تخیلات پیش زمینه کشفیات است.

پرورش تخیل در کودکان

اینک به یک فعالیت ساده و عملی اشاره می شود که در مورد گروهی از کودکان ۵-۶ ساله (کلاس های آمادگی) اجرا شده است. جمع بندی و ارائه ی نتایج کلی این بررسی به ما در شناخت بیشتر فرایند خلاقیت یاری می رساند.

می گویند لئوناردو داوینچی در شبهای بارانی لکه هایی را که روی دیوارها بر اثر رطوبت نقش می بست، تماشا می کرد و به توصیف تصاویری که می دید، می پرداخت و حتی آن ها را نشان می داد. همین طور در ترک های دیوار، چین و شکن آبهای راکد، و یا در ابرها، تصاویر و مناظری را می دید.

شاید خود ما هم بازی ابرها را در دوران کودکی به یاد داشته باشیم که چگونه در روزهای ابری به آسمان نگاه می کردیم و نام حیوان با منظره ای را می گفتیم و هر یک در ابرها به دنبالش میگشتیم و آنکه زودتر آن را پیدا می کرد، برنده می شد. بر همین استان از نظر روانشناسی، آزمون هایی تهیه شده است که برای شناخت شخصیت و خصوصیات عاطفی و نیز پرورش تخیل فرد مورد استفاده قرار می گیرد. آزمون لکه های مرکب نمونه ی مشخص آن است توسط رورشاخ روان شناس سوییسی تهیه شده است. همین شیوه را می توان برای پرورش خلاقیت کودکان به کار برد. بازی لکه های مرکب یا قرینه سازی به این شکل است که از کودک خواسته می شود چند قطره رنگ بر روی یک صفحه ی کاغذ بریزد. آنگاه صفحه را تا کند و سپس باز نماید و تصویر ایجاد شده را که ظاهر شکل مشخصی ندارد، توضیح دهد.

[تصویر خوانی]

تصویرخوانی اشکال نامشخص، خلاقیت کودکان را پرورش می دهد زیرا برای پیدا کردن تصاویر باید به دقت شکل های ایجاد شده را نگاه کرد و با درک رابطه ی شباهت و استفاده از تخیل خود، تصاویری را در میان آن ها تشخیص داد. همین کار را می توان با تکنیک دیگری که خطوط ممتد نام دارد، انجام داد. به این ترتیب که از کودک خواسته می شود مداد خود را روی صفحه ی کاغذ قرار دهد و خطوط دایره وار، به هم پیوسته و متداخلی را ترسیم کند. آنگاه با دقت به این خطوط نگاه کند و در بین آن ها اشکالی را تشخیص دهد و آن ها را رنگ آمیزی کنند یا دور، آن ها را خط بکشد.

بازی قرینه سازی توسط ۱۶۰ نفر از کودکان ۵ - ۶ ساله در چند مهدکودک اجرا شده است. اینک به چند نکته ی مهم که از جمع بندی نتایج این بررسی به دست آمده است، اشاره می شود:

برخی از کودکان در ابتدا از توصیف تصاویر ناتوان بودند اما پس از چند بار تکرار فعالیت، به خوبی از عهده ی این کار برآمدند و این امر نقش آموزشی و تجربه ی مستقیم را در پرورش خلاقیت نشان می دهد.

کودکان در توصیف تصاویر، مانند سایر موارد با یکدیگر متفاوت بودند. برخی به گفتن یک کلمه اکتفا می کردند و بعضی داستان های جالبی برای آن می ساختند. کودکانی که از خلاقیت کمتری برخوردار بودند، اشکال ساده تری را ذکر می کردند و آن ها که خلاق تر به نظر می رسیدند، شکل های پیچیده تر و ترکیب های تازه تری را ارائه می دادند.

کودکان در انجام این فعالیت به خصوص وقتی که به آن ها آزادی عمل داده شود تا خودشان آن را اجرا کنند، شور و شوق فراوانی نشان می دهند، به ویژه هنگامی که می خواهند کاغذ را باز کنند، کنجکاوی و اشتیاق خاصی از خود نشان می دهند که لازمه ی فعالیت های آزاد و خلاق است.

تصاویر دیده شده از نظر فراوانی، در درجه ی اول درباره ی موضوعات مربوط به طبیعت بود (انواع جانوران، پرندگان، میوه ها، گل ها، انسان، ابر، کوه، جنگل، دریا و....) و سپس اشیاء و وسایل زندگی را شامل می شد (ماشین، هواپیما، خانه، میز، قایق، بادبادک و...) این موضوع نقش محیط و به ویژه طبیعت را در فعال کردن ذهن کودکان نشان می دهد.

بیشتر تصاویری که کودکان از آنها نام برده بودند، اشکالی بود که در زندگی روزمره ی خود با آن ها آشنایی داشته و آن ها را از نزدیک دیده بودند و یا از طریق فیلم و کتاب آن ها را می شناختند (مانند حیوانات وحشی). در میان موضوعات متعددی که ذکر کرده بودند، تنها در مورد غیرواقعی، ناآشنا و افسانه ای بود (هیولا و اژدها). این امر نشان می دهد که خلاقیت اگرچه از واقعیت فراتر می رود، اما به هر حال ریشه در آن دارد. یعنی خلاقیت در ترکیبی است که از عناصر واقعی به وجود می آید. عناصر یکسانند اما ترکیب ها بر حسب نگرش و تخیل افراد، متفاوتند.

بعضی از کودکان تصاویر را به صورت یک کل می دیدند. این ها بیشتر خلاق و مبتکر بودند. برخی دیگر، آن ها را به صورت اجزاء مختلف بیان کردند. اینان از دقت و تمرکز بیشتری برخوردار بودند. لازم است در کودکان هر دو مهارت تقویت شود؛ یعنی اشکال را هم به صورت کل ببینند و هم اجزاء آن را تشخیص دهند. کل را دیدن و به اجزاء رسیدن و از اجزاء به کل بازگشتن، شناخت پدیده ها را عمیقتر می سازد.

[نتایج تحقیق]

برخی از ترکیبات ابتکاری کودکان از تصاویری که دیده اند عبارتند از:
دو تا آدم آهنی در حال گردش، جنگل پردرخت و دو گرگ که توی درخت ها دعوا می کنند، دو هیولا که با هم دست می دهند، کلاغی که روی زمین افتاده و مرده و پرهایش ریخته است، دو اژدها که از زمین سر در آورده اند، هیولایی که عکس آن در آب افتاده است، دو آدم که سرشان توی هم رفته است، دو سگ آبی در کنار دره، آدمی که گریه می کند، زنبورها در کندو با هم حرف می زنند، حیوانی که سرش را برگردانده است، سگی که بچه اش را می خواباند، اسبی که از کوه بالا می رود، دو مورچه که با هم دعوا می کنند، مجسمه های جلوی در پارک، پوست گردو در دست های آدم، گنجشک در حال پرواز به آسمان، دریاچه پر از ماهی، سگی که در دریا غرق شده است، دو مار در حال غذا خوردن، صخره هایی که می شکنند و پایین می ریزند، حیوان ها در جزیره خوابیده اند و شب است، فیل با بچه اش می رود علف بخورد، جوجه ای که به خانه اش می رود، دو تا دختر که در جنگل خیس شده اند با سبدهای میوه و...

به راستی اگر این تصاویر را به ما نشان می دادند، می توانستیم این گونه خلاق و جالب آن ها را توصیف کنیم؟

نویسنده: فاطمه قاسم زاده

منبع: کتاب «آری گفتن به نیازهای کودکان»