نقش اختیار در شکل گیری سوء ظن
پرسش :
آیا سوء ظن پیدا کردن به اختیار انسان است؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
بسیارى از سوء ظن هاى غیر اختیارى، یا در ابتدا مقدمات اختیارى دارد یا در ادامه راه؛ مثلا همنشینى با افراد فاسد مو جب سوء ظن به نیکوکاران می شود، بنابراین بر انسان لازم است از همنشینى با بدان بپرهیزد تا حالت سوء ظنش برطرف گردد، و این یک امر اختیارى است. و اگر بدون مقدمات اختیارى چنین گمانى براى انسان پیدا شد، باید احتمالات صحیح را مد نظر قرار دهد تا سوء ظنش برطرف شود. رسول خدا(ص) مى فرماید: «براى [توجیه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو کن و اگر عذرى نیافتى باز هم کوشش کن عذرى بیابى».
پاسخ تفصیلی:
پرسش مهم این است که اصولا سوء ظن یک امر اختیارى است یا غیر اختیارى؟ اگر انسان با مشاهده صحنه اى، بى اختیار گمان بدى درباره شخص یا اشخاص مى برد، آیا این قابل نکوهش است؟ و ممکن است در دائره تکلیف قرار گیرد، با این که همه مقدمات آن غیر اختیارى بوده؟ و چگونه ممکن است آن همه مذمت و کیفر به یک امر غیر اختیارى تعلق گیرد؟
براى پاسخ این سؤال دو راه را مى توان پیمود:
1ـ نخست این که: این بدگمانى که در فکر انسان پیدا شده به تنهایى مشمول مجازاتها و نکوهش ها نیست، بلکه اگر در مرحله عمل ظاهر نشود، و انسان ترتیب اثرى بر آن ندهد، یعنی سخنى نگوید، و کارى که دلالت بر بدگمانى دارد را انجام ندهد، نه جاى نکوهش دارد و نه کیفر. از این رو بعضى از بزرگان علم اخلاق می گویند: «وَ اَمّا الْخَواطِرُ وَ حَدِیْثُ النَّفْسِ فَهُوَ مَعْفُوٌّ عَنْهُ...وَ لکِنَّ الْمَنْهِىَّ عَنْهُ اَنْ تَظُنَّ، وَ الظَّنُّ عِبارَةٌ عَمّا تَرْکَنُ اِلَیْهِ النَّفْسُ، وَ تَمِیْلُ اِلَیْهِ الْقَلْبُ»(1)؛ (آنچه به خاطر، خطور مى کند و انسان با خودش مى گوید، مورد عفو واقع شده...آنچه از آن نهى شده این است که: گمان [بد] ببرى، و گمان آن است که فکر تو به آن اعتماد کند، و قلب به آن مایل شود [و طبعاً در عمل ظاهر گردد]).
کوتاه سخن این که، سوء ظن داراى سه مرحله است: «سوء ظن قلبى»، «سوء ظن زبانى»، «سوء ظن عملى». آنچه در قلب است مشمول تکلیف نیست چون از اختیار بیرون است، ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همین دلیل، در بعضى از روایات مى خوانیم: «سه چیز است که هیچکس از آن برکنار نمى ماند، یکى از آنها گمان بد است» سپس فرمود: «وَ اِذا ظَنَنْتَ فَلا تَحَقَّقْ»(2)؛ (هنگامى که گمان بدى بردى ترتیب اثر به آن مده).
2ـ دیگر اینکه: بسیارى از سوء ظن هاى غیر اختیارى، یا در ابتدا مقدمات اختیارى دارد یا در ادامه راه، افرادى که با اشخاص بد همنشینى مى کنند، به نیکان سوء ظن پیدا می کنند، بنابراین بر آنها لازم است از همنشینى با بدان بپرهیزند تا حالت سوء ظن آنان برطرف گردد، و این یک امر اختیارى است. و اگر بدون مقدمات اختیارى چنین گمانى براى انسان پیدا شد، باید درباره آن بیندیشد، و احتمالات صحیح را مد نظر قرار دهد. مثلا بگوید: این زن ناشناس که با فلان کس است شاید خواهر او یا فرزند خواهر، یا فرزند برادر، یا همسر او است، و ممکن است من آنها را نشناسم، بى شک اندیشه در این احتمالات صحیح، سبب مى شود که سوء ظن سست گردد یا به کلى برطرف شود. به همین دلیل حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)مى خوانیم: «اُطْلُبْ لاِخِیْکَ عُذْراً فَاِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتمِسْ لَهُ عُذْراً»(3)؛ (براى [توجیه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو کن و اگر عذرى نیافتى باز هم کوشش کن عذرى بیابى).(4)
پی نوشت:
(1). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانى، ملا محسن، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، مؤسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1417 ق، چاپ چهارم، ج 5، ص 268، (بیان تحریم الغیبة بالقلب).
(2). تحف العقول، ابن شعبه حرانى، حسن بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1404 ق / 1363 ش، چاپ دوم، ص 50، و روی عنه ص فی قصار هذه المعانی؛ مجموعة ورام، ج 1، ص 127، باب ما جاء فی الحسد؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 55، ص 320، باب 11 آخر فی النهی عن الاستمطار بالأنواء و الطیرة و العدوى.
(3). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1362 ش، چاپ اول، ج 2، ص 622، علم أمیر المؤمنین أصحابه فی مجلس واحد أربعمائة باب مما یصلح للمسلم فی دینه و دنیاه؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 194، باب 62 التهمة و البهتان و سوء الظن بالإخوان و ذم الاعتماد على ما یسمع من أفواه الرجال.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 341.
