یعقوبی( - و. 897)( -.278هجری)را باید از جمله تاریخ دانان شیعه به حساب آورد که در جغرافیا نیز توانایی بسیار زیادی داشتند. البته او نیز همچون دانشمندان همتای خود در قرون وسطای اسلامی بر بسیاری از سایر علوم به ویژه بر نجوم نیز تسلط داشت. یعقوبی ایرانی تبار و از مردم اصفهان بود(1) او دوران جوانی خود را در دستگاه طاهریان خراسان و در ارمنستان گذراند و سفرهای متعددی در ایران، ارمنستان، خراسان، هند، مصر، مغرب و غیره انجام داد. کتاب بسیار پراهمیت یعقوبی از نظر اندیشه ی انسان شناختی اسلام قرون وسطی، البلدان است که او آن را در سال های 891-892 میلادی پس از سفرهای طولانی خود تألیف کرد. در این کتاب سرزمین های مورد بررسی به چهار بخش تقسیم شده اند: نخست ایران، ترکستان، افغانستان؛ دوم، عراق غربی و جنوب و مغرب جزیرة العرب؛ سوم، عراق جنوبی و شرقی، شرق جزیرة العرب و چین و هند؛ و چهارم، بیزانس، مصر، نوبه و شمال افریقا، که متأسفانه بخش های سوم و چهارم این کتاب از میان رفته اند(2). با وجود این آنچه از کتاب باقی مانده است هنوز هم حجم بزرگی از اطلاعات جغرافیایی فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را به خواننده عرضه می کند. از یعقوبی همچنین کتاب تاریخ که ظاهراً پیش از کتاب البلدان تألیف شده و حوادث تاریخی را از آغاز تا سال 872 میلادی(259هجری) بیان کرده، باقی مانده است. از نکات جالب کتاب حاضر این است که بخش بزرگی از آن به تاریخ پیش از اسلام از تاریخ انجیلی و انبیا گرفته تا پادشاهان سریانی و بابلی، یونان، ساسانیان، مصریان و اعراب جاهلیت اختصاص دارد. بخش دیگر کتاب درباره ی تاریخ اسلامی با تأکید بر سال های نخستین اسلام در عربستان است. در هر بخش یعقوبی تلاش کرده است به باورهای دینی، رسوم و تقسیمات قبیله ای اشاره هایی مفید داشته باشد و گاه حتی نکات ریزتری همچون بازی ها(نرد و شطرنج) و ادبیات(کلیله و دمنه، نوشته های فلسفی و ادبی)را نیز مدنظر داشته است.
مرزها و کیش چینیان
«چین را از خشکی سه مرز و از دریا یک مرز است:
مرز اول ترک و تاتار است، همیشه در میان اینها و چین جنگ های پیوسته ای بود تا آن که سازش کرده به یکدیگر زن دادند و گرفتند.
مرز دوم تبت است، در میان تبت و چین کوهی است که چینیان را بر آن مرزبانانی در مقابل تبت، و تبت را مرزبانانی در مقابل چین است و اینان در میان مرز دو کشور جای دارند.
مرز سوم به قومی وابسته است که آن ها را «مانساس»می گویند و دولت مستقل و شهرهای وسیعی دارند که به گفته ی بعضی هر یک از طول و عرض کشورشان چندین سال راه است و کسی نمی داند که پس از آن ها چه کسانی هستند، اینان نزدیک باهل چین می باشند.
مرز چهارم که به دریا وابسته است راه آمدن مسلمین به چین است به طوری که در شمار دریاها گفتیم. کیش چینیان پرستش بت ها و خورشید و ماه است، برای بت های خود عیدهایی دارند که از همه مهم تر عیدی است در اول سال به نام «زارار» همگی به انجمنی که دارند می روند، خوردنی ها و نوشیدنی ها فراهم می کنند سپس مردی را که خود را وقف این بت بزرگ ساخته، بر همه ی شهوات خود غالب آمده و بر هرچه بخواهد قدرت یافته است، می آورند، او را نزدیک بت می برند و در حالی که بر انگشتان دست خود چیزی نهاده است که آتش می گیرد، پس انگشتان خود را آتش می زند و پیش روی آن بت چراغ می کند تا وقتی که می سوزد و می میرد آن گاه او را پاره پاره می کنند و هر کس کم تر پاره ای از استخوان یا جامه اش به دست آورد بی شک رستگار است. بعد از این مرد دیگری که می خواهد برای سال نو خود را وقف بت نماید می آورند، پس به جای اولی قرار می گیرد و جامه ها را می پوشد و چنگ ها بر او نواخته می شوند آن گاه مردم پراکنده می شوند و یک هفته در آنجا به خوردن و آشامیدن می گذرانند و باز می گردند. ماهی را که این عید(در آن)است«جناح»می نامند و روز عید روز اول «حزیران» است. چینیان را نیز حسابی است و ماه ها را به حساب هایی که فهمیده اند به نام های مختلفی می نامند: جناح، رداح، رامح، مالح، کسران، بارد، نمرود، کنعان، زاغ، هراه، هرهر و ناهر».
(احمد بن ابی یعقوب، ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه ی محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1374، دو جلد، جلد اول، صص 225-227).
پی نوشت ها :
1.آیتی، 1374، چهارده.
2.ابن فضلان، 2535:ح؛ آیتی، 1374، بیست و دو.
فکوهی، ناصر؛(1390)، تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی، تهران، نشر نی، چاپ هفتم
