دوران بلوغ، دوران تحولات و رشد سریع جسمی و روحی انسان است.

پیش سخن

بلوغ در حیوانات پست دارای صورت ناگهانی و یک شبه است. مثلا در عالم پستانداران پست چون موش پس از گذشت سه ماه از دوران ولادت، این موجود بالغ شده و قادر به زاد و ولد می شود. در حیوانات عالی چون شمبانزه این امر همراه با مقدمات و نیازمند به زمان است. ولی زمان آن چندان طولانی نیست. در فاصله ای نسبتا محدود و اندک این حیوان به بلوغ خود می رسد و قادر به تولید مثل و زاد و ولد شود.

اما در انسان، این امر نسبتا طولانی و دارای مقدماتی است که بیش از یک سال به زمان نیاز دارد. چنان نیست نوجوان ها که تا دیروز در وضع و شرایط خاص دوران کودکی خود بوده و امروز یکباره به بلوغ برسد. این دوران مقدمات و شرایطی دارد که یکی پس از دیگری باید طی شود تا بالاخره آثار بلوغ در او ظاهر شود. و تازه این طور نیست که پس از ظهور بلوغ و پیدایش حالت و احتلام یا قاعدگی، او قادر به زاد و ولد باشد. از آن بابت که زاد و ولد آدمی به عواملی دیگر هم ممکن است مربوط باشد و آن عواملی هستند هنوز در او پدید نیامده است مثل کیفیت اسپرم، وضع و شرایط رحم، کیفیت وضع تخمدان و... (که به بررسی های پزشکی مربوط است که در اینجا نمی تواند همه جانبه مورد بررسی قرار گیرد).

در این جنبه، خداوند قواعدی را برای بشر آفریده است که با وضع و شرایط حیوانات از جهاتی بسیار متفاوت است. در این مسئله حتی از کیفیت روابط زناشویی و عوامل تأیید یا خنثی کننده نیز باید نام برد که خود مربوط به اختصاصات وضع و زایمان انسان هاست. دوران حاملگی نیز طولانی و این با دنیای حیوانات از جهات بسیاری متفاوت و قابل بررسی است.

تحولات این مرحله

دوران قبل از بلوغ، دوران مقدماتی تحولاتی است که علایم کامل آن را در دوران شکوفایی بلوغ می بینیم. این تحول چندان وسیع و اثرگذار است که دنیای نوجوان را کاملا با دنیای پیش از آن جدا و متفاوت می کند و اگر فردی ناآشنا بخواهد دوران کودکی و دنیای قبل از بلوغ او را مورد ارزیابی قرار دهد، خواهد دید که او غیر از فردی است که در سه سال قبل بوده است.

والدین او چون همیشه با او هستند وحشر و نشر دارند.

و نیز چون مسئله ی بلوغ امری تدریجی و شکفتگی آن به مرور زمان است والدین و مربیان او شاید متوجه این تحول شوند و او را طبق روال همان کودک دیروزی به حساب آورند غافل از این که او فرد دیگری شده و حالات و رفتارش تغییر یافته است. آنان ممکن است هنوز او را کودکی به حساب آورده و با او رفتار کودکانه داشته باشند و شما می دانید که این خود از عوامل درگیری والدین و فرزندان نو بالغ است که مقدمات و یا زمزمه های آن اینک آغاز شده است.

این لازمه ی تربیت است که والدین به تناسب رشد و طی مراحل فرزندانشان، تغییر رویه داده و درباره ی آنان به تناسب شان موقعیتشان رفتار نمایند. وگرنه وضع همان خواهد شد که ما در بسیاری از خانواده ها شاهد آنیم و درگیری های متقابل سرکشی و عصیان نوجوان و مبارزه ی قدرت بدون آنکه برای آن راه حلی بیابند.

دامنه ی این تحول

دامنه اپن تحول در نوجوان و در سنین رسیدن به بلوغ بسیار وسیع است -آن چنان که در برگیرنده ی همه ابعاد وجودی و حتی همه ی امور زندگی اوست.
الف - در جنبه ی ابعاد وجودی، ما این تحولات را در او می بینیم:

در بعد زیستی - جسمانی: تحولاتی را در قد و وزن و در ساختار قلب و مغز و شش ها و دیگر قسمت های بیرونی و درونی او می یابیم - قدر رو به درازتر شدن، وزن رو به افزایش، حجم شش ها بیشتر، قلب بزرگ تر، تارهای صوتی او در حال درازتر شدن، غدد درون ریز او رو به بیداری، موی زهار در حال روئیدن و... است.
در بعد ذهنی: هوش او رو به افزایش، تفکر در حال شکل گیری، عقل در مسیر کمال و جهت داری، استعداد در حال ظهور و بروز، تمرکز و دقت در حال افزایش ولی در حال پراکندگی، تخیل و تصور او رو به قوت و شدت، توان حفظ او رو به افزایش است (و البته او از حفظ کردن متنفر و در رنج است - و نمی خواهد خود را با مشقت آن همراه کند - و خواستار نوعی تنبلی ذهن است)
در بعد عاطفی: محبت او بین افراد تقسیم شده و از محیط خانه به بیرون کشیده می شود - از ترس او کاسته شده و به تدریج رنگ و هوای عقلانیت به خود می گیرد (مگر ترس های مرضی) خشم او شدیدتر و تعجب او بسیار می شود - هیجان او سخت متزلزل و بدون جهت ثابت است. جریان محبت او می رود که به عشق تبدیل گردد (عشق یک وابستگی جدی و شدید است)
در بعد روان: در او بیداری و هشیاری پدید می آید. این بیداری در اراده، در فهم، در ادراک، در بصیرت و در جهت داری آنها ملاحظه می شود. می تواند تصمیمی بگیرد و در سر تصمیم خود بایستد و به اصطلاح از خط خود بیرون نیاید. در مواردی می تواند از اشارات و کنایات و تشبیهات، به در زدن و از دیوار شنیدن ها و توبیخ ها، ملامت ها و رمزگویی ها سر در آورد و از لانه گویی های سخنان دیگران آگاه گردد و مقصد والدین و مربیان را از سخنان مرموزشان بفهمد و یا اگر در امری نیکو تعمق کند از آن سر در آورد و اگر بخواهد می تواند به حل مسئله و کشف رازی دست پیدا کند.
در جنبه ی عالی رشد: در این جنبه برای او تحول پدید می آید. فطرت او بیدار و وجدان او زنده است. خوب می تواند داوری کند، حق خواه و حقیقت دوست می شود. دیدن زیبایی های آفرینش او را به لرزه در می آورد. خواستار آزادی و استقلال است. دوستدار دفاع از خود و اندیشه خویش است. او فردی کمال جو می شود و برای کسب آگاهی در همه ی زمینه ها، اهل کوشش و تلاش است و آمادگی لازم را در آن راه ها داراست.