دستگاه تولید مثل در مردان

در دوران بلوغ، ترشح آندروژن ها (هورمون های جنسی مردانه) از بیضه ها افزایش می یابد و سبب رشد سریع اندام های مختلف بدن و تکامل دستگاه تولید مثل مرد می شود.
 

بیضه ها، اپی دیدیم، مجرای رابران، کیسه های منی، غده پروستات، و آلت اندام های اصلی دستگاه تولید مثل مرد را تشکیل می دهند.
 

بیضه ها در دوران جنینی، شکل می گیرند و در حفره شکم (نزدیک کلیه ها) قرار دارند. در هنگام تکامل جنین (و گاه پس از تولد) از طریق مجرای واقع در کشاله ران، به درون کیسه بیضه رانده می شوند. کار اصلی بیضه، ساخت اسپرم و تولید هورمون های جنسی مردانه است. مقدار اندکی هورمون های جنسی زنانه نیز از آنها ترشح می شود. در دوران جنینی، بیضه ها در شکل دهی ساختمان بدنی مردانه، نقش اساسی دارند و اختلالات آن از عوامل رشد اندامه ای جنسی مؤنث در جنین مذکر است که به جنین غیرطبیعی می انجامد.

در دوران بلوغ، ترشح آندروژن ها (هورمون های جنسی مردانه) از بیضه ها افزایش می یابد و سبب رشد سریع اندام های مختلف بدن و تکامل دستگاه تولید مثل مرد و ایجاد صفات ثانویه جنسی (رویش موی صورت، زهار، بم شدن صدا، میل جنسی و...) می شود. و ساخت اسپرم به طور منظم و متعادل در آنها آغاز می گردد، روندی که تا سالمندی ادامه می یابد. در مواردی مردانی دیده شده اند که توانسته اند در سن ۷۲ و یا ۹۲ سالگی، همسران خود را حامله کنند.

اسپرم در آغاز به صورت اسپرماتوگونی است که طی مراحل متوالی تقسیم می شود و اسپرماتوسیت های اولیه پدیده می آید و به ساخت اسپرماتیدها می انجامد. اسپرماتیدها بالغ می شوند و اسپرماتوزوئیدها یا اسپرم ها را به وجود می آورند. در روند تقسیم اسپرماتوگونی ها، نیمی از اسپرم ها، کروموزوم نر yو نیمی دیگر، کروموزوم ماده xرا دریافت می کنند. از این رو، هر اسپرم، دارای ۲۳ کروموزوم غیر مزدوج است. اسپرم دارای کروموزوم y، در صورت لقاح با تخمک زن، جنین پسر را شکل می دهد و اسپرم دارای کروموزوم x، در صورت لقاح، به جنین دختر می انجامد.

اسپرم، دارای سر بزرگ، قطعه میانی و دم بسیار ظریف است. هرگاه ۵۰۰ عدد اسپرم کنار هم قرار گیرند، طول آنها به 5/2 سانتیمتر می رسد. اسپرم در لوله های منی ساز ساخته می شود.
 

این لوله ها حدود 2/0 میلیمتر قطر و ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر طول دارد و با یک اپی تلیوم زاینده مخصوص، پوشیده شده است. اپی تلیوم منی ساز، دارای دو دسته سلول مشخص به نام سلول های پشتیبان و سلول های تناسلی است. سلول های پشتیبان، سلول های تغذیه کننده، سلوله ای پرستار و سلول های سرتولی نیز نامیده می شوند. این سلول ها، یک محیط موضعی خاص برای تقسیم و متابولیسم سلولها پدید می آورند؛ در تشکیل سر و دم اسپرم دخالت دارند و احتمال می رود در تامین مواد غذائی خاص و هورمون های موضعی که برای تکامل اسپرم مورد نیاز است، نقش داشته باشند. سلول های تناسلی با اسپرماتوژنیک به صورت یک اپی تلیوم مطبق به ضخامت ۴ تا ۸ سلول لوله منی ساز را می پوشانند. این سلول ها به تدریج از قاعده به طرف مجرای لوله، دیفرانسیه می شوند آنهایی که به مجرا نزدیک ترند، به اسپرماتوزوئید تبدیل می گردند و با جدا شدن از اپی تلیوم، در داخل لوله آزاد می شوند. این روند را اسپرماتوجنزیس نامند. جزئیات آنچه در این لوله ها رخ می دهد، بحث های دقیق علمی و تخصصی است و بازگویی آنها در این نوشتار ضرور نمی نماید.
 

این مجاری، شامل موارد زیر است:
الف - مجاری مستقیم: مجاری مستقیم، کوتاه و بدون پیچیدگی اند و قطر آنها حدود ۲۵ میکرومتر است. هر یک از این مجاری از به هم پیوستن لوله های منی ساز هرلبول، در رأس آن به وجود می آید.

