نوشته ها و نانوشته های جنگ

• تاریخ نگری و تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق(مجموعه مقالات)
• به اهتمام: علی رضا کمری
• تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ؛ چاپ اول: 1387، 440 صفحه
جنگ تحمیلی به عنوان یک عامل تأثیرگذار، بر تمامی جنبه های زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی جامعه ی ایرانی در یک دوره ی هشت ساله و بعد از آن اثر گذاشته است و تاکنون صدها کتاب در حوزه های موضوعی متفاوت برای بررسی ابعاد آن نگاشته شده است که یکی از آن ها کتاب تاریخ نگری و تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق است. همان گونه که از نام کتاب پیداست به مبحث وقایع و رخدادهای جنگ از منظر نگارش علمی و آکادمیک در پس زمینه ی تاریخ می پردازد. بررسی دامنه و سطح این اثرگذاری از منظر نگارش و ثبت اطلاعات جنگ و کنش و واکنش بین راویان و موضوع مورد روایت از اهداف اولیه این کتاب است. گردآورنده ی مقالات، از دل اطلاعات جمع آوری شده در این مجموعه، سعی دارد به پرسش های اساسی ذیل پاسخ گوید:
- آیا جنگ را می توان در زمره ی تاریخ شمرد؟
- نگاه امروزی به جنگ را باید از نظر موضوعی نگریست یا جنگ به مثابه ی یک عامل مقدس باید از دید کلی مورد بررسی قرار گیرد.
- چه نوع نگاه به جنگ باید در بررسی ها مدنظر قرار گیرد؟ آیا لزوماً باید از دیدگاه مراکز مرتبط یا افراد درگیر آن باشد یا باید زوایای دیگری از آن را نیز جست و جو کرد؟
- دامنه نقدپذیری و بینش انتقادی در منظر جنگ به اندازه است؟
آیا اندیشیدن نسبت به جنگ را همان گونه که در طی هشت سال همه درگیر آن بودند، می توان عمومی کرد یا باید این کار در حوزه ی تخصصی و حلقه ی خاصی صورت پذیرد؟ نگاه به جنگ به عنوان یک موضوع تخصصی تا چه حد باید بر بینش پژوهشی و علمی و تا چه حد بر دیدگاه عمومی استوار باشد؟
به این سؤالات و ده ها پرسش دیگر در طی متن به صورت غیرمستقیم و در چهارچوب دسته بندی مطالب کتاب پاسخ داده شده است. عنوان کتاب می تواند روشن کننده برخی از زوایای تفکر گردآورنده ی کتاب باشد. واژگان تاریخ نگاری و تاریخ نگری از دید متخصصان فن، دو واژه ی متضاد هستند که به نوعی بینش خاص فکری بر کار دلالت می کنند. تاریخ نگاری را می توان نقل و نوشتن وقایع تاریخی بر اساس آنچه هست تعبیر کرد و تاریخ نگری را نقل و نگارش بر اساس آنچه که باید باشد و به نوعی خواست و تفکر فرد بر روایت اصل واقعه است. طراحی دوگانه ی جلد کتاب (قرمز و مشکی) نیز این ذهنیت را ایجاد می کند که نویسنده قصد دارد دو واژه ی متضاد از هم را بررسی کند، اما عنوان کتاب تا حدودی ابهام آمیز است. استفاده از کلمه «و» به جای «یا» در بین تاریخ نگاری و تاریخ نگری دو مفهوم را به ذهن انسان متبادر می کند:
1- عنوان بر اساس بینش خاص انتخاب نشده است.
2- گردآورنده بر اساس تفکر این عنوان را انتخاب کرده و بر کاربرد واژه ها نیز تسلط خاصی داشته است، اما آگاهانه با انتخاب این کلمات خواسته است خوانندگان بر معنی دو واژه ی تاریخ نگاری و تاریخ نگری و هدف او آگاهی اولیه پیدا کند، در عین حال از برجسته سازی وجوه اختلاف این دو به علت اهمیت موضوع جنگ و حرف و حدیث های پیرامون آن خودداری کرده و حتی در مقدمه کتاب نیز علی رغم مطلب مشبعی که در باب تاریخ پرداخته، از پرداختن به این موضوع خودداری کرده است.
