چکیده: ازجمله مسائلی که شاید دانش‌پژوهان را مشغول خود کند، تمرکز نداشتن در زمان مطالعه و پرت شدن مدام حواس در این زمان است. اگر با این مشکل مواجه هستید، مطالعه این مقاله را از دست ندهید.

تعداد کلمات: 1332 / تخمین زمان مطالعه: 7 دقیقه

مقدمه

شاید ضرب‌المثل «وقت طلاست» را شنیده باشید. مدیریت و برنامه‌ریزی زمان برای همگان لازم است. اما برای دانش‌پژوهان ارزشی مضاعف دارد. زیرا زمان‌بندی ترم و امتحانات، برای آن‌ها از پیش تعیین‌شده و باید با کسب موفقیت در امتحانات و دروس، آینده خود را بسازند و هرگونه اتلاف وقت و هدر رفت زمان برای آن‌ها بهایی گزاف را در پی خواهد داشت.
عدم تمرکز در زمان مطالعه، علاوه بر آنکه سبب اتلاف وقت می‌شود، باعث دلسردی فرد و از دست رفتن فرصت طلایی تحصیل علم خواهد شد. می‌دانیم که دوران نوجوانی و جوانی بهترین زمان برای تحصیل علم می‌باشد و پس از آن، توانایی‌های افراد رو به افول خواهد رفت.
بنابراین؛ باید به فکر این فرصت سوزی بود و چاره‌ای برای آن اندیشید. در نظر داشته باشید که اگر عدم تمرکز مربوط به تمام موقعیت‌های زندگی است، باید در پی یافتن عامل جسمی و روانی آن بود. اما اگر مربوط به موقعیت خاصی مانند مطالعه و کلاس درس است، با تکنیک‌هایی که در مورد تقویت تمرکز در کلاس درس و مطالعه ارائه می‌گردد، می‌توان برای مدیریت و از بین بردن آن اقدام نمود.

تکنیک‌ها و عوامل مؤثر بر تمرکز در مطالعه

1- هدف، انگیزه، علاقه: اولین نکته در مورد عدم تمرکز و حواس‌پرتی در مطالعه مربوط به نبود هدف، انگیزه و علاقه به خواندن مطلب است. بنابراین، همان‌طور که در مقاله تکنیک های تمرکز در کلاس درس عرض شد، باید این عوامل را حل نمود تا با مشخص شدن هدف از مطالعه، انگیزه و علاقه و در نهایت تمرکز برای شما ایجاد گردد. انسان‌ها هیچ‌گاه در انجام کاری که به آن علاقه دارند و از آن لذت می‌برند، تمرکز خود را از دست نمی‌دهند.

2- مکان مناسب: مکان مطالعه، صرفاً کتابخانه نیست. هرچند کتابخانه مکان مناسب و مساعدی جهت مطالعه است. اما هر مکانی که شخص در آن احساس آرامش و راحتی می‌کند و مقدمات حواس‌پرتی در آن مهیا نیست، مکانی مناسب جهت مطالعه به شمار می‌رود. مثلاً روبروی تابلو و درب نباشد، دمای مناسب و نور کافی داشته باشد، صدای مزاحم در آن نباشد و ... .

3- زمان مناسب: زمانی را که برای مطالعه انتخاب می‌کنید، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باید مطالعه درس‌های مشکل‌تر را به ساعاتی واگذار کنید که انرژی بیشتری دارید. مطالعه درس‌هایی که آسان است یا به آن علاقه زیادی دارید را می‌توانید به ساعاتی که انرژِی شما کمتر است، منتقل کنید. در ساعاتی که خسته هستید و بلافاصله بعد از خوردن غذا، مطالعه نکنید. بنابراین، انتخاب زمان در تمرکز شما نقش بسزایی دارد.

4- استقرار=شروع: لازم است تا به محض آنکه شخص در محل مطالعه خود مستقر شد، مطالعه خود را آغاز کند و به مسائل جانبی مثل تمیز کردن و مرتب کردن محیط نپردازد. زیرا همین کار، گاه مدتی او را مشغول به خود می‌سازد و یا با پرداختن به جزئیات، موجبات مشغولیت ذهنی برای او فراهم می‌گردد.

5- یادداشت افکار: افکاری که به ذهن فرد می‌رسد، اگر افکار مفید و صحیحی است، قبل مطالعه آن‌ها را بر روی کاغذی یادداشت می‌کند تا بعد از مطالعه برای آن اقدامی لازم را انجام دهد. با این کار، انرژی او متمرکز بر مطالعه می‌شود و از صرف کردن بخشی از انرژی برای اینکه مسئله‌ای را از یاد نبرد تا بعد مطالعه به آن بپردازد، خلاص خواهد شد.

6- افکار مزاحم: اگر فکری که مفید نیست، فرد را به خود مدام مشغول می‌کند. باید قبل از مطالعه آن را بر کاغذی نوشته و بعد پاره کرده و دور اندازد و یا در ذهن خود تصور کند این افکار را در صندوقچه‌ای قرار داده و بعد در دریا می‌اندازد. سپس با خیال آسوده مطالعه خود را شروع کند.

