تاکید امام صادق (علیه السلام) بر کتابت و حفظ حدیث
پرسش :
امام صادق (علیه السلام) در قبال کتابت حدیث چه موضعی اتخاذ کردند؟
پاسخ :
پس از رحلت رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) نوشتن حدیث ممنوع شد، به طوری که مدتها مردم از نوشتن آن کراهت داشتند، حتی برخی از محدثان اهل سنت در قرن سوم نیز از نوشتن حدیث خودداری می کردند.(1) در برابر این روش، اهل بیت(علیهم السلام)، از اول اصحاب خود را به نوشتن احادیث و حفظ آن از اندراس، تشویق می کردند.(2) امام صادق(علیه السّلام) نیز طبق روش پدران خود بر این امر تأکید می ورزید.
در زمان آن حضرت گرچه افرادی شروع به جمع آوری احادیث و نوشتن آن نمودند؛ اما هنوز بسیاری در این امر دچار شک و تردید بودند. «ابو زهره» ضمن نقل این که امام صادق(علیه السّلام) طرفدار کتابت حدیث بود، ادعا کرده است که این امر در آن زمان شایع بوده، چنانکه «مالک بن انس» جامع حدیثی خود به نام «الموطأ» را در آن روزگار تألیف کرد.(3) البته باید گفت که از اوائل قرن دوم کار کتابت حدیث آغاز شد و مجموعه هایی تألیف گردید؛ اما همانطور که تاریخ شهادت می دهد کارهایی مانند «الموطأ» بسیار اندک است و بیشتر کتاب های حدیثی مربوط به اواخر قرن دوم و به طور عمده از قرن سوم است. به عنوان نمونه «ابو حنیفه» هیچ گونه مجموعه ای در این زمینه پدید نیاورده است.
آورده‌اند که: «ابو حنیفه می گفت: من رجال حدیث را دیده و از آنها حدیث فرا گرفته ام؛ اما جعفر بن محمد صحفی است. وقتی این سخن به گوش امام صادق(علیه السّلام) رسید، حضرت خندید و فرمود: او راست می گوید، من صحفی هستم، من صحف اجدادم و صحف ابراهیم و موسی را خوانده ام».(4) تکیه بر صحف پدرانش، نشان می دهد که امام، صحفی از آباء خویش به ارث برده است و این خود تأییدی است صریح بر این حقیقت که فقه شیعه از عصر رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) از پشتوانه مدوّن حدیثی برخوردار بوده است. در این زمینه ده ها روایت در کتب روایی شیعه نقل شده حاکی از این که ائمه از روی این صحف روایی، برای مردم حدیث روایت می کرده اند و گاهی هم اصرار داشتند که اصحابشان این صحف را ببینند.(5)
این در حالی بود که دیگران تنها حدیث را حفظ کرده و به صحف اعتقاد نداشتند. لذا از «سعید بن عبدالعزیز» نقل شده که گفت: «لایؤخذ العلم من صحفی»(6)؛ (از صحفی نمی توان علم حدیث آموخت).
روایات متعددی درباره تشویق اصحاب بر کتابت حدیث از امام صادق(علیه السّلام) نقل شده و همگی نشانگر آن است که تمایل به تدوین حدیث در عصر آن حضرت بسیار ضعیف بوده است. در روایتی آمده که امام صادق(علیه السّلام) فرمود: «اُکْتُبْ وَ بَثَّ عِلْمَکَ فِی إِخْوَانِکَ فَاِنْ مِتَّ فَوَرِّثْ کُتُبَکَ بَنِیکَ»(7)؛ (هر آنچه را که می دانی بنویس و آن را در بین برادرانت منتشر کن و موقعی که می میری کتاب هایت را برای فرزندانت به ارث بگذار).