 ب - مجاری آوران (افران): این مجاری در قسمت فوقانی لبه خلفی بیضه واقع شده اند و لوبول های اپی دیدیم را تشکیل می دهند. طول هر مجرا ۶ تا ۸ سانتیمتر و قطر آن حدود 5/0 میلیمتر است. مژه های متحرک در این مجاری به انتقال اسپرم به اپی دیدیم کمک می کند.

پ – اپی دیدیم: اپی دیدیم، سیستمی از لوله های مارپیچ است که اسپرم به آرامی از آن عبور می کند و قدرت باروری را به دست می آورد. طول این مجرا به ۵ تا ۷ متر می رسد.

ت- کانال وابران (دفران): اسپرم در این مجرا ذخیره و از طریق آن به سوی غدد ضمیمه دستگاه تناسلی رانده می شود. کانال وابران در ضخامت بند بیضه قرار دارد و انتهای آن وسیع تر و دارای چین های مخاطی بیشتر است. بسیاری از این چین ها فرورفتگی های کیسه مانندی را تشکیل می دهند که «آمپول مجرای وابران» نام دارد و اسپرم پیش از انزال، در آن ذخیره میگردد.

ث - مجرای انزالی: قطعه کوتاه و انتهایی هر یک از مجاری تناسلی، مجرای انزالی است که از اتصال آمپولا با مجرای خارج کننده کیسه منی پدید می آید. این مجرا، از غده پروستات میگ ذرد و در کنار مجرای پروستاتی به پیشابراه باز می شود.
 

 کیسه منی، پروستات و غدد کوپر، غدد ضمیمه دستگاه تناسلی مرد هستند. کیسه های ذخیره منی به صورت یک جفت غده چین خورده بادامی شکل و چسبیده به بخش زیرین مثانه واقع شده اند؛ مایع منی که لزج و زرد رنگ است و در تغذیه و تحرک اسپرم ها نقش دارد، از این کیسه ها ترشح می شود.

غده پروستات از اجتماع ۳۰ تا ۵۰ غده کوچک لوله ای آلوئولی مرکب تشکیل شده است که توسط ۱۵ تا ۳۰ مجرای کوچک به مجرای پروستاتی باز می شوند. این غده مجرای ادرار را در محل خروج آن از مثانه در بر گرفته است، و در هنگام مقاربت مایع شیری رقیق و قلیایی (مایع پروستاتی) از آن ترشح می شود. از این ناحیه به بعد، مجرای ادرار و مجرای انزالی مرد مشترک است.

غدد کوپر، آخرین جفت از غدد تکمیلی دستگاه تناسلی اند که به صورت توده کوچک کروی شکل (به اندازه نخود) در دو طرف بخش پرده ای پیشابراه قرار دارند و مجرای آنها به قسمت اسفنجی پیشابراه باز می شود. ترشح این دو غده، روشن و چسبنده و از جنس موکوس است.
 

 ترشحات غدد ضمیمه دستگاه تناسلی، همراه با اندکی از ترشح مجاری تناسلی، مایع سفید رنگ و کدری را به وجود می آورد که مایع سمینال نام دارد. در هر سانتیمتر مکعب از این مایع حدود ۱۰۰ میلیون اسپرم معلق اند. شکل گیری این مایع، روندی خاص دارد؛ در آغاز، هنگام تحریک غدد کوپر ترشح می کنند و پیشابراه را لزج می سازند، آنگاه ترشحات قلیایی پروستات اسیدیته پیشابراه را (که بر اثر ادرار در مجرا باقی مانده است) کاهش می دهد. سپس اسپرم از مجرای دفران خارج می شود و سرانجام، ترشحات غلیظ کیسه های منی به آن اضافه می گردد.
 

بیضه را کپسول بیضه دربرگرفته است که شامل سه لایه است. لایه میانی این کپسول در سطح پشتی بیضه ضخیم و به داخل، برجسته می شود و «مدیاستین بیضه» را تشکیل می دهد. کپسول بیضه، دارای انقباضات پریودیک است که احتمال می رود در تنظیم فشار داخل بیضه و خروج اسپرم نقش داشته باشد. بیضه و کپسول آن در داخل پوست بیضه (اسکروتوم) قرار دارند.
 

آلت گذشته از آنکه گذرگاه مشترک برای عبور ادرار و مایع سمینال است، عضو جفت گیری و اندام جنسی خارجی مرد است و از دو جسم غاری و یک جم اسفنجی تشکیل شده است و ساختمان آنها به صورت بافت متخلخلی است که هنگام تحریک پرخون می شود و به حالت نعوظ در می آید. در نوک آلت، حشفه آن قرار دارد؛ این قسمت بسیار حساس و منبع بیشتر احساسات جنسی در طی مقاربت است.

منبع:  کتاب زن. سیدهادی حسینی و علی احمد راسخ . صص 30-35، انتشارات امیرکبیر. سوم. 1387.