7- مرور آخر صفحه: وقتی مطالعه به پایان صفحه رسید، فرد از خود بپرسد «آیا در این صفحه تمرکز کافی داشتم؟» اگر تمرکز داشته، پس به مطالعه صفحه بعد برود. ولی اگر تمرکز کافی نداشته، باید مروری بر صفحه فوق داشته و سپس به صفحه بعدی برود.

8- «الآن اینجا باش»: وقتی متوجه شدید فکرتان منحرف شده است، به خودتان بگوئید: «الآن اینجا باش» و به آرامی به موضوعی که می‌خواهید، توجهتان را برگردانید. مثلاً اگر در هنگام مطالعه ناگهان متوجه شدید حواستان به خاطره‌ای پرت شده است، در این هنگام به خود بگوئید: «الآن اینجا باش». اگر دوباره فکرتان منحرف شد مجدد بگوئید و این را پیوسته تکرار کنید. مطمئن باشید که راهگشاست[1].

9- ساعت بررسی: در طول روز، ساعتی را برای بررسی نگرانی‌ها و مشغولیت‌های ذهنی خود قرار دهید. با این کار، اگر هنگام مطالعه، چنین افکاری به شما هجوم آورد، آن را موکول به زمان بررسی خواهید کرد.

10- فعال بودن: در مطالعه باید فعال باشید نه منفعل! یعنی هرچه فعالیت خود را در زمینه خلاصه‌برداری، طرح سؤال و یافتن پاسخ آن، علامت گزاری، حاشیه‌نویسی و مرور مجدد بیشتر کنید، سبب افزایش یادگیری و تمرکز شما خواهد شد.

11-فعالیت اضافی: اینکه برخی فکر می‌کنند صدای رادیو و یا موسیقی به تمرکز آن‌ها کمک می‌کند درست نیست. صداهای اضافی و حتی موسیقی سبب برهم خوردن تمرکز می‌شود. اگر دانش‌آموزی با صدای موسیقی نمره‌های خوبی می‌گیرد، بی شک با حذف موسیقی نمراتش بهتر خواهد شد[2]. زیرا تمام انرژی او فقط صرف یک کار می‌شود.

12- فن حضور: برای لذت بردن از لحظات زندگی و ادا شدن حق ثانیه‌های آن و افزایش تمرکز به این روش نیازمندید. از فکر کردن به گذشته و آینده خودداری کنید. باید سعی کنید در تمام مراحل زندگی، در زمان حال زندگی کنید و کارهایتان را اتوماتیک وار انجام ندهید. بلکه در حین کارها و لحظات زندگی، در لحظه‌ها حضور داشته باشید و تمام فکرتان متمرکز بر کاری باشد که در حال انجام آن هستید، اگر این‌طور شد، از تمام لحظات زندگی خود استفاده مؤثر را کرده و افسوس گذشته را نخواهید خورد.
در شعر مشهوری که به امیرالمؤمنین (ع) نسبت می‌دهند آمده است :
«ما فات مضی و ما سیاتیک فاین     قم فاغتنم فرصة بین العدمین»[3]
آنچه گذشت، از دست رفت و آنچه در آینده خواهد آمد، کجاست؟ برخیز و فرصت میان دو نیستی را دریاب!

13- تمرکز در عبادات: همه عبادات به خصوص نماز، در واقع نوعی تمرین تمرکز حواس است. می‌دانیم که خشوع در نماز، یکی از آداب نماز به شمار می‌رود. لازمه خشوع، متوجه اذکار و افعال و حضور خداوند بودن و توجه و تمرکز کامل در نماز است. امام باقر(ع) فرمودند: «در نماز خود، توجه و تمرکز کامل داشته باش. زیرا از نماز تو، آن مقدار مقبول می‌شود که با توجه خوانده شود»[4]. اگر این تمرکز که خواسته خداوند است به طریق مطلوبی صورت گیرد، در موارد دیگر زندگی نیز می‌توانیم از آن بهره ببریم.

14- استمداد از خداوند: یاد خداوند سبب آرامش انسان است و می‌دانیم که تمرکز حواس، در سایه آرامش صورت می‌گیرد. بهتر است شروع مطالعه با یاد خدا و دعای مطالعه، که به نوعی تمرکز حواس را از خداوند درخواست می‌کند، آغاز شود:
اَللّهُمَّ اَخْرِجْنى مِنْ ظُلُماتِ الْوَهْمِ وَ اَکْرِمْنى بِنُورِ الْفَهْمِ اَللّهُمَّ افْتَحْ عَلَیْنا اَبْوابَ رَحْمَتِکَ وَانْشُرْ عَلَیْنا خَزائِنَ عُلُومِکَ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ[5]
خدایا مرا بیرون آور از تاریکی‌های وهم، و به نور فهم گرامی‌ام بدار، خدایا درهاى رحمتت را به روى ما بگشا، و خزانه‌های علومت را بر ما باز کن به مهربانی‌ات اى مهربان‌ترین مهربانان.

 

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج75، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
حسنی نژاد، محمود، سیدرئوف حسینی، یادم تو را فراموش، قم: موسسه امام خمینی، 1395.
ابراهیمی، ابوالفضل، بر ساحل تحصیل، قم: موسسه امام خمینی، 1395.
فیض کاشانی، ملامحسن، محجة البیضاء، تهران: فرهوش، ج1، 1396.
مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح نوین، قم: انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، 1389.