فلسفه و فواید روزه داری

«روزه» یکی از عباداتی است که هم از جهت اصلاح فردی و تهذیب نفس و هم از جهات اجتماعی و نتایج مادی و معنوی، بسیار مؤثر است. این عبادت یکی از دستورات دین مقدّس اسلام و بلکه همه ی ادیان الهی است که اگر آداب و شرایط آن رعایت شود، تأثیرات فراوانی در جسم و روح و روان انسان ها دارد.

 شخص روزه دار، رنج فقرا و محرومینِ جامعه را درک می کند و به مسؤولیت خویش در قبال آنان واقف شده، درصدد حمایت و دستگیری از آنان بر می آید و از این جهت، جامعه نیز از برکات روزه و روزه داری برخوردار می گردد. «روزه» به معنای امساک و خودداری است و در اصطلاح شرعی به این معناست که روزه دار از اوّلِ اذان صبح تا مغرب از انجام اموری خود داری کند. 
 

روزه یکی از احکام انسان ساز اسلام است که آگاهی از فواید و پی بردن به فلسفه ی کامل آن، همچون سایر احکام الهی، سعادت و خوشبختیِ انسان را در پی دارد و از آنجا که خدای مهربان خیر محض است و برای بندگان خود جز خیر و سعادت نمی خواهد، پس اگر به چیزی فرمان می دهد، خیر و سعادت ما در آن است و از هر چه نهی می کند، به این دلیل است که برای ما زیان بخش است و به مصالح مادی و معنوی ما لطمه می زند.

در بررسی سود و زیانِ فرمان الهی، تنها به فواید جسمی و بهداشتی و فوائد اجتماعی نباید بسنده کرد، بلکه مشمول فواید دیگری نیز هست که بندگی و تسلیم و اطاعت از خدای متعال از جمله آن است. به همین جهت، روزه حتماً باید با نیت و قصد قربت و برای رضای خداوند متعال انجام شود و بدون نیت، باطل است. روزهی بدون قصد و قربت، اگرچه ممکن است فواید جسمی فراوانی را در بر داشته باشد، ولی از معارف روحی و روانی تُهی بوده، انسان ساز نخواهد بود.

با تبیین این مقدمه، به برخی از فواید روزه اشاره می کنیم:

فواید طبی و بهداشتی روزه که آثار مثبت این فریضه ی انسان ساز است، به حدّی آشکار است که شاید نیاز به توضیح و تکرار نداشته باشد؛ زیرا بیشتر مردم به آن آگاهاند. دستگاه گوارشِ انسان از اعضای پُرکارِ اندام آدمی است و با سه وعده ی غذای روزانه ای که مردم مصرف می کنند، تقریباً در همه ی ساعات، دستگاه گوارش به هضم و تحلیل و جذب و دفع مشغول است؛ اما با روزه داری، از یک سو این اعضا استراحت می کنند و از فرسودگی مصون مانده و نیروی تازه می گیرند و از سوی دیگر ذخایر چربی که زیان های بسیاری دارند، تحلیل رفته و کاسته می شوند.

پیامبر گرامی(ص) فرموده است: «صُومُوا تَصِحُّوا» ؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید. با روزه و امساک می توان بیماری های فراوانی را بهبود بخشیده، معالجه کرد؛ روزه باعث استراحت معده شده، در حال روزه اسیدِ معده به جای غذا، به وسیله صفرا خنثی شده و شخص روزه دار مبتلا به زخم معده نخواهد شد.  روزه باعث از بین رفتن چربی، اعصابِ معده، روده و مغز می شود و انسان روزه دار همواره در سلامتی کامل بسر می برد.
 