پی‌نوشت‌ها:
(1). تذکرة الحفاظ، الذهبی، شمس الدین، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1374 ق، ج 1، ص 382 - 441 و 461؛ جامع بیان العلم و فضله، القرطبی، ابن عبد البر، دار الکتب الحدیثیه، مصر، 1979 م، ج 1، ص 78 - 79؛ سنن الدارمی، أبو محمد الدارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، دار الفکر، بیروت، 1398 ق، ج 1، ص 126؛ تقیید العلم، خطیب البغدادی، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1974 م، ج 1، ص 119 و 120.
(2). الطبقات الکبرى، محمد بن سعد بن منیع، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة ، بیروت، 1410 ق / 1990 م، چاپ اول، ج 6، ص 168؛ تقلید العلم، خطیب بغدادى، احمد بن على، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1974 م، ص 89 - 90؛ ربیع الابرار و نصوص الاخبار، زمخشرى، ابو القاسم محمود بن عمر، الرضى، قم، 1369 ق، ج 3، ص 294؛ التراتیب الإداریة والعمالات و الصناعات و المتاجر و الحالة العلمیة التی کانت على عهد تأسیس المدنیة الإسلامیة فی المدینة المنورة العلمیة، عبد الحی الکتانی، محمد عَبْد الحَیّ بن عبد الکبیر ابن محمد الحسنی الإدریسی، محقق: عبد الله الخالدی، دار الأرقم، بیروتچاپ دوم، ج 2، ص 246؛ مقاله تاریخ تدوین حدیث، مجله نور علم، دوره دوم، ش 19، 21، 22.
(3). الامام الصادق(علیه السّلام)، ابو زهره، دار الثقافة العربیه، قاهره، بی تا، ص 95.
(4). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، موسوی خوانساری، محمد باقر، اسماعلیان، قم، 1391 ش، ج 8، ص 169.
(5). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 7، ص 77 و 95 - 98؛ مکاتیب الرسول(صلّى الله علیه و آله و سلّم)، احمدى میانجى، علی، نشر یس، قم، 1363 ش، ص 73 و 76.
(6). تذکرة الحفاظ، همان، ج 1، ص 219.
(7). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 2، ص 150.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم‌السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381.
پس از رحلت رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) نوشتن حدیث ممنوع شد، به طوری که مدتها مردم از نوشتن آن کراهت داشتند، حتی برخی از محدثان اهل سنت در قرن سوم نیز از نوشتن حدیث خودداری می کردند.(1) در برابر این روش، اهل بیت(علیهم السلام)، از اول اصحاب خود را به نوشتن احادیث و حفظ آن از اندراس، تشویق می کردند.(2) امام صادق(علیه السّلام) نیز طبق روش پدران خود بر این امر تأکید می ورزید.
در زمان آن حضرت گرچه افرادی شروع به جمع آوری احادیث و نوشتن آن نمودند؛ اما هنوز بسیاری در این امر دچار شک و تردید بودند. «ابو زهره» ضمن نقل این که امام صادق(علیه السّلام) طرفدار کتابت حدیث بود، ادعا کرده است که این امر در آن زمان شایع بوده، چنانکه «مالک بن انس» جامع حدیثی خود به نام «الموطأ» را در آن روزگار تألیف کرد.(3) البته باید گفت که از اوائل قرن دوم کار کتابت حدیث آغاز شد و مجموعه هایی تألیف گردید؛ اما همانطور که تاریخ شهادت می دهد کارهایی مانند «الموطأ» بسیار اندک است و بیشتر کتاب های حدیثی مربوط به اواخر قرن دوم و به طور عمده از قرن سوم است. به عنوان نمونه «ابو حنیفه» هیچ گونه مجموعه ای در این زمینه پدید نیاورده است.
