روش‌های برقراری ارتباطات محبت‌آمیز با کودکان از دیدگاه اسلام (بخش دوم)

چکیده: با نگاهی به معضلات و مشکلات رفتاری، روحی و عاطفی کودکان درمی‌یابیم که فقدان و خلأ محبت در خانواده، عامل بسیار مهمی در افزایش این مشکلات در بزرگ‌سالی است. در این قسمت از مقاله به روش‌های برقراری ارتباط محبت‌آمیز با کودکان از دیدگاه اسلام در قالب ارتباطات کلامی می‌پردازیم.

تعداد کلمات 1515 / زمان تقریبی مطالعه 8 دقیقه

در قسمت اول این مقاله گفتیم که یکی از نیازهای اساسی فرزندان در خانواده محبت است؛ سپس به جایگاه محبت در ارتباطات و به‌خصوص در ارتباطات میان فردی با کودکان و نوجوانان پرداختیم و در پایان به شیوه‌های مختلف برقراری ارتباط محبت‌آمیز با کودکان، در قالب ارتباطات غیرکلامی اشاره کردیم. در این قسمت به روش‌های برقراری ارتباط محبت‌آمیز با فرزندان، در قالب ارتباطات کلامی می‌پردازیم.

روش‌های برقراری ارتباطات محبت‌آمیز به دنبال آن است که زمینه‌ساز یک ارتباط محبت‌آمیز باشد. روش‌های برقراری ارتباط محبت‌آمیز عموماً ذیل عنوان «جذبه متقابل» قرار می‌گیرند. معمولاً یک فرد جذب دیگرانی می‌شود که به او گرایش نشان می‌دهند. قدرت جذبه متقابل آثارش را خصوصاً در مراحل آغازین رابطه نشان می‌دهد. متضاد این موضوع، فرد به دیگرانی که نسبت به او بی‌علاقه بوده و با او سرد رفتار کنند علاقه‌ای نشان نمی‌دهد. به عبارتی گزاره‌هایی که مطرح خواهند شد، روش‌هایی است که منجر به گرایش میان فردی نسبت به یکدیگر خواهند شد.[1] در این رابطه بحث‌های مطرح‌شده تحت دو رویکرد مطرح می‌شود: ارتباطات غیرکلامی و ارتباطات کلامی.

برقراری ارتباط کلامی محبت‌آمیز میان والدین و کودکان از جایگاه بسیار بااهمیتی برخوردار است. با توجه به اهمیت این موضوع، به دنبال روش‌های برقراری ارتباط کلامی محبت‌آمیز در اسلام هستیم.

سلام نوعی اعلام محبت، دوستی و اظهار مهر و آشتی در آغاز گفت‌وگوست که معمولاً توأم باحالت عاطفی خوشایند است. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: «وارد بهشت نخواهید شد مگر آن‌که ایمان بیاورید و ایمان نخواهید آورد مگر آنکه یکدیگر را دوست بدارید. آیا شمارا به چیزی راهنمایی کنم که اگر انجامش دهید محبوب یکدیگر خواهید شد؟ سلام کردن میان خودتان را آشکار کنید»[2]
به جهت دستور پروردگار به «سلام دادن»[3]، ائمه اطهار (ع) عمل کردن به آن را بسیار مورد تأکید قرار داده و حتی برای سلام دادن به کودکان ارزش فراوانی قائل شده‌اند. سنتی که حضرت رسول تا لحظه مرگ آن را ترک نکرد.[4] از سوی دیگر سلام کردن به کودکان، از بهترین راه‌های برقراری روابط اجتماعی و عاملی مؤثر در جلب محبت آنان است.
همان‌طور که در روایات مختلف معصومین (ع) نقل‌شده است، آغاز سخن با سلام، نوعی اظهار تمایل به ارتباط کلامی با دیگران است و دادن جواب سلام نیکوتر از طرف مقابل، خود نوعی پاسخ عاطفی و اظهار تمایل به ادامه رابطه است. از سوی دیگر، استحباب سلام کردن و وجوب جواب دادن به آن، نوعی تأکید بر لزوم پاسخ و استمرار روابط عاطفی است.

