تربیت اجتماعی در آیه 13 سوره حجرات (بخش اول)

در میان آیة‌ مورد نظر، دو واژه وجود دارد که نیاز به بررسی دقیق تری از آنهاست و ارتباط مهمی با موضوع مورد بحث یعنی «تربیت اجتماعی». این دو واژه عبارتند از: «شعوب»‌ و «قبایل».
 
شعوب: در مورد معنای «شعوب» که جمع واژة «شَعْب»‌ است، اختلافاتی در اصل معنایی آن وجود دارد که در ادامه بدان اشاره خواهد شد.
معانی ای که در زبان عربی برای این واژه بیان کرده اند عبارتند از:‌
شاخه ای از قبایل عرب، [2] شاخه ای از قبایل عرب و عجم که از قبیله بزرگ تر است[3] ،‌ قبیله ای که از طایفه ای بزرگ و واحد جدا و منشعب می شود،[4]  حدّ فاصل میان دو کوه یا درّه‏اى که از یک طرف مرتفع و جانب دیگر کوههایى پراکنده و کم ارتفاع باشد پس زمانى که از جانبى که ارتفاعات متفرّق هست به شعب نگاه کنى در پندارت یک کوه ولى پراکنده مى‏بینى و زمانى که از سوى نقطه مقابل بنگرى به پندارت دو کوه است که با هم جمع شده است[5] و برخی دیگر «شعوب» را مربوط به دسته بندی ای در عجم دانسته و «قوم» را دسته بندی ای در قبایل عرب . [6]
اما در این میان برخی قائل هستند که این واژه از اضداد بوده و دارای دو اصل معنایی می باشد که یکی دلالت بر جدایی و تفرقه دارد و دیگری دلالت بر اجتماع [7] ولیکن در این میان علامة مصطفوی(ره)، این مطلب را باطل دانسته و آن را به یک اصل معنایی برمی گرداند و آن مجتمعی است که از اجتماعات دیگر جدا شده است:‌
 
«أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو المجتمع المتشکّل المنقسم عن مجتمع آخر. ففیه قیدان الانقسام و التجمّع بعده.فهذان المفهومان مأخوذان معا فی الأصل، و لا بدّ من کونهما ملحوظین، و لیس کلّ واحد منهما منظورا بالاستقلال، حتّى تکون اللغة من الأضداد.
فلا یصحّ إطلاق المادّة على مجرّد مفاهیم- الجمع، التفرّق، الصدع، التلاؤم، و مصادیقها بدون لحاظ القیدین: إلّا مجازا. «وَ جَعَلْناکُمْ‏ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا» (49/ 13) الشعوب هو ما ینشعب من أصل نوع الإنسان، کالأسود و الأحمر و الأبیض و الأصفر.الشُّعُوبُ‏ باعتبار الامتیازات الطبیعیّة الخارجیّة، و القبائل باعتبار الخصوصیّات الحاصلة بالنسب، و هذه الامتیازات لا توجب فضیلة و لا شرفا فی مقاماتهم المعنویّة-. إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ‏.»[8]
در زبان فارسی «شعب» را بزرگتر از قبیله دانسته[9] و به قبیله ای بزرگ که از آن قبایل دیگر منشعب می شوند نیز معنا کرده اند.[10]
 
قوم: عمده معنایی که برای این کلمه در کتاب های لغت عرب بیان شده است ،‌گروهی از مردان را شامل شده و زنان در آن راهی ندارند و جدای از آن، ‌این واژه از لفظ خود مفرد ندارد و دراصل،  اسم جمع است. [11]
گرچه برخی اشاره دارند که گاهی زنان نیز در آن داخل می شوند بالتبع ، چرا که «قوم هر پیغمبر» شامل مردان و زنان است[12] و به گفته راغب اصفهانی در کاربردهای قرآنی این واژه به طور اعم به کار برده شده است. [13]
علامه مصطفوی(ره) در این میان قائل است که اگر در تفسیر این واژه گفته شده، گروهی از مردان ، این از باب تغلیب و غلبه است که مردان غالباً اقدام به قیام می کنند نه از باب تخصیص آن فقط به مردان و نیز در قرآن تمامی این دسته را شامل انذار و خطاب انبیاء می داند:
‌«القَوْمُ‏: فیطلق على جماعة قائمین مشرفین على أنفسهم بالتدبیر و العمل، مضافا الى کون الکلمة مأخوذة من السریانیّة کالقیّم و القیّوم، کما فی فرهنگ تطبیقى، و الکلمة تشمل على جماعة قائمین من الرجال و النساء. و التفسیر بالرجال تغلیب لا تخصیص. «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِ‏ قَوْمٍ‏ هادٍ» (13/(علیه السلام)) «قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ‏ یَعْلَمُونَ‏»(41/2) «وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ‏»(2(علیه السلام)/24) فالانذار و القرآن و السجدة غیر مختصّة بالرجال، بل تعمّ الرجال و النساء. »[14]
دسته بندی های دیگری نیز در زبان عربی برای بخش بندی در جامعه وجود دارد؛ همچون :‌ فصیله،‌ عماره، بطن ، فخذ، ملت، امت، طائفه، عشیره و قبیله. [15]

     

---