اسلام و کنترل جمعیت

چکیده: کنترل جمعیت معمولاً در کنار تنظیم خانواده مطرح می‌شود و هدف از این دو، کمک به والدین است تا از داشتن فرزند ناخواسته جلوگیری کنند و فاصله بین فرزندان را خود تنظیم نمایند. در این نوشتار به بررسی کنترل جمعیت از دیدگاه اسلام می پردازیم. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 937 / تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

نکته دیگری که در ذیل کار کرد تولید مثل لازم است بیان شود، دیدگاه اسلام درباره کنترل جمعیت است. به سخن دیگر، از میان کنترل کردن و یا کنترل نکردن جمعیت، کدام یک مورد تأیید متون دینی است؟ منظور از کنترل جمعیت و تنظیم خانواده، انتخاب برنامه ای برای تنظیم فرزنددار شدن است؛ به گونه ای که پدر و مادر با توجه به اوضاع خانوادگی، اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی خود فرزنددار شوند و پیش از فرزنددار شدن، موقعیت و امکانات خود را بسنجند و سپس بچه دار شوند.

مسئله کنترل جمعیت و تنظیم خانواده، از بحث های جنجال برانگیزی است که امروزه در محافل علمی و دینی کانون بحث و گفت و گو قرار می گیرد، صاحب نظران، آرا و دیدگاه های متفاوت و گاه متناقضی در این باره ابراز می کنند.
نظریاتی که درباره تنظیم خانواده مطرح است، عمدتا به دو گروه متعلق است: گروهی که با تنظیم موافق است؛ و گروهی که با آن مخالف است. موافقان، خود به دو گروه عمده تقسیم می شوند: برخی از آنها برای تنظیم خانواده هیچ محدودیتی غیر از «سقط جنین»، قائل نیستند، و آن را یکی از ضروریات اساسی در وضع کنونی بشر می دانند. برخی دیگر تنظیم خانواده را تنها با در نظر گرفتن وضع ویژه هر خانواده جایز می شمارند و بر اساس امکانات فرهنگی، اقتصادی و تربیتی هر خانواده، پیشگیری از فرزنددار شدن را مجاز می دانند؛ بنابراین نظریه تنظیم خانواده، امری فردی و در محدوده اختیارات زن و شوهر و مصالح فردی آنهاست (ایازی، ۱۳۷۴، ص۳۵-۳۴).
اما مخالفان نیز به دسته هایی تقسیم می شوند: گروهی بر منافات داشتن پیشگیری از بارداری با اصول اولیه اسلام تأکید می کنند، و توالد و تناسل را اصلی اسلامی و تخطی ناپذیر قلمداد می کنند. عده ای نیز به دلایل سیاسی و اجتماعی توجه نشان می دهند. گروهی نیز به علت پیامدهای دعوت به پیشگیری از بارداری مانند گسترش فساد و فحشا، و افزایش سقط جنین، با آن مخالفت کرده اند (همان، ص ۳۵-۳۶).
برخی اندیشمندان مسلمان عقیده دارند که کنترل جمعیت، امری ناپسند و مذموم است و با روح متون دینی سازگاری ندارد. از نگاه آنان، اصل در زنان حمل و رضاع است و حیض زنان خلاف اصل است (حسینی طهرانی، ۱۳۷۳، ص ۱۶۹). از نگاه اینان، سلامت بدن و روان زن در حامله شدن، زاییدن و شیر دادن است، و زنی را که یا در شکم بچه می پروراند و یا در آغوش خود بچه ای را شیر می دهد، قابل تحسین و او را بهشت و سبل سلام می دانند (همان، ص ۴۲). در برابر این گروه، جمعی دیگر از اندیشمندان مسلمان قرار دارند که بر ضرورت کنونی آن تأکید دارند. این گروه بر ادله ای چون اصالت اباحه (جایز بودن تنظیم خانواده)، روایات عزل (پیشگیری طبیعی) و روایات ارشادی که بیانگر وظایف خانواده و مشکلات فرزندان و به ویژه کثرت عائله (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص ۶۹) است، تأکید کرده اند (ایازی، ۱۳۷۴، ص ۴۰).
آنچه در نگاه اول، از متون دینی آشکار می شود، نگاه مثبت اسلام به امر تولید مثل است، و آیات و روایاتی که ما در بحث تولید مثل بیان کردیم، همگی بر تکثیر نسل دلالت دارد؛ بنابراین، اصل اولی از نگاه اسلام، تکثیر نسل است. با این همه، ملاحظه اصل ضرورت در قانون گذاری اسلامی که از اصول مسلم فقه پویای شیعه است، توجیه شرعی لازم را برای روش صحیح کنترل جمعیت، فراهم می کند. بر این اساس در برنامه ریزی های جمعیتی، در بیان علل ضرورت تنظیم خانواده باید تجدیدنظر شود. برنامه ریزان جمعی به جای ترویج ارزشهایی مانند آسایش ناشی از فرزند کمتر، که افزون بر ناسازگاری با ارزش های اسلامی، ممکن است در دراز مدت کشور را با مشکل سیر نزولی جمعیت روبه رو سازد، باید بکوشند با تکیه بر گرایش دینی اکثریت جامعه، لزوم کنترل موالید را در افکار عمومی به منزله یک ضرورت اجتماعی ویژه و به تعبیر فقهی، یک حکم ثانوی و اضطراری مطرح کنند تا در نتیجه، چنانچه تغییرات اجتماعی آینده، اتخاذ سیاست هایی در جهت افزایش موالید را اقتضا کرد، نپذیرفتن سیاست های جدید از سوی مردمی که با روحیه آسایش طلبی خو گرفته اند، کشور را دچار مشکل نسازد (بستان، ۱۳۸۵، ص۷۵).
شایان گفتن است که در آموزه های دینی، برخی از راه های پیشگیری از بارداری و تنظیم خانواده، جایز شمرده شده است؛ مثلا در روایات درباره «عزل» که به معنای بیرون ریختن منی خارج از فرج زن در هنگام آمیزش است، از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) سؤال شده و آنان این روش را جایز دانسته اند (حر عاملی، ج۱۴، بی تا، ص۱۰۵- ۱۰۶). در کتب فقهی شیعه و سنی نیز این مسئله بررسی شده، و مشهور فقها به جواز عزل فتوا داده اند. (البحرانی، ۱۳۶۳، ج ۲۳، ص۸۶). مشهور فقهای شیعه، «عزل» را به مثابه یکی از راههای پیشگیری از بارداری جایز دانسته اند؛ و فقط در صورتی که زن راضی نباشد، و آن هم در عقد دائم، قائل به کراهت شده اند (فخرالمحققین، ۱۳۶۸، ص۱۲۵).
از سوی دیگر، فقها پیشگیری موقت از بارداری را جایز شمرده اند. امام خمینی (ره) در پاسخ به این پرسش که جلوگیری از فرزند، موقتا، از نظر اسلام حرام است یا خیر، پاسخ داده اند که: جلوگیری از انعقاد نطفه اگر موجب فساد عضو و عقیم شدن نشود، با رضایت شوهر، مانع ندارد؛ ولی از لمس و نظر حرام باید اجتناب شود، (بی آزار شیرازی، ۱۳۷۱، ص۱۰۰).
از مجموع این آموزه ها استفاده می شود که اسلام با تنظیم خانواده مخالف نیست و راه هایی را هم برای این کار جایز دانسته است؛ اما مسلم این است که در ترغیب مردم به کنترل جمعیت و تنظیم خانواده، باید بر ارزش هایی تأکید کرد که اسلام پذیرفته باشد.