جنسیت و ظرفیت های عقلی

در رابطه با نقش جنسیت در ظرفیتهای عقلی، برخی از اندیشمندان قائل به برتری عقلی مرد بر زن هستند (آلوسی، ۱۳۷۵، ج۴، ص۳۴؛ طبرسی، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۶۹)، اما اندیشمندان زیادی (به ویژه معاصران) بر این باورند که تفاوتی در توانمندی عقلی زن و مرد وجود ندارد. جوادی آملی تفاوتی میان عقل زن و مرد نمی داند و می فرماید: اگر تفاوتی بین زن و مرد باشد، این تفاوت صرفا در ناحیه عقل ابزاری (اجتماعی) است.[1] ایشان همه روایات مربوط به ناقصی عقل زنان را توجیه می کند و مربوط به زنان خاص می داند (جوادی آملی، ۱۳۸۹).[2]

مصباح یزدی (۱۳۸۵، ص۲۸۰) نیز بر این باور است که تفاوت در کارکرد عقلی زن و مرد برخاسته از غلبه احساسات و عاطفه در زنان است و نه ضروتا وجود ضعف در استعداد عقلی زن.[3]
بنابراین، شاهدی در دست نیست که به طور قطع نشانگر نقص زن در استعداد عقلی باشد، بلکه دلیل برتری مردان در قدرت تعقل به دلیل ضعف دشمنان عقل در مردان و قوی بودن دشمنان عقل (احساسات زیاد) در زنان است؛ نتیجه اینکه به هر حال یا به واسطه قدرت بیشتر تعقل مرد (چنانچه بعضی قائلند) یا به جهت نبود مزاحم و دشمن بر سر راه عقل، مردان از تعقل و تدبیر بیشتری بهره مند هستند و همین، سبب تفاوت هایی در حقوق و تکالیف زن و مرد می شود (همان). مکارم شیرازی (۱۳۷۷، ج۲، ص۲۸۷) و محمد حسین فضل الله (۱۴۲۱ق) نیز نظری همانند مصباح یزدی دارند.

علامه طباطبایی اعتقاد دارد که مرد دارای حیات تعقلی و زن دارای حیات احساسی است و علت سرپرستی مردان بر زنان به دلیل برتری نسبی مردان در قوای عقلی است که نتیجه این برتری، توانمندی بیشتر در مقابله با مشکلات و تحمل سختی ها، احراز مدیریت خانه و مسائل خانوادگی و اجتماعی است (طباطبایی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۲۷۵؛ ج ۴، ص۳۴۳ و ج۱۸، ص۱۴۱). علامه طباطبایی این نکته را نیز تذکر داده اند که آن عقلی که در مرد بیش از آن است، فضیلتی زاید است؛ نه معیار فضل و برتری ارزشی (همان، ج ۴، ص۳۴۳)
خلاصه اینکه تفاوت آشکاری در توانایی عقلی زن و مرد وجود ندارد (چه در عقل نظری و چه عقل عملی) و وجود عواطف قوی در نوع زنان مانع عملکرد بهینه عقل در آنان می شود. البته این قانون در رابطه با فرد و افراد صادق نیست و ممکن است زنی خاص به مراتب عقلانیتر و مدبرتر از مردان باشد و با مردی خاص شدیدا تحت تأثیر عواطف و احساسات باشد. البته همه این تفاوت ها در راستای شکل گیری نظام احسن و مدیریت نظام اجتماعی و خانوادگی است و در راستای معطل نماندن نقش های اجتماعی و خانوادگی است.

---