نوع فصل بندی و چینش مطالب کتاب چنین می نمایاند که گردآورنده سعی داشته تا از تفکرات مختلف و دیدگاه های متفاوت فکری و سطح مختلف نگارش نویسندگان استفاده کند. قسمت هایی از کتاب که به مباحث فکری جنگ، خصوصاً آثار نگارش شده توسط آقای کمری، درودیان و خانم جمشیدی می پردازد، گاه ثقیل و غیرقابل فهم می شود؛ اما در مجموع پردازش و نگارش کتاب قابل فهم و روان است. با توجه به محتوا، سطح مخاطبان کتاب افراد تحصیل کرده و دانشگاهی و مراکز مرتبطند که تا حدودی کتاب را با محدودیت خواننده مواجه می کند. هر چند برخی مقالات دایره خوانندگان بسیار محدود و در برخی قسمت ها استفاده کنندگان عام تری را شامل می شود. مقالات گردآوری شده برخی علمی و کاملاً بر اساس اصول نگارش دانشگاهی نوشته شده و برخی سطح پایین تری دارند؛ اما در مجموع قابل قبول هستند و ارزش مطالعه و استناددهی را دارند. اهداف گردآوری کتاب، بنا به مقدمه و مؤخره ی کتاب، به شرح زیر است.
1- توجه دادن به اهمیت تاریخ نگاری و روایت جنگ و لزوم تمایز بین این دو وجه:
2- برجسته سازی، پرهیز از پیش داوری و پیش فرض های ناآگاهانه در تاریخ نگاری جنگ؛
3- لزوم دقت و توجه به ثبت وقایع جنگ بر اساس تأمل دقیق در پیش فرض های تاریخی، فهم و درک صحیح وقایع؛
4- پرهیز از قطعیت و جزمیت در اندیشه های تاریخ نگاری جنگ؛
5- توجه دادن به عدم دخالت آراء و افکار فردی در برداشت های متفاوت از جنگ و بازآفرینی گذشته جنگ بر اساس وضعیت موجود امروز؛
6- لزوم نوزایی در فهم تاریخی نسبت به جنگ و احیای آگاهی تاریخی از گذشته جنگ برای جهت یابی آینده؛
7- تجدیدنظر در گفتمان حاکم بر مسائل روایت شده از جنگ و تأکید و یا عدم تأکید بخشی از آن؛
8- تاریخی کردن موضوع جنگ، نه البته تاریخ زدگی در آن، بلکه بینش تاریخی صحیح برای بازتولید محصولات آن در چهارچوب نیازهای امروزی جامعه؛
9- تلاش برای گذاشتن دیدگاه های مختلف تاریخ نگاری در منظر دید خوانندگان با جلوگیری از هرگونه اظهارنظر در خوب یا بد بودن آن؛
10- تلاش برای گردآوری مقالات از پایگاه های متفاوت موضوعی مانند تاریخ، علوم اجتماعی و فلسفی و خاستگاه های مختلف فکری حتی در حوزه های مخالف هم.
شاید مهم ترین موضوعی که این کتاب بر آن تأکید فراوان دارد، نسبیت گرایی باشد. یعنی در جنگ باید از هرگونه جزمیت یا مطلق گرایی و یا ولنگاری تاریخی که حتی ممکن است به تحریف بیانجامد، خودداری کنیم و با جلوگیری از پیش فرض ها و پیش داوری تاریخی و با استفاده از بینش تاریخی و منظر صحیح روایتگری، وقایع را به صورت صحیح منتقل و یا مورد نقد و بررسی قرار دهیم.
کتاب با توجه به مجموعه بودن از نویسنده واحدی برخوردار نیست؛ اما نقش هر دو نفر در این کتاب برجسته تر است: علیرضا کمری، گردآورنده و فرانک جمشیدی؛ ویراستار.
از جمله آثار علیرضا کمری می توان به مجموعه مقاله تاریخ به روایت فرهنگ عامه و فرهنگ جبهه و مقالات متعدد دیگر در این زمینه، اشاره کرد(2). خانم جمشیدی نیز مقالاتی در حوزه جنگ به چاپ رسانده است(3) از دیگر نویسندگان مهم مقالات کتاب که در این عرصه جایگاهی بسزا دارد می توان به آقای درودیان اشاره کرد که او نیز صاحب کتب و مقالات متعددی خصوصاً در زمینه نقد در این حوزه است(4). در مجموع بیشتر نویسندگانی که در کتاب از آن ها مقاله ای آورده شده یا در گفت و گوها شرکت کرده اند، متخصص هستند.
در بررسی محتوای کتاب، با توجه به فهرست تفصیلی، که در زمره بدایع آن است. بر آن شدیم با توجه به کامل بودن آن از آوردن توضیحات بیشتر در این قسمت خودداری و از فهرست تفضیلی استفاده کنیم. کتاب با توجه به فهرست شامل موارد و بخش های زیر است:

بخش اول: تاریخ نگاری جنگ، چالش ها، محدودیت ها، آسیب ها

فصل اول: مقالات

- تاریخ و تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق؛ دقایق و درنگ ها محمد درودیان؛ شامل: ضرورت تاریخ نگاری جنگ/زمان بند بودن حقیقت/شأنیت تاریخی حوادث/مناقشه بر سر تاریخی شدن یا نشدن جنگ/تأثیر مقتضیات زمان و مکان در توصیف و توضیح و تفسیر و تبیین واقعه ی جنگ/نسبت و رابطه ی تاریخ نگاری جنگ با سیاست/ تأثیر رویکردهای سیاسی-اجتماعی در تغییر روند تاریخ نگاری از تقدیرگرایی به تحلیل گرایی/لزوم کاربست روش مناسب در نگرش به جنگ و نگارش تاریخ جنگ.
- جریان های تاریخ نگری و تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق علیرضا کمری؛ شامل: معرفی سه تلقی و مفهوم از تاریخ/تأثیر مقتضیات زمان در شناخت و ادراک چیستی تاریخ/معرفی سه جریان نقل و عقل و نقد در تاریخ نگاری ایران/جریان نقل یا تاریخ نگاری سنتی/جریان عقل و آغاز تاریخ پژوهی در ایران/جریان نقد و آغاز شکل گیری مطالعات بین رشته ای در تاریخ نگاری/سهم و نقش سه جریان نقل و عقل و نقد در شکل گیری تاریخ نگاری جنگ
- تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق؛ تنگناهای پیشِ رو محمد درودیان؛ شامل: عوامل مؤثر در شکل گیری تاریخ نگاری جنگ/موانع ادراک صحیح از وقایع و رخدادهای جنگ/علل راه یافتن ضعف و تحریف به تاریخ نگاری جنگ/معرفی محورها و ابعاد مهم جنگ ایران و عراق و تأثیر آنها در جهت گیری های راهبردی تاریخ نگاری جنگ.
- آسیب شناسی تاریخ نگاری جنگ/فرانک جمشیدی؛ شامل: نبود امکان خردورزی در تاریخ نگاری جنگ/نبود اکان نظریه پردازی در تاریخ نگاری جنگ/تمایل تاریخ نگاری جنگ به جزمیت و قطعی نگری به جای تشکیک پذیری و نسبی گرایی/کم بودن جایگاه «انتخاب» و «تفسیر» در تاریخ نگاری جنگ/ضرورت ایجاد دیالکتیک میان روایت های متفاوت از جنگ به منظور بهبود وضعیت تاریخ نگاری جنگ/میزان ابتنای تاریخ نگاری جنگ بر «روش» و «زبان» و «ساختار» تحقیقی/بی توجهی به بافت موقعیتی در ظهور و رشد گزاره های تاریخی جنگ/درهم تنیدگی سیاست و اندیشه در تاریخ نگاری جنگ/تحدید معنا در تاریخ نگاری جنگ/تکرارها و بداهت ها در تاریخ نگاری جنگ/نبود منطق اکتشاف در تاریخ نگاری جنگ/نبود تخیل شناخت شناسانه و زبان شناسانه در تاریخ نگاری جنگ/جبرگرایی در تاریخ نگاری جنگ ناشی از ابتنای تاریخ این واقعه بر مفاهیم تجریدی و انتزاعی/ایدئولوژیک شدن تاریخ نگاری جنگ/آرمان شهر در تاریخ نگاری جنگ/معیارهای بایسته در سنجش موفقیت تاریخ نگاری جنگ/ضرورت پیوستگی تاریخ جنگ به فلسفه و علوم اجتماعی.

فصل دوم: گفت و گوها

- درباره ی تاریخ نگاری جنگ (پیش درآمدی بر دو گفت و گو)/فرانک جمشیدی؛ شامل: تأثیر جریان نقد و پرسشگری در رشد و احیای تاریخ نگاری جنگ/مقایسه ی محتوایی دو میزگرد درباره ی تاریخ نگاری جنگ بر مبنای پرسش های مطرح شده در این دو میزگرد/تعیین مسیر حرکت تاریخ نگاری جنگ از پرسش های ماهوی درباره ی تاریخ نگاری جنگ به پرسش های آسیب شناختی.
- گفت و گو درباره ی تاریخ نگاری جنگ؛ تاریخی شدن یا نشدن جنگ از منظر تاریخ نگاری/با راویان؛ شامل: آیا جنگ به پدیده ای تاریخی تبدیل شده است؟/آیا نگاه ما به جنگ در تاریخ نگاری جنگ، نگاه به پدیده ای تاریخی شده است؟/ آیا مسائل پس از جنگ مؤید وجود نگاه به جنگ به مثابه پدیده ای تاریخی شده است؟/ آیا آنچه انجام شده در حکم منبع سازی برای تاریخ جنگ است یا تاریخ نگاری جنگ محسوب می شود؟/یک واقعه ی تاریخی شده دارای چه ویژگی ها یا شاخص هایی است؟/آیا مفهوم تاریخ نگاری جنگ دقیقاً به معنای ثبت و ضبط وقایعی است که عیناً در جنگ اتفاق افتاده است؟/با چه نوع تحریف هایی در عرصه تاریخ نگاری جنگ مقابله شده است؟/چه عواملی در راه یافتن تحریف به تاریخ نگاری جنگ موثر است؟
- گفت و گو درباره ی تاریخ نگاری جنگ؛ آسیب ها و تهدیدها/ با راویان و محققان؛ شامل: آیا استقلال و انتزاع از واقعه ی جنگ و تبعات آن به هنگام نگارش تاریخ جنگ شدنی است؟/آیا در صورت استقلال و انتزاع از واقعه ی جنگ، بین تاریخ نگاشته شده و جنگ رابطه ی تنگاتنگی وجود خواهد داشت؟/چگونه می توان تاریخ واقعه ی جنگ را به آگاهی تاریخی جامعه مُنضم کرد؟ آیا تاریخی که تاکنون درباره ی جنگ هشت ساله نوشته شده به ساحت آگاهی عمومی ورود کرده است؟/تاریخ نگاری جنگ که اکنون موجود است، نسبت خود را با واقعیت و ماهیت جنگ چگونه تعریف می کند؟/آیا در صورت تداوم پنهان موقعیت جنگ، امکان تاریخ نگاری دقیق جنگ وجود دارد؟ تاریخ نگاری جنگ در بخش ارزیابی ها و تحلیل ها و داوری ها تا چه حد به اسناد و مدارک اتکا دارد؟/آیا با تاریخ نگاری جنگ به کارآمدی های این تاریخ در حل مشکلات و مسائل جامعه ی پس از جنگ واقف است؟/روش های نقد تاریخ نگاری جنگ کدام اند؟/آیا تاریخ نگار جنگ تحت تأثیر نظم سیاسی قرار دارد؟/آیا در تاریخ نگاری جنگ، تفکر تاریخی به یک هنجار تبدیل شده است؟/آیا تاریخ نگاری جنگ توانسته است منطق وقوع این حادثه را به گونه ای توضیح دهد که نزد مخاطبان این تاریخ، قابل دفاع باشد؟/آیا تاریخ نگاری جنگ توانسته است جنگ را به یک دغدغه ی ملی تبدیل کند؟/چرا ذیل تاریخ نگاری جنگ، تاریخ مدونی درباره ی سیاست های دفاعی و استراتژیک ایران در برهه های متفاوت تاریخی وجود ندارد؟/جایگاه تفکر و اندیشه و طرح سؤال در تاریخ نگاری واقعه ی جنگ کجاست؟
- گفت و گو درباره ی تاریخ نگاری جنگ؛ بی طرفی تاریخی/با دکتر داوری؛ آیا جنگ به یک پدیده ی تاریخی تبدیل شده است؟/به چه اعتبار آن را پدیده ای تاریخی شده می دانیم؟/چه استدلال هایی ثابت می کند که جنگ هنوز تاریخی نشده است؟/چه ابعاد و پیامدهایی جنگ را از حیث تاریخ نگاری مهم و برجسته می کند؟/آیا تاریخ نگاری جنگ در ثبت و ضبط پیروزی ها و شکست های جنگ منصفانه و بی طرف عمل کرده است؟/ آیا در تاریخ نگاری جنگ ضعف ها و قوت ها به یکسان بازتاب یافته است؟/تاریخ نگاری جنگ چگونه می تواند دیالکتیک ادراک های متفاوت افراد از واقعه ی جنگ و تأثیر آن بر عملکرد کنشگران جنگ را نشان دهد؟/تاریخ نگاری جنگ چگونه می تواند از اسطوره سازی فاصله بگیرد؟/تاریخ نگاری جنگ چگونه می تواند نقد را برای مخاطبان خویش فراهم کند؟/در فضای تبلیغی، حماسی و عاطفی حاکم بر تاریخ نگاری جنگ، سهم معرفت و عقل و حکمت چگونه ادا خواهد شد؟