آورده‌اند که: «ابو حنیفه می گفت: من رجال حدیث را دیده و از آنها حدیث فرا گرفته ام؛ اما جعفر بن محمد صحفی است. وقتی این سخن به گوش امام صادق(علیه السّلام) رسید، حضرت خندید و فرمود: او راست می گوید، من صحفی هستم، من صحف اجدادم و صحف ابراهیم و موسی را خوانده ام».(4) تکیه بر صحف پدرانش، نشان می دهد که امام، صحفی از آباء خویش به ارث برده است و این خود تأییدی است صریح بر این حقیقت که فقه شیعه از عصر رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) از پشتوانه مدوّن حدیثی برخوردار بوده است. در این زمینه ده ها روایت در کتب روایی شیعه نقل شده حاکی از این که ائمه از روی این صحف روایی، برای مردم حدیث روایت می کرده اند و گاهی هم اصرار داشتند که اصحابشان این صحف را ببینند.(5)
این در حالی بود که دیگران تنها حدیث را حفظ کرده و به صحف اعتقاد نداشتند. لذا از «سعید بن عبدالعزیز» نقل شده که گفت: «لایؤخذ العلم من صحفی»(6)؛ (از صحفی نمی توان علم حدیث آموخت).
روایات متعددی درباره تشویق اصحاب بر کتابت حدیث از امام صادق(علیه السّلام) نقل شده و همگی نشانگر آن است که تمایل به تدوین حدیث در عصر آن حضرت بسیار ضعیف بوده است. در روایتی آمده که امام صادق(علیه السّلام) فرمود: «اُکْتُبْ وَ بَثَّ عِلْمَکَ فِی إِخْوَانِکَ فَاِنْ مِتَّ فَوَرِّثْ کُتُبَکَ بَنِیکَ»(7)؛ (هر آنچه را که می دانی بنویس و آن را در بین برادرانت منتشر کن و موقعی که می میری کتاب هایت را برای فرزندانت به ارث بگذار).
پی‌نوشت‌ها:
(1). تذکرة الحفاظ، الذهبی، شمس الدین، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1374 ق، ج 1، ص 382 - 441 و 461؛ جامع بیان العلم و فضله، القرطبی، ابن عبد البر، دار الکتب الحدیثیه، مصر، 1979 م، ج 1، ص 78 - 79؛ سنن الدارمی، أبو محمد الدارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، دار الفکر، بیروت، 1398 ق، ج 1، ص 126؛ تقیید العلم، خطیب البغدادی، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1974 م، ج 1، ص 119 و 120.
(2). الطبقات الکبرى، محمد بن سعد بن منیع، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة ، بیروت، 1410 ق / 1990 م، چاپ اول، ج 6، ص 168؛ تقلید العلم، خطیب بغدادى، احمد بن على، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1974 م، ص 89 - 90؛ ربیع الابرار و نصوص الاخبار، زمخشرى، ابو القاسم محمود بن عمر، الرضى، قم، 1369 ق، ج 3، ص 294؛ التراتیب الإداریة والعمالات و الصناعات و المتاجر و الحالة العلمیة التی کانت على عهد تأسیس المدنیة الإسلامیة فی المدینة المنورة العلمیة، عبد الحی الکتانی، محمد عَبْد الحَیّ بن عبد الکبیر ابن محمد الحسنی الإدریسی، محقق: عبد الله الخالدی، دار الأرقم، بیروتچاپ دوم، ج 2، ص 246؛ مقاله تاریخ تدوین حدیث، مجله نور علم، دوره دوم، ش 19، 21، 22.
(3). الامام الصادق(علیه السّلام)، ابو زهره، دار الثقافة العربیه، قاهره، بی تا، ص 95.
(4). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، موسوی خوانساری، محمد باقر، اسماعلیان، قم، 1391 ش، ج 8، ص 169.
(5). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 7، ص 77 و 95 - 98؛ مکاتیب الرسول(صلّى الله علیه و آله و سلّم)، احمدى میانجى، علی، نشر یس، قم، 1363 ش، ص 73 و 76.
(6). تذکرة الحفاظ، همان، ج 1، ص 219.
(7). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 2، ص 150.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم‌السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381.
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
