، بهداشت و سلامت، سیاست، روابط با دولت محلی، امور حقوقی و مانند آن تشکیل می شود که در اینجا به مهم ترین این امور اشاره می کنم.
در خصوص مسئله ی حیات اجتماعی، به استثنای آن دسته از مسلمانان شیعه ی بریتانیا که قانوناً از حقوق و منافع اجتماعی برخوردار نیستند، بقیه ی مسلمانان شیعه ی بریتانیایی مانند هر عضوی دیگر از جامعه ی بریتانیایی از حقوق و منافع اجتماعی عمومی مانند منافع مسکن، حمایت خانوادگی، منافع بیکاری، مدرسه ی رایگان و ... برخوردارند.
در مورد کار، دو یا سه طبقه ی کاری وجود دارد: نخستین گروه، آنهایی هستند که در استخدام شرکت ها و بنگاه های دولتی یا خصوصی اند. گروه دوم، کسانی اند که خویش فرما و کارآفرین هستند؛ افرادی که برای خودشان یا برای خانواده ی خودشان کار می کنند. سرانجام، دسته ی آخر آنانی هستند که «بیکار» تلقی می شوند و زمانی که بیکار هستند از برخی منافع و مقرری ها استفاده می کنند.
در مورد تحصیل، دانشجویان و دانش آموزان مسلمان شیعه ی بریتانیایی در مدارس، دانشکده ها و دانشگاه های مختلف، جزو شاگردان درخشان و موفق محسوب می شوند، هر چند که در اغلب موارد، آنانی که زبان مادری شان انگلیسی نیست، در این خصوص مشکلاتی دارند.
راجع به مسئله ی بهداشت و سلامت، با عنایت به قوانین و مقررات اسلامی نظیر شست و شوی مکرر (وضو برای نماز)، ممنوعیت مصرف الکل، بهداشت شخصی و مانند آن، مسلمانان معمولاً از سلامت و استانداردهای طبی بهتری برخوردارند.

حیات فرهنگی:

حیات فرهنگی شامل فعالیت های دینی، فعالیت های ورزشی، مشغولیت های هنری، کارهای ذوقی و سرگرمی ها، غذا و رستوران، تعطیلات و سیاحت، گروه های مورد علاقه، رسانه ها، اینترنت، کتاب ها و مطبوعات است.
در خصوص حیات فرهنگی مسلمانان شیعه ی بریتانیایی، یکی از مهم ترین ابعاد حیات فرهنگی برای یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی نوعی، وظایف دینی وی و امور مربوط با این وظایف بر اساس سرسپردگی و تقید او به دین است. بر اساس برخی منابع، نظیر «دفتر راهنمای مسلمان»(28) و ام. سی. بی، (29) تعداد مساجد و مراکز اسلامی در لندن و بریتانیا حدود 1600 مورد است. (Muslim Directory) «دفتر راهنمای اهل البیت» که یک شبکه ی شیعی پیشتاز در بریتانیا است، 62 مسجد و مرکز اسلامی شیعی را فهرست کرده است که در بریتانیا فعالند و هفده مسجد و مرکز از آنها در لندن قرار دارند.( Ahlulbaytdirectory- online).
مسلمانان شیعه ی بریتانیا در زمینه ی فعالیت های ورزشی نیز نسبتاً خوبند و با عنایت به این واقعیت که درصد بیشتری از این جماعت را نسل جوان تشکیل می دهد، گرایش آنان به ورزش و فعالیت های بدنی بیشتر است.
نسبت به مشغولیت های هنری یک مسلمان شیعه ی بریتانیایی نوعی، ممکن است نسبت به برخی قلمروهای هنری - به اصطلاح - غربی نظیر رقص، موسیقی، مجسمه سازی و مانند آنها، محدودیت هایی وجود داشته باشد، لیکن در طی قرون متمادی، هنرهای اسلامی بخصوص در زمینه های خوشنویسی، نقاشی، معماری و نمایش های اسلامی (تعزیه) و اخیراً فیلم سازی به نحوی کاملاً گسترده شکوفا شده است. نیازی به ذکر شعر و ادبیات و نقش های مهم آن در کشورهای اسلامی و حیات فرهنگی جماعت هایی که دور از اوطان خود هستند، نیست.
راجع به کارهای ذوقی و سرگرمی ها، مسلمانان شیعه ی بریتانیایی در انواع گوناگونی از کارهای ذوق و سرگرمی ها مشارکت می ورزند، اما با توجه به برخی دستورات اسلامی مانند ممنوعیت نوشیدن الکل، قمار و داشتن روابط جنسی غیر اسلامی که مسلمانان را از انجام برخی فعالیت ها باز می دارند و محدود می کنند، در قیاس با غیر مسلمانان برای مسلمانان شیعه ی بریتانیایی (دست کم برای اعضای مقید به دستورات دینی) محدودیت هایی وجود دارد.
در اثر فرهنگ متنوع، غنی و کهن کشورهای اسلامی که حتی مدت های مدیدی پیش از اسلام در این کشورها وجود داشته است، مانند فرهنگ های پارسی، هندی و عربی، سنت ها و رسوم از نسل های کهن به نسل های جدیدتر منتقل شده و این رو، این میراث و تمدن تاکنون حفظ شده است.
غذا و پخت و پز جنبه ای دیگر از زندگی در میان ملت های مسلمان است و بنابراین، یکی از کارهای مسلمانان به شمار می رود. هنگامی که آنان در کشور دیگری غیر از سرزمین آبا و اجدادی شان زندگی می کنند، خودشان مواد غذایی شان را تهیه و تولید می کنند. باید یادآور شد در مورد غذا و شیوه های خوردن و آماده کردن و ترکیبات غذای روزانه شان با برخی محدودیت های دینی و فرهنگی مواجهند که باید آنها را رعایت کنند. از این رو، آنان ترجیح می دهند که خودشان مستقیم دست اندر کار حوزه هایی همچون «گوشت حلال» و حوزه های مشابه باشند. در اثر این ترجیح، مشاغل اسلامی بس متعدد وجود دارد که در بریتانیا به نحوی وسیع با تجارت غذا و رستوران مرتبط است.
مسلمانانی (شیعه یا سنی) که در این کشور زندگی می کنند، مانند دیگر گروه های از مردمی ساکن اینجا، یا به کشورهای اصلی خود برای دیدار از خانواده و دوستان مسافرت می کنند یا به کشورهای دیگر برای دیدار از مکان های جدید و محل های مورد علاقه شان به سفر می پردازند. از جمله مقصدهای متفاوتی که مسلمانان تمایل به سفر به آنها را دارند، اماکن مقدس اسلامی نظیر مکه و مدینه در عربستان سعودی به قصد انجام مراسم حج است که بر هر مسلمانی (شیعه یا سنی) واجب است. همچنین سفر به دیگر مکان ها و حرم های مقدس در کشورهای دیگری همچون نجف و کربلا، مشهد و قم، که مکان های مقدسی در عراق و ایران برای شیعیان است.
دیگر حوزه ی فرهنگی که مسلمانان شیعه ی بریتانیایی در آن کاملاً فعالند، مشارکت در همایش های ملی یا دینی مانند کلاس های قرآن و عربی، رسانه ها، ماهواره و تجارت رادیویی تلویزیونی و فن آوری اطلاعات (آی. تی.) و امور مربوط به اینترنت مانند چت روم ها و روزنامه ها و چاپ کتاب به زبان هایی است که جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا به آنها سخن می گویند. انجمن های اسلامی دانشجویان در مؤسسات آکادمیک عمدتاً سرگرم گسترش اسلام در میان جماعت های غیر مسلمان هستند.

نتیجه

با عنایت به پرسش هایی که در ابتدای این مقاله مطرح شد و با در نظر داشت مشارکت فعال جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا در امور اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جامعه ی بریتانیایی، می توان نتیجه گرفت که جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیایی در کل، یک جماعت «درهم آمیخته» با جامعه ی اصلی چند فرهنگی بریتانیاست. علاوه بر این، به علت تنوع فراوان قومی فرهنگی جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیایی، پیوندهای وطن خواهانه با سرزمین های اصلی هنوز در میان اعضای این جماعت، نیرومند و مشهود است. مراسم و آیین های دینی ویژه ای که جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیایی در مواقع مختلف بر پا می دارند، نمونه ای از این دلبستگی فرهنگی است. در خصوص روابط بین فرهنگی و مناسبات اجتماعی و فرهنگی میان جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیایی و بقیه ی جامعه، هر چند شواهد و نمونه هایی از تبعیض علیه این جماعت و معیارهای دوگانه ی رفتاری از سوی جامعه ی میزبان به چشم می خورد، در کل نمی توان مسلم انگاشت که جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیایی تمام خصوصیات یک جماعت «خاموش» را دارد.
در این مقاله ی کوتاه مجال آن نیست که به این مسئله، به نحو عمیق تر پرداخته شود و مقصود نگارنده تنها ارائه ی نکاتی اجمالی به خواننده درباره ی قلمروهایی بود که جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا در آن مشارکت دارد. چنان که قبلاً یادآور شدیم، نگارنده در حال کوشش برای نهایی کردن بخش باقی مانده ی پژوهش درباره ی مسلمانان شیعه ی بریتانیا در آینده ی نزدیک است و امیدوار است که گزارش نسبتاً جامع تری را درباره ی برخی ابعاد این جماعتِ مورد بررسی، فراهم آورد. به منظور انجام یک پژوهش کامل و چند بعدی درباره ی این جماعت پویا و متنوع، لازم است کارگروهی خبره از متخصصان مجرب و مختلف در چارچوب یک طرح پژوهشی مستقل در سطح آکادمیک با بودجه و برنامه ی منظم تشکیل شود. معتقدم که در این موضوع (جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا) قلمروهای ناشناخته ی فراوانی هست که باید مورد تحقیق قرار گیرد و دانشگاه ها، مؤسسات پژوهشی، سازمان های علاقه مند (دولتی یا غیردولتی) و سازمان های خیریه ی بسیار اندکی تمایل به انجام این گونه تحقیق دارند. بنابراین، لازم است دانشجویان جوان و پر شور و شوق جماعت مسلمان شیعه ی بریتانیا به شروع پژوهش و تحقیق بیشتر درباره ی ابعاد مختلف این موضوع جالب تشویق شوند.

پی نوشت ها :

* دانشجوی دکتری کالج اسلامی لندن/ استاد دانشگاه تهران.
1-BSM(British Shi'ah Muslim.
2. این ادعا درباره ی جمعیت شیعه که بر پایه ی گزارش ها و نوشته ی آثاری همچون Islam: Sunnis and Shiites نوشته کریستوفر بلاچارد (چاپ سال 2009 م) مبتنی است، ناصواب به نظر می رسد؛ زیرا شیعیان یک پنجم مسلمانان، یعنی 20% از کل مسلمانان جهان را تشکیل می دهند. مترجم.
3. International Conference on Muslim Identity in the 〖21〗^( st) Century.
4.Brent .
5. Times Online.
6. The Daily Express.
7. Kilburn.
8. St. Augustine Church School.
9. Greater London.
10. Colonization.
11. Industrial Revolution.
12. Multi-culturalism.
13. Durkheim.
14. Symbolic Religions.
15. Cuff.
16. Giddens.
17. Sacred.
18. Profane.
19. Totemism.
20. Church of England.
21. Vatican.
22. Roman Catholic.
23. King Henry VIII.
24. Ann Boleyn.
25. Iiberal Philosophy and ideas.
26. heaven of the immigrants.
27. Common-wealth countries.
28. Muslim Directory.
29. MCB.

منابع تحقیق:
1. Alhulbayt Directory Online: (www.abduk.org).
2.Ameli, S.R., (2002) Globalization, Americanization And British Muslim Identity, London ICAS Press .
3. Ansari, Humayun, (2004) The Infidel Within, Muslim In Britain Since 1800,London,Hurst And Company .
4. Giddens, A. (2001) Sociology - Fourth edition, London, Polity Press.
5.Daily Express, (Monday Dec. 2009)- Muslim Total Hits 2.4 Million...(Internet Link).
6. The Time Online _ 〖24〗^th Jan.2009,British Muslim Population (Internet Link).
7. M.S.Bahmanpour - H.Bashir: Muslim Identity In The 〖21〗^st Century _ Challenge of Modernity,2000: Institute of Islamic Studies,Book Extra,London.
8. Muslim Directory: (MuslimDirectory.co.uk).
9. Office Of The Mayor Of London _2004,Muslims In London.
10.World Muslim Population By Country/Sect-2006:www.Swivel.Com.
منبع مقاله :
فصلنامه ی علمی - پژوهشی، شیعه شناسی، سال نهم، شماره 36، زمستان 1390