بخش دوم: تاریخ نگاری جنگ؛ ظهور و بروز؛ رشد و شکل گیری

فصل اول: تاریخ نگاری جنگ در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه

- تاریخ نگاری جنگ در سپاه؛ مبانی، اهداف و ضرورت ها (به انضمام سه سند و یک جلسه ی توجیهی با راویان)/(شهید تقی رضوانی، جوان زمان زاده و داود رنجبر): مبانی تاریخ نگاری جنگ در بخش جنگ دفتر سیاسی/ضرورت ها و اهداف تاریخ نگاری جنگ در بخش جنگ دفتر سیاسی/مقدمات اولیه ی شکل گیری بخش تاریخ جنگ در دفتر سیاسی/انتقال بخش تاریخ جنگ از دفتر سیاسی به مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه؛ معرفی اهداف و بخش های فعال
- شرحی بر روش تاریخ نگاری در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه/ مجید نداف: مروری بسیار اجمالی بر چگونگی ثبت و ضبط وقایع جنگ در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه از ابتدای شکل گیری تاکنون/ معرفی یافته های تحقیقات مرکز در قالب عناوین انتشار یافته و دسته بندی این آثار/روش شناسی مطالعه و تحقیق درباره ی جنگ ایران و عراق در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه/روش شناسی مطالعه در روزشمار جنگ؛ بیان مسئله، اهداف، پرسش ها، مفروضات، مبانی نظری، روش تحقیق/روش شناسی مطالعه در بررسی های تحلیلی؛ بیان مسئله، اهداف، پرسش ها، مفروضات، مبانی و ملاحظات نظری، روش تحقیق/روش شناسی مطالعه در گزارش های مستند؛ بیان مسئله، اهداف، پرسش ها، مفروضات، مبانی نظری، روش تحقیق.
- نیازسنجی اطلاعاتی و درآمدی نو بر راهبردهای تاریخ نگاری در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه/امیر رزاق زاده: مسئله ی پژوهش: نیازسنجی از کاربران و تولیدکنندگان و پردازشگران اطلاعات در حوزه ی تاریخ نگاری جنگ با تمرکز بر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ/ضرورت های انجام و اجرای پژوهش/اهداف پژوهش/فرضیه های پژوهش/ جامعه ی آماری پژوهش/ روش پژوهش/ روش تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش/ نتایج به دست آمده در خصوص متغیر وابسته ی پژوهش (میزان رضایتمندی)/پیشنهادها (راهبردهایی برای افزایش توانمندی های مرکز)

فصل دوم: تاریخ نگاری جنگ در ارتش

- پیش درآمدی بر شکل گیری تاریخ نگاری هشت سال دفاع مقدس در ارتش/مسعود بختیاری: علل تأخر ظهور و بروز تاریخ نگاری جنگ در ارتش/نخستین تلاش ها در ارتش برای تهیه و تدوین تاریخ نگاری جنگ/روش شناسی تاریخ نگاری جنگ در دافوس/ چگونگی ادامه و استمرار تاریخ نگاری جنگ در ارتش از زمان انتصاب شهید صیاد شیرازی به فرماندهی نیروی زمینی/ بازتاب تاریخ نگاری جنگ در متون آموزشی دانشکده ی افسری نیروی زمینی/ تداوم تاریخ نگاری جنگ در چارچوب فعالیت هیئت معارف جنگ/ ادامه ی حیات هیئت معارف جنگ پس از شهادت صیاد شیرازی/ تأسیسات دفتر مطالعات و تحقیقات در ارتش.

