حقوق متقابل پدر و فرزند
امام علی علیه السلام فرمودند:
إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً وَ إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقّاً فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ یُطِیعَهُ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ إِلَّا فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ.
فرزند به گردن پدر حقی دارد و پدر بر گردن فرزند حقی و اما حق پدر بر فرزند آن است که وی را در همه چیز جز معصیت سبحان اطاعت کند و حق فرزند بر پدر آن است که اسم خوب برایش انتخاب نماید و وی را نیکو ادب کند و او را آموزش قرآن دهد.
نهج البلاغه: حکمت 391
شرح حدیث:
حقوق متقابل پدر و فرزند در کلمات نورانی اهلبیت علیهم السلام زیاد مشاهده می شود که هر دو طرف نباید نادیده بگیرند که در صورت قصور زیان بزرگی خواهند دید.
به طور کلی احسان به پدر و مادر سفارش موکد خداوند تبارک و تعالی است تا حدی که پروردگار متعال بدون فاصله بعد از سفارش بندگی خود سفارش والدین را می کند و این خود نشان اهمیت مطلب است.
وَقَضَی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا(1)
پروردگارت حکم قطعی کرده که غیر او را بندگی نکنید و به پدر و مادر احسان نمایند. چنانکه هر دو آنها یا یکی از آنها پیر شدند به آنها حتی کلمه اف نگویید و یا بر سر آنها فریاد نکشید و با آهنگی نرم و ملایم با آنها سخن گویید.
همواره بال های تواضع خود را در برابرشان از روی محبت و رحمت بگشایید و بگویید پروردگارا به پدر و مادرم رحم کن همان گونه که آنها در کودکی مرا تربیت کردند.
رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم در پاسخ به سوالی حرف اول و آخر را درباره رعایت حقوق پدر و مادر فرمودند:
اَمّا سُئِلَ عَن حَقِّ الوالِدَینِ عَلی وَلَدِهِما: هُما جَنَّتُکَ وَ نارُکَ(2)
آن دو بهشت و دوزخ تو هستند. یعنی اگر رعایت حقوقشان را کردی اهل بهشتی و اگر قصور کردی وضایع نمودی اهل دوزخی.
پس رعایت حقوق پدر و مادر جزو بالاترین وظایف شرعی و عرفی ماست اگر چه از نظر فکری و عقیده مخالف ما باشند همان طور که امام علیه السلام فرمود در مواردی که ما را به نافرمانی خدا امر کنند اطاعتشان واجب نیست.
اما درباره حقوق فرزندان بر گردن پدر سه موضوع مهم در نظر امام علیه السلام بود:
1- نام نیکو، 2- حسن ادب و 3- آموزش قرآن.
این حق فرزندان است که از نام نیکو برخوردار باشند نامی که دارای معنا و مفهومی ارزشمند باشد نامی که وقتی بزرگ شد و در جامعه حضور یافت احساس حقارت وشرمندگی نکند. انتخاب نام از ناحیه پدر و مادرها نشانگر طرز تفکر و هویت دینی و اخلاقی آنهاست.
در کشور ما ایران که اکثرا دوستداران محمد و آل محمد علیهم السلام هستند نام های معصومین را روی فرزندان خویش می گذارند و این کار پسندیده ای است چون انسان به هر که عشق بورزد دوست دارد نامش را زنده بدارد. حق دیگر فرزندان حسن ادب است در مکتب اسلام تربیت روی فرزندان از تامین نیازهای مادی انها مهمتر و ارزنده تر است.
لازم است والدین کودک از همان روزهای اول آنها را با مکارم اخلاق آشنا کنند و استعدادهای خدادادیشان را شکوفا به مهر پروردگار و اولیاء خدا نمایند.
آنچه را که اطفال می شنوند و می بینند کاملا در روح آنها نیز تاثیر میق و ریشه دار می گذارد بنابراین پدر و مادر باید نهایت دقت را مبذول دارند که مبادا ذهن فرزندانشان از شنیدنی ها و دیدنی های مسموم و مخرب پر شود که تاثیر غیرمستقیم بر روح و روان آنان می گذارد.
مردی در محضر رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم عرض کرد:
ما حَقُّ اِبنی هذا؟ قالَ صلّی الله علیه و آله و سلم تَحسِنُ اِسمَهُ وَ اَدَبَهُ وَضِعهُ مَوضِعاً حَسَناً(3)
حق فرزندم بر من چیست؟ حضرت فرمودند: نام خوب برای او انتخاب کن و به ادب و تربیت صحیح وی را مودب نما و یک کار مناسب برایش تدارک ببین.
امام سجاد علیه السلام درباره حق فرزند می فرمایند:
فَاعمَل فِی اَمرِهِ عَمَلَ مَن یَعلَمُ اِنَّهُ مُثابٌ عَلَی الاِحسانِ اَلَیهِ مُعاقَبٌ عَلَی الاِسائَهِ اِلَیه(4)
باید رفتار تو در تربیت فرزندت توام با احساس مسئولیت باشد رفتار کسی که بداند در حسن تربیت فرزند ماجور و مثابست و در سوء رفتارش استحقاق عقاب و کیفر دارد.
و اما اموزش قرآن که در کودکی زمینه اش بیشتر فراهم است پدر و مادرها روخوانی و حفظ و به طور کلی گرایش به قرآن را باید در کودکانشان مشوق باشند.
امام صادق علیه السلام درباره اثرگذاری فراگیری قرآن در نوجوانان می فرمایند:
مَن قَرَءَ القُرانَ وَ هُوَ شابٌّ مُومِنٌ اِختَلَطَ القُرآنُ بِلَحمِهِ وَ دَمِهِ(5)
اگر جوان مومن قرآن بخواند قرآن با گوشت و خون او مخلوط می شود و به عبارتی در اعماق جانش اثر می گذارد.