از نتایج بارز روزه، برانگیختن حسّ همدردی نسبت به مستمندان و همنوعانِ تنگدست است؛ کسانی که زندگی آسوده ای دارند و رنج و طعم گرسنگی و تشنگی را نچشیده اند، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله ای است که آنان را از غفلت رهانده، رنج مستمندان را به یاد آنها می آورد تا با دستگیری از فقیران و فراهم ساختن مایحتاج آنها، با آنان همدردی کنند؛ لذا از سویی به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارک رمضان بسیار سفارش شده و از سوی دیگر گرسنگی و تشنگی روزه، موجب درک وضعیت مستمندان می گردد و بدین ترتیب ثروتمند به فقیر نزدیک می شود و احساساتش تلطیف می گردد و در نتیجه احسان و انفاق فزونی می یابد و کمک به همنوع در جامعه فراگیر می شود.
 

در آیه 183 سوره «بقره» آمده است:«یَا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ»؛ اى افرادى که ایمان آورده‏ اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه که بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهیزکار شوید. آیه مذکور صریح است به اینکه در شریعت های گذشته نیز روزه مرسوم بوده؛ ولی از اینکه در همه آنها روزه تشریح شده باشد، ساکت است. روزه، بویژه روزه ی ماه مبارک رمضان که در اسلام بر همه مسلمینِ مکلّف واجب است، عامل مؤثری در ایجاد و تقویت روحیه و تقوا و پرهیزکاری است.

قرآن مجید این فایده بزرگ را با جمله «لَعَلَّکُم تَتَّقون» یادآور می شود و این عبادت را عامل مهمی برای تقوا می شمارد؛ چرا که تقوا و پرهیزکاری در تربیت و سازندگی شخصیت انسان، نقش بسیار مهمی ایفا می کند.

برای رسیدن به این اثر پُرارزش است که بهترین عبادت در ماه صیام، اجتناب از گناهان است و روزهدار با به کار بستن دستورات الهی که شرط کمال است، روح تقوا را در خود زنده می کند. این مراقبت ثمربخش، در ماه مبارک رمضان بسیار آسان تر است؛ زیرا گرسنگی و تشنگی و دیگر محدودیت های روزه، شعله های سرکش غرائز حیوانی و هوس ها را تا حدّ چشمگیری خاموش می سازد. با این مراقبت و تمرینِ پیاپی، نیروی بازدارنده در انسان به وجود می آید و خصلت خودداری در او ریشه می گیرد و رشد می کند؛ لذا انسان با گذراندن این برنامه ی یک ماهه، توفیق می یابد که پس از ماه رمضان نیز پرهیزکار باقی بماند.
 

آثار معنوی، اجتماعی و بهداشتی و درمانی روزه به نوبه ی خود می تواند در عوامل فردی و اجتماعی و به طور کلی در فرآیند تکوینی پدیده های مجرمانه، نقش مؤثری داشته باشد. آثار روزه در عوامل روانی و فردی، منجر به کنترل غرائز و جلوگیری از انحرافات اخلاقی و جنسی می گردد و در سایر موارد نیز آثار فردی و اجتماعی فراوانی دارد که می تواند در جامعه نقش خود را ایفاء کند؛ جرائم علیه اشخاص، اموال و آسایش عمومی در ماه مبارک رمضان به دلیل شرایط خاصِ جسمی و روحیِ افراد و شرایط اجتماع، با کاهش چشمگیری روبرو می گردد.

 بنابراین از آیه ی «یَا أَیُّهَا الذینَ آمنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَکُم تَتَّقُونَ» بر میآید که روزه دارای آثار جسمی و معنوی فراوانی هست که از جمله می توان گفت در این ماه عزیز، فضای جامعه آرام تر از ماه های دیگر می شود؛ زیرا توجه افراد به ذات اقدس ربوبی و ترس و هراس از او معطوف می گردد و این مسئله به گونه طبیعی، کاهش جرائم فرهنگی و اجتماعی را در پی دارد و از سویی باعث ایجاد همدلی و مشارکت میان افراد جامعه و در نتیجه افزایش انسجام اجتماعی می گردد.

منبع : مرکز تحقیقاتی امام جواد علیه السلام