فصل سوم: مقالات

- فراشدن از تبلیغ و رسیدن به تبیین در تاریخ نگاری جنگ-دفاع مقدس/علیرضا کمری: مروری بر پیشینه ی تاریخ نگاری جنگ در ایران/ تاریخ هرودوت؛ نخستین تلاش ها برای ثبت و ضبط وقایع جنگ/از تاریخ بلعمی تا ناسخ التواریخ؛ سامان یافتن تدریجی تاریخ نگاری جنگ/نهضت ترجمه ی کتب تاریخی در ایران/ نبود اندیشه و مشی و منضبط دفاعی و جنگی؛ مانع رشد و تحول تاریخ نگاری جنگ در ایران/ نبود اندیشه و مشی منسجم و منضبط دفاعی و جنگی؛ مانع رشد و تحول تاریخ نگاری جنگ در ایران/ از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول؛ ظهور تاریخ نگاری باستانی گرا/ وقوع جنگ جهانی دوم؛ شکوفایی تاریخ نگاری جنگ در غرب و ترجمه ی زمان های تاریخی در ایران/ موانع جدی بر سر راه رشد و نضج تاریخ نگاری جنگ در ایران/ شکل گیری و رشد تاریخ نگاری جنگ یا دفاع مقدس/تاریخ نگاری جنگ در سپاه/ گذری و نظری بر تولیدات تاریخ نگارانه ی جنگ در سپاه
- تاریخ نگاری جنگ؛ ناگفته ها و نانوشته ها/کاوه بیات: سال های نخست جنگ؛ پیشگامی پژوهشگران غربی برای تدوین تاریخ نگاری جنگ/ سال های میانی و نهایی جنگ؛ تکان و تکاپو در داخل کشور برای تدوین تاریخ نگاری جنگ/ مروری بر تولیدات مکتوب مرکز مطالعات و تحقیقات/گذری بر دو سال جنگ؛ تاریخ نگاری جنگ با رویکرد تبلیغی-توجیهی/نبرد فاو؛ ظهور نخستین علایم شکل گیری یک رویکرد جدی به تاریخ جنگ/اهتمام مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه به انتشار مجموعه ی سیری در جنگ ایران و عراق/انتشار گزارش های عملیات گام دیگر جنگ؛ کوششی برای ارائه تصویر دقیق تر از تاریخ جنگ/ خرمشهر در جنگ طولانی؛ نمونه ای از تک نگاری های جنگ/ سهم و جایگاه ارتش در تدوین تاریخ جنگ/ مسائل بحث نشده ی جنگ

فصل چهارم: گفت و گو

- گفت و گو درباره ی تاریخ جامعه جنگ؛ چیستی، مبانی، ضرورت ها، ملاحظات/با سردار باقرزاده: آیا بنیاد شهید حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس رویکرد تاریخی به جنگ دارد؟/طراحی پروژه ی تهیه و تدوین تاریخ جامعه جنگ به چه ضرورت هایی نظر داشته است؟/مبانی انجام و اجرای این پروژه چه بوده است؟/چه تلقی و معنایی از تاریخ جامع جنگ وجود دارد؟/تهیه و تدوین تاریخ جامع جنگ با نظر داشت چه ملاحظاتی صورت گرفته است؟

بخش سوم: روایت و تاریخ نگاری جنگ؛ چیستی روایت و چرایی و چگونگی تغییر آن

فصل اول: مقالات

- درآمدی بر مطالعه ی نشانه شناختی روایت/علیرضا کمری: تأمل در معنی واژگان روایت/روایت از منظر مطالعات ادبی/روایت از منظر مطالعات فقهی/روایت از منظر مطالعات زبان شناختی/گستره مصداقی روایت در گفتار، نوشتار، تصویر/معرفی مهم ترین شاخصه های روایت از منظر و رویکرد نشانه شناختی.
- شناسایی زمینه ها و عوامل مؤثر بر تغییر روایت جنگ/محمد درودیان: تأثیرپذیری فهم و ادراک از زمان و مکان/ تأثیر پذیری روایت از فهم و ادراک زمان مند و مکان مند/ سقوط صدام؛ تحول جدی در نوع نگارش به موضوع جنگ و مسائل متعدد آن/گسترش فضای نقد پس از جنگ؛ عامل مؤثر در ظهور و بروز روایت های انتقادی از جنگ/بازدید از مناطق عملیاتی؛ تقویت روایت های حماسی-عاطفی از جنگ
- روایتگری (جنگ)؛ ملاحظات، آسیب ها و تهدیدها/محمد جان پور: علل ظهور و بروز روایتگری(جنگ)/ملاحظات عمده در طرح و پردازش مسئله ای به نام آسیب شناسی گفتمان روایت گری (جنگ)/ ضرورت ها و اهداف مطالعه ی گفتمان روایتگری(جنگ)؛ گونه شناسی روایت (جنگ) بر اساس نوع ارتباط راوی و مخاطب/بازشناسی عوامل اخلال در روابط میان مخاطب و روای(جنگ)/بازشناسی آسیب های گفتمان روایتگری(جنگ)
- فرماندهان جنگ به روایت همرزمان و همرتبگان نظامی آنها (مطالعه ی موردی: نگین شماره های 11 و 16، ویژه نامه های شهید احمدکاظمی و شهید حسن باقری)/فرانک جمشیدی: بازشناسی مسئله ی اصلی در تهیه و تدوین تاریخ فرماندهان جنگ/بازشناسی ضرورت های اولیه در تهیه و تدوین تاریخ فرماندهان جنگ/بازشناسی اهداف مهم در تهیه و تدوین تاریخ فرماندهان جنگ/معرفی فرضیه ای که نقد تاریخ فرماندهان جنگ درصدد اثبات یا رد آن است/معرفی هدفی که نقد تاریخ فرماندهان جنگ دنبال می کند. ضرورت تمرکز تاریخ فرماندهان جنگ بر چرایی به جای چگونگی/آسیب شناسی ناشی از تمرکز تاریخ فرماندهان جنگ بر چگونگی بر جایی چرایی/تحلیل آسیب شناختی شواهد مثال ها از تاریخ فرماندهان جنگ/معرفی راهکارهای پیشنهادی؛ تشکیک های سه گانه به تاریخ فرماندهان جنگ

فصل دوم: گفت و گو درباره ی خاطره گویی، به مثابه گونه ای از روایت جنگ در دفتر ادبیات و هنر مقاومت/با مرتضی سرهنگی و هدایت الله بهبودی

روایت دفتر ادبیات و هنر مقاومت از جنگ چه نوع روایتی است؟/این روایت حاصل کدام نوع نگاه به جنگ است؟/ ساختار فعلی ادبیات جنگ در دفتر ادبیات و هنر مقاومت و نوع سازمان دهی آن و متدولوژی به کار رفته در تولید آثار روایی این دفتر، برآیند کدام رویکرد به جنگ است؟/مبانی این روایت در دفتر چه بوده است؟/ دفتر ادبیات و هنر مقاومت درباره ی ادامه و استمرار این نوع روایت در آینده، به چه چشم اندازهایی نظر دارد؟/اگر آن چه مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ تاکنون از جنگ منتشر کرده در حکم پیکر و کالبد روایت جنگ باشد، آیا آثار دفتر را می توان در حکم روح و باطن روایت جنگ دانست؟/آیا این نوع تفکیک از روایت های جنگ، اعتباری و حاصل فاصله گیری از جنگ است؟/برون داد روایت فعلی دفتر از جنگ چیست؟/اگر روایت مرکز مطالعات و تحقیقات از جنگ روایت چرایی و چگونگی جنگ باشد، روایت دفتر از جنگ چه ابعادی از این واقعه را می کاود؟/چنانچه روایت مرکز از جنگ را تشریح مناسبات نظامی جنگ بدانیم، آیا می توان پذیرفت در روایت دفتر از جنگ، تشریحات مناسبات انسانی هدف بوده است؟/آیا می توان حاصل دفتر از جنگ را تهیه ی شناسنامه ی فرهنگی جنگ هشت ساله ی ایران و عراق دانست؟/روایت کنونی دفتر از جنگ آیا نهایتاً جنگ را به مخاطبان خویش معرفی می کند یا انسان جنگ را؟ آیا می توان گفت محوریت انسان در روایت دفتر از جنگ موجب فرازمانی و فرامکانی شدن این نوع روایت شده است؟/آیا اهتمام دفتر به جست و جوی صحنه های نو و شگفت آور در خاطرات جنگ، این نوع روایت از جنگ را به مرز مبالغه گویی نزدیک نمی کند؟/آسیب ها و آفت هایی که در پی نوجویی در خاطرات جنگ، آثار روایی دفتر را تهدید می کند چیست؟/آیا نوع روایت شکل گرفته در دفتر ناشی از نقطه ی عزیمت این حرکت و تجاربی است که طی هجده سال از تأسیس به این سو به آن دست یافته است؟/آیا دفتر در تولید آثار روایی از جنگ می تواند نقطه ی عزیمت کنونی خود را به نقطه ی عزیمت دیگری به نام ترسیم ضرورت های یک حادثه ی بزرگ تغییر دهد؟/در تعیین رویکرد فعلی دفتر به روایت جنگ، دغدغه ی وقوع احتمالی جنگ در آینده تا چه حد سهم و نقش داشته است؟/آیا صرف گردآوری تجارب انسانی جنگ، به مثابه مرکز ثقل روایت دفتر از جنگ، می تواند دستمایه یا مبنای روایت جنگ در آینده و اتصال آن به جنگ گذشته باشد؟/آیا می توان وجه تکرارپذیر حوادث بزرگی چون جنگ را شناسایی کرد و آن را مرکز ثقل روایت های متعدد از جنگ قرار داد؟ آیا نقد و بررسی و آسیب شناسی تمام آن چه طی دو دهه ی اخیر درباره ی جنگ تولید شده و به روایت جنگ پرداخته، می تواند جنگ گذشته را به جنگ آینده بپیوندد؟/آیا این پیش بینی تحقق پذیر است که در آینده، آثار روایی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ در یک نقطه به آثار دفتر ادبیات و هنر مقاومت تلاقی پیدا کند.

فصل سوم: ضمیمه ها؛ سخنرانی ها

ضمیمه ی اول: روایت جنگ در اردوهای راهیان نور/ مرتضی مصطفوی

ضمیمه ی دوم: منشور روایتگری/ حسین یکتا

مؤخره: فرانک جمشیدی

نقد و بررسی کتاب

این کتاب از دیدگاه های مختلفی قابل بررسی است. طراحی جلد کتاب مناسب است و دو رنگ بودن طرح آن، بیانگر آن است که گردآورنده در نظر داشته است دو موضوع مشترک از نظر محتوایی و در عین حال تا حدی متفاوت از نظر برداشت ارائه دهد. طرح روی جلد به نحو استادانه ای واژه تاریخ نگری و تاریخ نگاری را در یک کلمه تداعی و بر آن تأکید می کند، توجه خواننده را به نکته اتکاء کتاب در موضوع جنگ جلب می کند. در ترجمه عنوان کتاب به انگلیسی در پشت جلد از واژه تاریخ نگاری(Histography)استفاده شده، اما در مورد تاریخ نگری معادلی نیامده که علت آن معلوم نیست.
2- فهرست تفصیلی کتاب در زمره مواردی است که کمتر در کتب دیگر دیده شده و از نقاط قوت کتاب به شمار می رود و در دسترس اجمالی خواننده به محتوای کتاب نقش مهمی دارد.
3- مقالات منتخب سعی شده به نحوی در قالب بخش ها و فصل ها دسته بندی گردد تا جنبه های مختلف تاریخ نگاری و تاریخ نگری مورد بررسی قرار گیرد و در واقع نوعی رویکرد انتقادی مدنظر بوده است. اما بررسی مقالات نشان می دهد که جز در یک مورد (جریان های تاریخ نگاری و تاریخ جنگ ایران و عراق) که اتفاقاً توسط گردآورنده نگاشته شده مورد مستقیم دیگری دیده نمی شود. اما در محتوای برخی مقالات و گفت و گوها، نگاهی آسیب شناسان و منتقد دیده می شود. بررسی محتوای کتاب، این نکته را به ذهن متبادر می کند که شاید انتخاب این نام برای کتاب، بیشتر از آن که بر محتوای آن دلالت داشته باشد، خواست شخصی گردآورنده بوده است.
4- نوع چینش مطالب در کتاب در قالب فصل ها تا حدودی ابهام دارد، چنانچه جنگ به عنوان یک موضوع مدنظر باشد، به نظر می رسد اگر بخش دوم تحت عنوان تاریخ نگاری جنگ، ظهور و بروز، رشد و شکل گیری، به اول کتاب منتقل می شد برای آشنایی ذهن خوانندگان، با موضوع و برقراری ارتباط با آن مفیدتر بود و بخش اول(تاریخ نگاری جنگ، چالش ها، محدودیت ها، آسیب ها) در جای بعد قرار گیرد.
5- بخش دوم (روایت و تاریخ نگاری جنگ، چیستی روایت و چرایی و چگونگی تغییر آن) هر چند از نظر محتوایی ارتباط مستقیم با موضوع دارد، اما ارتباط آن با دو بخش دیگر دقیقاً مشخص نیست. احتمالاً تلاش گردآورنده آوردن این بخش در تبیین بیشتر موضوع بوده است.
6- تلاش گردآورنده در انتخاب مقالات مرتبط با موضوع هر بخش درخور تقدیر است. او سعی کرده است از تمامی موارد و منابعی که می تواند به روشن شدن موضوع کمک کند، استفاده نماید. مقالات، گفت و گوها، اسناد و حتی سخنرانی ها.
7- در دسته بندی مطالب بخش ها که در ذیل فصل ها آمده، معمولاً ابتدا مقالات، بعد گفت و گو و سپس سایر منابع می آمده که در بخش دوم این گونه نیست و دو مقاله را عنوان فصل داده و در ذیل مقالات نیاورده است که از نظر چینش درست نیست. احتمالاً گردآورنده با فصل قراردادن دو مقاله، سعی در مهم جلوه دادن موضوع مورد مقاله و اهمیت آن در کتاب داشته است.
8- یکی از سؤالات مهم درباره این کتاب، سطح مخاطبان آن است. آیا این کتاب سعی دارد تا با عموم جامعه ارتباط برقرار کند یا مخاطبان آن سطح تحصیل کرده و دانشگاهی متخصصان این حوزه هستند؟ بررسی مقالات و گفت و گوها نشان می دهد که گردآورنده منابع را از سطوح مختلف انتخاب کرده و سعی کرده حوزه مخاطبان آن به علت اهمیت موضوع از گستره بیشتری برخوردار باشد. در ضمن نشان دهد که دیدگاه های موجود در این حوزه چه تفاوت و تشابه ها و چه مقدار از زمینه علمی برخوردار باشد.
9- مقالات و گفت و گوها قبلاً یک بار و یا بعضاً دوبار در فصلنامه نگین با سایر جاها چاپ شده است. علت این که گردآورنده مقالات چاپ شده را، که اغلب در دهه ی 80 به چاپ رسیده اند، مجدداً گردآورده است، می تواند بیانگر اهمیت موضوع باشد، اما این ابهام را نیز دارد که چرا هیچ مقاله تازه ای در این حوزه در کتاب استفاده نشده است و یا هیچ ویرایش مجدد و بازنگری بر محتوای مقالات آن صورت نگرفته است.
10- آوردن چند مقاله از برخی نویسندگان خاص، این سؤال را پیش می آورد که چرا گردآورنده خصوصاً در قسمت مقالات از مقالات افراد خاص استفاده کرده است؟ آیا تعداد افراد متخصص در این حوزه کم است یا تعداد مقالات نگاشته شده محدود؟ یا گردآورنده خواسته است تفکر و ایده خاصی را در کتاب مطرح کند؟ البته هر دو مورد به نوعی صحیح است.
11- نویسندگان مقالات و شرکت کنندگان گفت و گوها را از منظر دیگری نیز می توان بررسی کرد. گردآورنده کتاب سعی داشته است دیدگاه هایی را هم از کسانی که در جنگ درگیر و بعد از آن با مراکز جنگ در ارتباط بوده اند؛ و هم از گروهی که از بیرون به جنگ می نگرند، بیاورد که در عین حال کامل کننده موضوع مقالات نیز باشد.
12- گردآورنده در مقدمه کتاب سعی داشته است با طرح مباحثی در اطراف موضوع، هدف خود را از چاپ مجموعه مقالات مشخص کند، اما جا داشت توضیحات بیشتری در مورد هدف، نحوه انتخاب و گردآوری، علت دسته بندی ارائه دهد.
13- با توجه به اشراف گردآورنده به موضوع مورد بحث، که از مقالات و گفت و گوهای وی در کتاب مشخص می شود، به جا بود در مؤخره بحث به جمع بندی مطالب ارائه شده بپردازد، هر چند این کار را خانم جمشیدی، ویراستار کتاب انجام داده است، اما ارائه یک جمع بندی از کلیه مطالب ارائه شده با توجه به تنوع محتوا و سطح مختلف کتاب ضروری به نظر می رسد.
14- فهرست تفصیلی کتاب دسترسی اجمالی به آن را ممکن می سازد، اما کتاب هیچ نمایه ای ندارد. لازم بود تا برخی نمایه ها برای دسترسی آسان به مطالب تهیه گردد.
15- هر چند مقالات گردآوری شده یک بار و حتی دو بار در جایی دیگر چاپ شده است، اما از حیث موضوع و مضمون و تفکر در جمع آوری آن بدیع هستند. بررسی سایر منابع چاپ شده در حوزه جنگ نشان می دهد که تاکنون چنین مجموعه با این محتوا تدوین نشده است. هر چند برخی مجلات مانند نگین(13)، گفت و گو(22) ویژه نامه هایی در مورد تاریخ نگاری گردآوری کرده بودند و کتاب هایی با مضمون عقل گرایانه و رویکرد آکادمیک مانند پرسش های اساسی در جنگ، با راهبردهای جنگ به نگارش درآمده اند؛ اما جای خالی چنین مجموعه ای حاوی دیدگاه های متفاوت و در عین حال علمی، خالی بود.
16- سعی کتاب در پاسخ به سؤالاتی مانند میزان حق دانستن افراد خارج از حیطه جنگ، میزان ورود افراد آکادمیک در حیطه تاریخ نگاری جنگ، میزان توجه به خواست ها و سلایق مختلف در تفسیر وقایع جنگ، افراط و تفریط در بینش و روش تاریخ نگاری جنگ، جایگاه و کارکرد مراکز مرتبط با تاریخ جنگ در رابطه با آن، ترویج گفتمان بین آراء و دیدگاه ها قابل تقدیر است، اما به نظر می رسد توضیحات در حد ورود به مدخل و توضیحات اولیه بودده و جای کار بیشتری در این زمینه وجود دارد، به طوری که بسیاری از مطالب مطرح شده را می توان در حد طرح موضوع دانست.