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره اسراء، آیات 23 و 24
2- الترغیب و الترهیب، ج 3، ص 316
3- فروع کافی، ج 2، ص 94
4- مکارم الاخلاق، ص 232
5- کافی، ج 2، ص 603
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
به طور کلی احسان به پدر و مادر سفارش موکد خداوند تبارک و تعالی است تا حدی که پروردگار متعال بدون فاصله بعد از سفارش بندگی خود سفارش والدین را می کند و این خود نشان اهمیت مطلب است.
وَقَضَی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا(1)
پروردگارت حکم قطعی کرده که غیر او را بندگی نکنید و به پدر و مادر احسان نمایند. چنانکه هر دو آنها یا یکی از آنها پیر شدند به آنها حتی کلمه اف نگویید و یا بر سر آنها فریاد نکشید و با آهنگی نرم و ملایم با آنها سخن گویید.
همواره بال های تواضع خود را در برابرشان از روی محبت و رحمت بگشایید و بگویید پروردگارا به پدر و مادرم رحم کن همان گونه که آنها در کودکی مرا تربیت کردند.
رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم در پاسخ به سوالی حرف اول و آخر را درباره رعایت حقوق پدر و مادر فرمودند:
اَمّا سُئِلَ عَن حَقِّ الوالِدَینِ عَلی وَلَدِهِما: هُما جَنَّتُکَ وَ نارُکَ(2)
آن دو بهشت و دوزخ تو هستند. یعنی اگر رعایت حقوقشان را کردی اهل بهشتی و اگر قصور کردی وضایع نمودی اهل دوزخی.
پس رعایت حقوق پدر و مادر جزو بالاترین وظایف شرعی و عرفی ماست اگر چه از نظر فکری و عقیده مخالف ما باشند همان طور که امام علیه السلام فرمود در مواردی که ما را به نافرمانی خدا امر کنند اطاعتشان واجب نیست.
اما درباره حقوق فرزندان بر گردن پدر سه موضوع مهم در نظر امام علیه السلام بود:
1- نام نیکو، 2- حسن ادب و 3- آموزش قرآن.
این حق فرزندان است که از نام نیکو برخوردار باشند نامی که دارای معنا و مفهومی ارزشمند باشد نامی که وقتی بزرگ شد و در جامعه حضور یافت احساس حقارت وشرمندگی نکند. انتخاب نام از ناحیه پدر و مادرها نشانگر طرز تفکر و هویت دینی و اخلاقی آنهاست.
در کشور ما ایران که اکثرا دوستداران محمد و آل محمد علیهم السلام هستند نام های معصومین را روی فرزندان خویش می گذارند و این کار پسندیده ای است چون انسان به هر که عشق بورزد دوست دارد نامش را زنده بدارد. حق دیگر فرزندان حسن ادب است در مکتب اسلام تربیت روی فرزندان از تامین نیازهای مادی انها مهمتر و ارزنده تر است.
لازم است والدین کودک از همان روزهای اول آنها را با مکارم اخلاق آشنا کنند و استعدادهای خدادادیشان را شکوفا به مهر پروردگار و اولیاء خدا نمایند.
آنچه را که اطفال می شنوند و می بینند کاملا در روح آنها نیز تاثیر میق و ریشه دار می گذارد بنابراین پدر و مادر باید نهایت دقت را مبذول دارند که مبادا ذهن فرزندانشان از شنیدنی ها و دیدنی های مسموم و مخرب پر شود که تاثیر غیرمستقیم بر روح و روان آنان می گذارد.
مردی در محضر رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم عرض کرد:
ما حَقُّ اِبنی هذا؟ قالَ صلّی الله علیه و آله و سلم تَحسِنُ اِسمَهُ وَ اَدَبَهُ وَضِعهُ مَوضِعاً حَسَناً(3)
حق فرزندم بر من چیست؟ حضرت فرمودند: نام خوب برای او انتخاب کن و به ادب و تربیت صحیح وی را مودب نما و یک کار مناسب برایش تدارک ببین.
امام سجاد علیه السلام درباره حق فرزند می فرمایند:
فَاعمَل فِی اَمرِهِ عَمَلَ مَن یَعلَمُ اِنَّهُ مُثابٌ عَلَی الاِحسانِ اَلَیهِ مُعاقَبٌ عَلَی الاِسائَهِ اِلَیه(4)
باید رفتار تو در تربیت فرزندت توام با احساس مسئولیت باشد رفتار کسی که بداند در حسن تربیت فرزند ماجور و مثابست و در سوء رفتارش استحقاق عقاب و کیفر دارد.
و اما اموزش قرآن که در کودکی زمینه اش بیشتر فراهم است پدر و مادرها روخوانی و حفظ و به طور کلی گرایش به قرآن را باید در کودکانشان مشوق باشند.
امام صادق علیه السلام درباره اثرگذاری فراگیری قرآن در نوجوانان می فرمایند:
مَن قَرَءَ القُرانَ وَ هُوَ شابٌّ مُومِنٌ اِختَلَطَ القُرآنُ بِلَحمِهِ وَ دَمِهِ(5)
اگر جوان مومن قرآن بخواند قرآن با گوشت و خون او مخلوط می شود و به عبارتی در اعماق جانش اثر می گذارد.
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره اسراء، آیات 23 و 24
2- الترغیب و الترهیب، ج 3، ص 316
3- فروع کافی، ج 2، ص 94
4- مکارم الاخلاق، ص 232
5- کافی، ج 2، ص 603
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