پرسش های مرتبط:
بسیارى از سوء ظن هاى غیر اختیارى، یا در ابتدا مقدمات اختیارى دارد یا در ادامه راه؛ مثلا همنشینى با افراد فاسد مو جب سوء ظن به نیکوکاران می شود، بنابراین بر انسان لازم است از همنشینى با بدان بپرهیزد تا حالت سوء ظنش برطرف گردد، و این یک امر اختیارى است. و اگر بدون مقدمات اختیارى چنین گمانى براى انسان پیدا شد، باید احتمالات صحیح را مد نظر قرار دهد تا سوء ظنش برطرف شود. رسول خدا(ص) مى فرماید: «براى [توجیه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو کن و اگر عذرى نیافتى باز هم کوشش کن عذرى بیابى».
پاسخ تفصیلی:
پرسش مهم این است که اصولا سوء ظن یک امر اختیارى است یا غیر اختیارى؟ اگر انسان با مشاهده صحنه اى، بى اختیار گمان بدى درباره شخص یا اشخاص مى برد، آیا این قابل نکوهش است؟ و ممکن است در دائره تکلیف قرار گیرد، با این که همه مقدمات آن غیر اختیارى بوده؟ و چگونه ممکن است آن همه مذمت و کیفر به یک امر غیر اختیارى تعلق گیرد؟
براى پاسخ این سؤال دو راه را مى توان پیمود:
1ـ نخست این که: این بدگمانى که در فکر انسان پیدا شده به تنهایى مشمول مجازاتها و نکوهش ها نیست، بلکه اگر در مرحله عمل ظاهر نشود، و انسان ترتیب اثرى بر آن ندهد، یعنی سخنى نگوید، و کارى که دلالت بر بدگمانى دارد را انجام ندهد، نه جاى نکوهش دارد و نه کیفر. از این رو بعضى از بزرگان علم اخلاق می گویند: «وَ اَمّا الْخَواطِرُ وَ حَدِیْثُ النَّفْسِ فَهُوَ مَعْفُوٌّ عَنْهُ...وَ لکِنَّ الْمَنْهِىَّ عَنْهُ اَنْ تَظُنَّ، وَ الظَّنُّ عِبارَةٌ عَمّا تَرْکَنُ اِلَیْهِ النَّفْسُ، وَ تَمِیْلُ اِلَیْهِ الْقَلْبُ»(1)؛ (آنچه به خاطر، خطور مى کند و انسان با خودش مى گوید، مورد عفو واقع شده...آنچه از آن نهى شده این است که: گمان [بد] ببرى، و گمان آن است که فکر تو به آن اعتماد کند، و قلب به آن مایل شود [و طبعاً در عمل ظاهر گردد]).
کوتاه سخن این که، سوء ظن داراى سه مرحله است: «سوء ظن قلبى»، «سوء ظن زبانى»، «سوء ظن عملى». آنچه در قلب است مشمول تکلیف نیست چون از اختیار بیرون است، ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همین دلیل، در بعضى از روایات مى خوانیم: «سه چیز است که هیچکس از آن برکنار نمى ماند، یکى از آنها گمان بد است» سپس فرمود: «وَ اِذا ظَنَنْتَ فَلا تَحَقَّقْ»(2)؛ (هنگامى که گمان بدى بردى ترتیب اثر به آن مده).
2ـ دیگر اینکه: بسیارى از سوء ظن هاى غیر اختیارى، یا در ابتدا مقدمات اختیارى دارد یا در ادامه راه، افرادى که با اشخاص بد همنشینى مى کنند، به نیکان سوء ظن پیدا می کنند، بنابراین بر آنها لازم است از همنشینى با بدان بپرهیزند تا حالت سوء ظن آنان برطرف گردد، و این یک امر اختیارى است. و اگر بدون مقدمات اختیارى چنین گمانى براى انسان پیدا شد، باید درباره آن بیندیشد، و احتمالات صحیح را مد نظر قرار دهد. مثلا بگوید: این زن ناشناس که با فلان کس است شاید خواهر او یا فرزند خواهر، یا فرزند برادر، یا همسر او است، و ممکن است من آنها را نشناسم، بى شک اندیشه در این احتمالات صحیح، سبب مى شود که سوء ظن سست گردد یا به کلى برطرف شود. به همین دلیل حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)مى خوانیم: «اُطْلُبْ لاِخِیْکَ عُذْراً فَاِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتمِسْ لَهُ عُذْراً»(3)؛ (براى [توجیه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو کن و اگر عذرى نیافتى باز هم کوشش کن عذرى بیابى).(4)
پی نوشت:
(1). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانى، ملا محسن، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، مؤسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1417 ق، چاپ چهارم، ج 5، ص 268، (بیان تحریم الغیبة بالقلب).
(2). تحف العقول، ابن شعبه حرانى، حسن بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1404 ق / 1363 ش، چاپ دوم، ص 50، و روی عنه ص فی قصار هذه المعانی؛ مجموعة ورام، ج 1، ص 127، باب ما جاء فی الحسد؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 55، ص 320، باب 11 آخر فی النهی عن الاستمطار بالأنواء و الطیرة و العدوى.
(3). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1362 ش، چاپ اول، ج 2، ص 622، علم أمیر المؤمنین أصحابه فی مجلس واحد أربعمائة باب مما یصلح للمسلم فی دینه و دنیاه؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 194، باب 62 التهمة و البهتان و سوء الظن بالإخوان و ذم الاعتماد على ما یسمع من أفواه الرجال.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 341.
پرسش های مرتبط:
