تولید مثل کارکرد مهم خانواده

چکیده: در آموزه های دینی طلب فرزند امری مستحب به شمار آمده است و این امر تا حدی است که برخی از اندیشمندان مسلمان برآنند که مهم ترین کارکرد خانواده، تولید مثل و فرزندآوری است. با ما همراه باشید. 

تعداد کلمات 1300 / تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه

یکی دیگر از کارکردهای مهم نهاد خانواده، کار کرد تولید مثل و یا بازتولید نسل بشر است. اصولا مهم ترین علتی که انسان ها را به ازدواج و تشکیل خانواده وامی دارد، علاقه و نیاز به استمرار نسل است. ریشه این امر را می توان در علاقه همیشگی بشر به بقا و حب ذات دانست. نوع بشر همیشه در پی رمز و راز جاودانگی بوده و وقتی از خلود و وجود دائم خود در این دنیا ناامید شده، وجود نسل را تنها راه بقا و جاودانگی خود دانسته است.

به بیان دیگر، فرزندخواهی و فرزنددوستی را می توان میلی فطری و طبیعی دانست؛ هرچند انگیزه های مردم در تقوات این میل، متفاوت است؛ مثلا در جوامع عشیره ای، فرزند منشأ قدرت و نیروی کار محسوب می شده است. برخی دیگر فرزند را به منزله کمک کار و باور خود در دوره پیری و درماندگی می خواهند، و برخی دیگر فرزند را دنباله وجود خود تلقی می کنند و بقای فرزند را پس از مرگ خود، بقای خویش می شمرند؛ فکری که به آنها آرامش خواهد داد (مصباح یزدی، ۱۳۷۷، ص۳۱۷).

برخی اندیشمندان مسلمان، در فهم و تفسیر خود از متون دینی به این نتیجه رسیده اند که تولید مثل نه تنها عامل تشکیل دهنده خانواده، بلکه یگانه عاملی است که انسان را به ازدواج و تشکیل خانواده می کشاند. علامه طباطبایی با تأکید بر فطری بودن و طبیعی بودن ازدواج و تشکیل خانواده، کار کرد تولید مثل را یگانه عامل فطری این پیوند دانسته طباطبایی، ۱۳۸۲، ص ۶۷) و عوامل دیگر را خارج از میل فطری انسان در تشکیل خانواده دانسته است. ایشان در این باره می نویسد: «عامل ازدواج، تولید مثل و پرورش فرزند است؛ و مسئله نیاز جنسی و یا اشتراک در کارهای زندگی، چون کسب و زراعت و جمع کردن مال و تدبیر غذا و آب و وسایل خانه و اداره آن، اموری است که از چهارچوب غرض
طبیعت و خلقت خارج است، و تنها جنبه مقدماتی دارد، و یا فواید دیگری غیر از غرض اصلی بر آن مترتب می شود» (همان، ص ۶۸).
اما با دقت در آیات و روایات، می توان به این نتیجه رسید که تحلیل چندعاملی انگیزه انسان برای تشکیل خانواده، با روح آیات و روایات سازگاری بیشتری دارد؛ زیرا در این گونه تحلیل ها افزون بر توجه به جنبه های مادی نیازهای انسانی، به جنبه های روانی نیز توجه می شود. در برخی آیات قرآن، بر آرامش روان و سکونت روح به مثابه فلسفه تشکیل خانواده تأکید شده است، که می تواند تأییدی باشد بر اینکه انگیزه تشکیل خانواده فقط تولید مثل نیست، بلکه امور روانی نیز در این زمینه مؤثر است. از این رو برخی اندیشمندان، راز تشکیل خانواده را تجاذب فطری مرد و زن به یکدیگر دانسته اند (مصباح یزدی، (بی تا) ص ۱۵).

به هر حال از نظر اسلام تولید مثل و باز تولید نسل انسان، از کارکردهای مهم خانواده شمرده می شود. بدون هیچ تردیدی، تعبیرهای متون دینی درباره تولید مثل ارزش گذاری کاملا مثبتی ارائه داده اند. آنچه از آموزه های دینی فهمیده می شود، ترغیب و تشویق به تولید مثل است، که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.
در قرآن، از ازدواج به منزله کشت و برداشت (حرث) یاد شده است: نساؤکم حرث لم فأتوا حرثکم أنی شئتم (بقره،۲۳)؛ «زنان کشتزار شما هستند؛ پس از هرجا که خواهید به کشتزار خود در آیید». در این آیه تعبیر «حرث» استعاره ای گویا از رابطه تولید مثلی است که بین زن و مرد حکم فرماست؛ بدین معنا که حوزه خانواده، قلمرویی برای تولید نسل انسان است، و تداوم نسل بشر باید از طریق خانواده صورت پذیرد. سیدقطب در تفسیر این آیه می گوید:
آیات قرآنی، رابطه زوجیت را با تعابیر گوناگون در آیات متعدد بیان داشته است؛ گاه با تعبیر «لباس»، گاه با «سکونت و مودت» و گاه تعبیر «حرث» را به کار گرفته است. تعبیر «حرث» نشان دهنده جنبه ای از علاقه زوجیت است؛ یعنی تولید و تکثیر نسل. از اینجا به ژرف نگری اسلام پی می بریم که انسان را با همه میل ها و نیازمندی ها پذیرفته است و تنها بخشی از نیازهای او را منظور نکرده است (قطب، ۱۴۰۸، ص۳۵۳).

در حدیث نبوی، مسلمانان به ازدواج و تولید نسل ترغیب شده اند و این امر را وسیلة مباهات پیامبر بر امت های دیگر دانسته است: «ازدواج کنید، که من به زیادی جمعیت شما مسلمانان بر ملت های دیگر، افتخار می کنم، (حر عاملی، ج ۱۴، بی تا، ص ۳). برخی دیگر از روایات، مسلمانان را به تولید مثل تشویق و تأکید می کند که از تأمین و تغذیه آنان هراس نداشته باشند، که خداوند خود روزی آنها را مقدر فرموده است. «شخصی به امام رضا (علیه السلام) نامه نوشت که من از پنج سال پیش، از بچه دار شدن خودداری می نمودم؛ چرا که همسرم داشتن بچه را خوش نمی دارد و می گوید: به دلیل اینکه درآمد خوبی نداریم، تربیت و بزرگ کردن آنان برای من دشوار است. پس صلاح کار چیست؟ و نظر شما چیست؟ امام برای او نوشتند بچه دار شوید، و بدانید که خداوند آنها را روزی می دهد، (همان، ج ۱۵، ص99).
 

[طلب فرزند در آموزه های دینی]

در آموزه های دینی طلب فرزند، امری مستحب است و قرآن می فرماید که: زکریای پیامبر، از خدا طلب فرزند کرد: فهب لی من لدنک ولیا و یرثنی ویرث من آل یعقوب (مریم،۶۵)؛ و در آیه ای دیگر درخواست وی از خدا را برای طلب فرزند چنین بیان می کند: هنالک دعا زکریا ربه قال رب هب لی من لدنک ذریة طیبة إنک سمیع الدعاء (آل عمران، ۳۸)؛ «در آن هنگام زکریا عرض کرد: خدایا، مرا به لطف خویش فرزندانی پاک عطا فرما؛ که همانا تو شنونده درخواست هایی». در دعا برای فرزنددار شدن، چنین آمده است: «بار خدایا، از تو همان درخواستی را دارم که زکریای پیامبر داشت: خدایا مرا تنها مگذار؛ که تو بهترین وارثانی. خدایا، از جانب خود فرزندانی پاک به من عطا فرما؛ که همانا تو شنونده دعاهایی» (حر عاملی، ج۱۵، بی تا، ص۱۰۷).

[ارزش دوران بارداری]

در برخی روایات، بارداری که محدوده زمانی تولید مثل است، با ارزش های بزرگی چون جهاد در راه خدا هم سنگ و همانند دانسته شده است. در روایتی از امام صادق (علیه السلام) چنین آمده است:
ام سلمه (همسر پیامبر) به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا، مردها همه خیرها را به چنگ آوردند؛ پس برای زنان بیچاره چه سهمی است؟ حضرت در پاسخ فرمود: چنین نیست. زن در هنگام بارداری به منزله کسی است که روزها روزه دار و شب ها در حال عبادت است، و با مال و جانش در راه خدا جهاد می کند. پس زمانی که وضع حمل کند، مستحق پاداشی می گردد که به سبب بزرگی آن، هیچ کس توان درکش را ندارد؛ و آن گاه که کودکش را شیر می دهد، در ازای هر مکیدنی معادل آزاد کردن یکی از فرزندان اسماعیل که وقف عبادت خدا شده، به وی پاداش تعلق می گیرد؛ پس هنگامی که از شیر دادن فارغ گردید، فرشته بزرگواری بر پهلوی او زده، می گوید: اعمال خود را از سر گیر، به درستی که تمام گناهانت آمرزیده شد (همان، ص ۱۷۵).
آنچه از مجموع آیات و روایات و آموزه های دینی استفاده می شود، نگاه مثبت اسلام به کار کرد تولید مثل در چهارچوب خانواده است. برخلاف فمینیسم که بارداری و فرایند تولید مثل را باری بر زنان دانسته، و آن را سبب ساز ستم به آنان می شمارد، نگاه اسلام به آن، نگاهی توأم با ارزش و احترام است. از نظر اسلام تولید مثل، فرایند انسان سازی و مسیری است که در آن جانشین خدا در زمین، هستی می یابد؛ فرایندی که در آن با پرورش فرزندان با ایمان، دین خدا در زمین گسترش می یابد و در گستره زمین خداوند عبادت می شود. این نوع نگاه، ارزش تولید مثل را افزایش می دهد و آن را در سطح فریضه ای چون جهاد در راه خدا و تلاش برای گسترش دین اسلام قرار می دهد.