سفر؛ حیله ای برای فرار از روزه
پرسش :
آیا سفر کردن در ماه رمضان برای فرار از روزه جایز است؟
پاسخ :
مشهور بین فقها جواز سفر است، منتهى آن را مکروه دانستهاند، و تنها کسى که در این حکم مخالفت کرده، و مسافرت در ماه مبارک رمضان را مطلقاً جایز نمىداند «ابو الصلاح حلبى» از قدماى فقهاى ماست. فقیه ماهر، صاحب جواهر بر این باور است که مشهور میان فقها این است که مسافرت در ماه رمضان کراهت دارد. و عموم و اطلاق این حکم، شامل کسانى که به قصد فرار از روزه به سفر مىروند، نیز مىشود
قطع نظر از سایر ادلّه، آیا مقتضاى قواعد، جواز مسافرت در ماه مبارک رمضان است؛ یا مسافرت در این ماه طبق قاعده جایز نیست؟ مقتضاى قاعده اوّلیّه، جواز مسافرت است. چون شارع مقدّس فرموده: «فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أیّامٍ اُخَرَ».(1) معناى آیه شریفه این است که مسلمانان بر دو دسته اند: عدّهاى در ماه رمضان حاضر هستند، و برخى نیز مسافر؛ آنها که مسافرند روزه بر آنها واجب نیست؛ بلکه باید قضاى آن را در ماههاى دیگر به جاى آورند. مقتضاى این تقسیم بندى دوگانه، جواز مسافرت است. بنابراین، مقتضاى قاعده مستفاد از آیه شریفه، جواز مسافرت در ماه مبارک است.
ولى روایاتى داریم که سفر در ماه مبارک را نهى کرده، و آن را تنها در حال ضرورت اجازه مىدهد. به این روایات توجّه کنید:
1. «و فی الخصال باسناده عن على(علیه السلام) فی حدیث الأربعمأة قالَ: لَیْسَ لِلْعَبْدِ اَنْ یَخْرُجَ إلى سَفَرٍ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، لِقَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ:«فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»».(2) این روایت ظاهراً از مسافرت در ایّام ماه مبارک نهى مى کند.
2. على بن اسباط در روایت مرسلهاى از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل مى کند: «قالَ: إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ فَلِلّهِ فیهِ شَرْطٌ، قالَ اللهُ تَعالى:«فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»فَلَیْسَ لِلرَّجُلِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ یَخْرُجَ إلّا فی حَجٍّ أوْ فی عُمْرَةٍ أوْ مالٍ یَخافُ تَلَفَهُ أوْ أخٍ یَخافُ هَلاکَهُ، وَ لَیْسَ لَهُ أنْ یَخْرُجَ فی إتْلافِ مالِ أخیه، فَإذا مَضَتْ لَیْلَةُ ثَلاثِ وَ عِشْرینَ فَلْیَخْرُجْ حَیْثُ شاءَ».(3)
این حدیث نیز سفر در ماه مبارک رمضان را نهى مى کند و در هر دو حدیث به آیه شریفه 185 سوره بقره استدلال شده، بدین جهت لازم است بحث مختصرى پیرامون آن داشته باشیم.
مضمون آیه این است: «کسانى که حاضر هستند باید روزه بگیرند، و کسانى که در سفر هستند روزه نگیرند» امّا دلالت ندارد که باید همه حاضر باشند، و هیچ کس حقّ مسافرت در ماه رمضان ندارد.
به عبارت دیگر گویى فرموده است: «الحاضر یصوم و المسافر لا یصوم» اگر به این عبارت گفته بود، آیا هیچ دلالتى بر حرمت سفر در ماه رمضان داشت؟!
و به تعبیر دیگر، حکم در این آیه شریفه، که همان روزه گرفتن است، معلّق بر وصف حضور در وطن است. تا زمانى که این عنوان حاصل است، انجام آن حکم هم واجب است، ولى هنگامى که این وصف تغییر کرد، و انسان به سفر رفت، حکم نیز تغییر مى کند، و بر ما لازم نیست که دائماً وصف حضور را حفظ کنیم، تا حکم وجوب روزه لازم الاجرا باشد.
نتیجه این که از این آیه شریفه، وجوب اقامه (و ترک سفر) در ماه رمضان فهمیده نمى شود. مگر این که گفته شود: مفهوم آیه این است که هر کس آغاز ماه مبارک را در حضر درک کند، باید تمام ماه را روزه بگیرد؛ یعنى توقّف کند و به سفر نرود. ولى این تفسیر خالى از تأمّل نیست.
امّا در مورد معناى روایات مذکور، اگر سند آن دو روایت معتبر باشد ـ که سند یکى از آن دو معتبر است ـ باید گفت نوعى استدلال به بطون آیات قرآن است. و در این صورت، ممنوعیّت سفر در ماه مبارک رمضان را باید بپذیریم.
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 184.
(2). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى ، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول، ج 2، ص 614.
(3). تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 216، باب (حکم المسافر و المریض فی الصیام).
منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1428 ق.
مشهور بین فقها جواز سفر است، منتهى آن را مکروه دانستهاند، و تنها کسى که در این حکم مخالفت کرده، و مسافرت در ماه مبارک رمضان را مطلقاً جایز نمىداند «ابو الصلاح حلبى» از قدماى فقهاى ماست. فقیه ماهر، صاحب جواهر بر این باور است که مشهور میان فقها این است که مسافرت در ماه رمضان کراهت دارد. و عموم و اطلاق این حکم، شامل کسانى که به قصد فرار از روزه به سفر مىروند، نیز مىشود
قطع نظر از سایر ادلّه، آیا مقتضاى قواعد، جواز مسافرت در ماه مبارک رمضان است؛ یا مسافرت در این ماه طبق قاعده جایز نیست؟ مقتضاى قاعده اوّلیّه، جواز مسافرت است. چون شارع مقدّس فرموده: «فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أیّامٍ اُخَرَ».(1) معناى آیه شریفه این است که مسلمانان بر دو دسته اند: عدّهاى در ماه رمضان حاضر هستند، و برخى نیز مسافر؛ آنها که مسافرند روزه بر آنها واجب نیست؛ بلکه باید قضاى آن را در ماههاى دیگر به جاى آورند. مقتضاى این تقسیم بندى دوگانه، جواز مسافرت است. بنابراین، مقتضاى قاعده مستفاد از آیه شریفه، جواز مسافرت در ماه مبارک است.
ولى روایاتى داریم که سفر در ماه مبارک را نهى کرده، و آن را تنها در حال ضرورت اجازه مىدهد. به این روایات توجّه کنید:
1. «و فی الخصال باسناده عن على(علیه السلام) فی حدیث الأربعمأة قالَ: لَیْسَ لِلْعَبْدِ اَنْ یَخْرُجَ إلى سَفَرٍ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، لِقَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ:«فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»».(2) این روایت ظاهراً از مسافرت در ایّام ماه مبارک نهى مى کند.
2. على بن اسباط در روایت مرسلهاى از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل مى کند: «قالَ: إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ فَلِلّهِ فیهِ شَرْطٌ، قالَ اللهُ تَعالى:«فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»فَلَیْسَ لِلرَّجُلِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ یَخْرُجَ إلّا فی حَجٍّ أوْ فی عُمْرَةٍ أوْ مالٍ یَخافُ تَلَفَهُ أوْ أخٍ یَخافُ هَلاکَهُ، وَ لَیْسَ لَهُ أنْ یَخْرُجَ فی إتْلافِ مالِ أخیه، فَإذا مَضَتْ لَیْلَةُ ثَلاثِ وَ عِشْرینَ فَلْیَخْرُجْ حَیْثُ شاءَ».(3)
این حدیث نیز سفر در ماه مبارک رمضان را نهى مى کند و در هر دو حدیث به آیه شریفه 185 سوره بقره استدلال شده، بدین جهت لازم است بحث مختصرى پیرامون آن داشته باشیم.
مضمون آیه این است: «کسانى که حاضر هستند باید روزه بگیرند، و کسانى که در سفر هستند روزه نگیرند» امّا دلالت ندارد که باید همه حاضر باشند، و هیچ کس حقّ مسافرت در ماه رمضان ندارد.
به عبارت دیگر گویى فرموده است: «الحاضر یصوم و المسافر لا یصوم» اگر به این عبارت گفته بود، آیا هیچ دلالتى بر حرمت سفر در ماه رمضان داشت؟!
و به تعبیر دیگر، حکم در این آیه شریفه، که همان روزه گرفتن است، معلّق بر وصف حضور در وطن است. تا زمانى که این عنوان حاصل است، انجام آن حکم هم واجب است، ولى هنگامى که این وصف تغییر کرد، و انسان به سفر رفت، حکم نیز تغییر مى کند، و بر ما لازم نیست که دائماً وصف حضور را حفظ کنیم، تا حکم وجوب روزه لازم الاجرا باشد.
نتیجه این که از این آیه شریفه، وجوب اقامه (و ترک سفر) در ماه رمضان فهمیده نمى شود. مگر این که گفته شود: مفهوم آیه این است که هر کس آغاز ماه مبارک را در حضر درک کند، باید تمام ماه را روزه بگیرد؛ یعنى توقّف کند و به سفر نرود. ولى این تفسیر خالى از تأمّل نیست.
امّا در مورد معناى روایات مذکور، اگر سند آن دو روایت معتبر باشد ـ که سند یکى از آن دو معتبر است ـ باید گفت نوعى استدلال به بطون آیات قرآن است. و در این صورت، ممنوعیّت سفر در ماه مبارک رمضان را باید بپذیریم.
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 184.
(2). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى ، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول، ج 2، ص 614.
(3). تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 216، باب (حکم المسافر و المریض فی الصیام).
منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1428 ق.