افراد به نام خود علاقه ویژه‌ای دارند و پرسیدن از نام و نشان مخاطب و به زبان آوردن آن، احساس خوشایندی در وی ایجاد می‌کند و به دوستی‌ها استحکام می‌بخشد. نامی که هرکدام از ما داریم، اگرچه به ما تعلق دارد، ولی به‌طور مداوم دیگران هستند که از آن استفاده می‌کنند. درواقع نام ما علاوه بر آنکه معرف ماست، نمادی برای تمایز ما از دیگران نیز هست؛ ضمن آنکه نام ما، یک قسمت مهم از حس ما نسبت به خودمان نیز است. از منظر ارتباطات میان فردی، نام وسیله‌ای است که از طریق آن خودمان را به دیگران معرفی می‌کنیم و اطلاعاتی را درباره دیگران به دست می‌آوریم، زیرا اسامی با هویت ارتباط دارند. نام کوچک یک فرد اطلاعاتی درباره خصوصیات وی ارائه می‌دهد.[5]
یکی از ابزارها و واسطه‌های کلامی با کودکان، صدازدن آن‌ها بانامی است که پدر و مادر برای آن‌ها انتخاب کرده‌اند؛ کودکان به نامشان علاقه دارند، هنگامی‌که یک بزرگ‌تر نام و حالشان را جویا می‌شود، به آن‌ها عزت‌نفس، اعتمادبه‌نفس و احساس رضایت می‌دهد و این احساس سبب خشنودی و محبت آنان می‌گردد. همچنین اگر کودکی دارای چندین اسم است، صدازدن بانام موردعلاقه وی برایش خوشایندتر است. همچنان که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: هرگاه کسی پیش تو آید از نام او و پدرش (نام خانوادگی) بپرس که این به محبت استواری می‌بخشد.[6]
از همین‌جا می‌توان به اهمیت نام‌گذاری صحیح کودکان که ازجمله حقوق مهم والدین نسبت به فرزندان محسوب می‌شود، پی برد؛ نام نیکو فضای روان‌شناختی مناسبی را در کودک ایجاد می‌کند و می‌تواند بر حال و روان کودک اثر گذارد و موجب شکل‌گیری خودپنداره مثبتی در وی شود.[7]
از سوی دیگر، نحوه صدا کردن کودک یک‌راه مؤثر در برقراری ارتباطات کلامی صمیمانه است. چراکه افراد و به‌طور خاص کودکان علاقه بسیاری دارند تا هم زیبا خطاب شوند و هم ویژگی‌های مثبتشان در موقع خطاب بیان گردد. از طرفی صمیمانه صدا کردن کودکان در جلب محبت آنان به خود بسیار مؤثر است.
ازجمله صفات قرآنی و روایی منتسب به کودکان، می‌توان به نور چشم[8] و میوه دل[9] اشاره کرد. در سیره انبیا و امامان معصوم، کودکان با لفظ «یابنئ» صدا می‌شدند که معنای آن فرزند عزیزم بود؛ صدا کردن کودکان بانام‌های زیبا مانند پسرم، دخترم، دلبندم و ... موجب ایجاد و افزایش عزت‌نفس، اعتمادبه‌نفس و همچنین باعث احساس غرور و سربلندی در آن‌ها می‌شود.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرگاه کسی را دوست داشتی، او را به آن آگاه ساز که این کار دوستی میان شمارا پایدارتر می‌کند.»[10] درواقع اظهار دوستی موجب آرامش و اطمینان طرف مقابل نسبت به او می‌شود.
بر همین اساس، ابراز علاقه به کودک، احساس امیدبه‌زندگی و عزت‌نفس او را بالا می‌برد که این زمینه‌ساز موفقیت‌های آینده او خواهد شد و در مقابل کمبود محبت، خلأهای روحی و روانی بسیاری را در آینده ایجاد خواهد کرد. اگر والدین محبت خود را که در جهت محبت الهی است، به کودک ابراز کنند، احساس محبت او را نیز برانگیخته خواهند کرد.[11]

یکی از امیال انسان «میل به مهم بودن» یا «حب ذات» است؛ یعنی فردی خود را دوست دارد و علاقه دارد که فرد مهمی تلقی شود؛ بنابراین اگر کسی بتواند این غریزه را در انسان، اشباع سازد، علاقه او را به خود جلب کرده و راه را برای دوستی هموار نموده است. یکی از راه‌های اشباع این غریزه، تمجید، تقدیر و تحسین است. والدین اگر از کودک تمجید و تحسین کنند، موجب عمیق شدن رابطه والد و فرزندی شده، محبت او را به‌سوی خود جلب کرده و با این دوستی قادر به اجرای بهتر اصول تعلیم و تربیت می‌شوند.[12]
والدین باید فرزندانشان را به‌روشی ساده و درعین‌حال خلاقانه و متناسب باسن آنان، تشویق کنند. همچنین ذکر این نکته لازم است که «رفتار» کودک باید تحسین شود نه «خود کودک».

فضل بن عمر می‌گوید بر امام کاظم (ع) وارد شدم دیدم آن حضرت فرزندشان علی بن موسی‌الرضا را در دامان خود نشانده او را می‌بوسد و زبانش را می‌مکد و گاه بر شانه‌اش می‌گذارد و گاه او را در آغوش می‌گیرد و می‌گوید: پدرم فدای تو باد. چه بوی خوشی داری و چه اخلاق پاکیزه‌ای و چه روشن و آشکار است، فضل و دانشت.[13]

نقش والدین در چگونگی تربیت فرزند، به‌منزله یک امانت الهی، بسیار تعیین‌کننده است. یکی از مصادیق ابراز محبت والدین، دغدغه رشد صحیح کودک در مسیر الهی و جلوگیری از حرکت او در مسیرهای انحرافی است و لذا از هر فرصت و موقعیتی برای ارشاد او می‌توانند استفاده می‌کنند. بدیهی است اگر والدین او را دوست نداشتند، ارشاد کودک برایشان اهمیتی نداشت. لقمان حکیم چنین سیره‌ای را برای فرزندش پیش‌گرفته بود «وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یعِظُهُ یا بُنَی لا تُشْرِک بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظیم»[14]

 

بیشتر بخوانید:
روش ها و میزان محبت به فرزند.
محبت کردن به کودکان؛ چرا و چگونه؟ بخش اول)
محبت کردن به کودکان؛ چرا و چگونه؟ (بخش دوم)
روش‌های برقراری ارتباطات محبت‌آمیز با کودکان از دیدگاه اسلام (بخش اول)