پی نوشت ها :

1. دانشجوی دکتری تاریخ محلی، دانشگاه اصفهان.
2. از کتاب های آقای کمری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- با یاد خاطره، ناشر: سوره مهر، چاپ اول: 1383؛ و یاد مانا، انتشارات سوره مهر، چاپ دوم 1388.
- مجموعه کتاب های «فرهنگ جبهه».
- «نگارگر تاریخ» که گزینه ای است از تاریخ بیقهی.

منابع :
- مجموعه مقالات «تاریخ به روایت فرهنگ عامه و فرهنگ جبهه» کتاب مقاومت/نشریه، سال انتشار 68/6/31 الی 70/7/21.
- درآمدی بر مقدمات تاریخ نگاری جنگ هشت ساله ایران و عراق؛ در کتاب «چهارمین کنفرانس بررسی دفاع مقدس».
- راز مزار؛ در مجموعه مقالات ویژه دفاع مقدس «نشریه نامه ی پژوهش شماره 9 تابستان 77».
- خاطره نویسی به مثابه ی دانش و روش؛ کتاب ماه هنر-تیر و خرداد 84.
- مجموعه مقاله هایی که ذیل عنوان «یک کتاب در یک نگاه» با نام مستعار-ع.ک. همدانی-در نشریه ی رشد معلم از سال 70 الی 72 به طور متناوب چاپ شده است.
3- از مقالات خانم جمشیدی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نظریه پردازی را به اهلش بسپارید؛ «سوره 12، آبان و آذر 83»
- نگاه بکر به باکری امکان پذیر است؟؛ «نگین 20، بهار 86»
- گونه شناسی روایت های جنگ؛ «مطالعات ملی 34، 1387»
- اگر روزی تاریخ بمیرد؛ کتاب ماه ادبیات و فلسفه 97/ آبان 84
- هویت، روایت، جنگ؛ فصلنامه مطالعات ملی 23/، 1384.
4- از آثار آقای درودیان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

کتابنامه :
الف: مجموعه پنج جلدی سیری در جنگ (1-خونین شهر تا خرمشهر 2-خرمشهر تا فاو 3-فاو تا شلمچه 4-شلمچه تا حلبچه 5-پایان جنگ)ب: مجموعه پنج جلدی نقد و بررسی جنگ (1-پرسش های اساسی جنگ؛ 2-اجتناب ناپذیری جنگ 3-علل تداوم جنگ 4-روند پایان جنگ 5-گزینه های راهبردی در جنگ) ج: سایر کتاب ها (-خرمشهر در جنگ طولانی-آغاز تا پایان (این کتاب مستقل در واقع جلد ششم مجموعه سیری در جنگ است
-نبرد در شرق بصره)
مقالات
(بیش از 20 مقاله درباره جنگ ایران و عراق) در فصلنامه ی نگین، سیاست دفاعی و کتاب مجموعه مقالات.
منبع مقاله :
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 136، صص 35-28