اثرات جهانی سازی بر نهاد خانواده (بخش اول)

خانواده در آستانه قرن بیست و یکم به عنوان یک نقطه عطف تناقض که مسائل مختلفی را نیز به دنبال می آورد، نمود پیدا کرده است.
 

 امروزه جهانی شدن به عنوان واقعیتی انکارناپذیر ارزیابی می شود که بر همه حوزه های فعالیت بشری از جمله جامعه، حکومت، امنیت، صلح، عدالت، محیط زیست و... تأثیر گذاشته و موجب تغییر در شیوه تفکر و تعلق انسان به روابط اجتماعی شده و در عین حال از آنها تأثیر پذیرفته است. متعاقب این دگرگونی ها، پدیده جهانی شدن تأثیرات عمیق و مهمی را بر زندگی روزمره و مراودات انسان ها با معیارهای جهانی گذارده است.
 

بدین لحاظ حوزه هایی نظیر خانواده در این ارتباط مورد بحث قرار می گیرد؛ به ویژه آنکه خانواده در آستانه قرن بیست و یکم به عنوان یک نقطه عطف تناقض که مسائل مختلفی را نیز به دنبال می آورد، نمود پیدا کرده است و بحران ناشی از آن کل نظام جامعه را تهدید می نماید؛ به طوری که بسیاری از جامعه شناسان و سیاستمداران بازگشت به ارزش های خانواده را به عنوان شاخصی جهت سلامت و قدرت زندگی اجتماعی - توصیه می کنند. از این رو هدف اصلی این مقاله بررسی اثرات پدیده جهانی شدن و جهانی سازی بر نهاد خانواده است و در پی آن است تا به پاسخ این پرسش بپردازد که جهانی شدن به مثابه یک فرآیند یک پارچه ساز و واقعیت اجتماعی، چه تأثیرات مثبت و منفی بر مناسبات، ساختار و کارکرد خانواده نهاده است.
 

یکی از مهم ترین مباحثی که در دهه های اخیر در میان روشن فکران جوامع توسعه یافته و در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته است، مقوله جهانی شدن است که به جریان عینی و در حال وقوع اشاره دارد که در حال دگرگون کردن جهان است. در مورد زمان وقوع پدیده جهانی شدن اتفاق نظر وجود ندارد؛ به طوری که هر چند برخی جهانی شدن را به عنوان پدیده رایج چند دهه اخیر می دانند، عده ای از تحلیل گران اعتقاد دارند که این پدیده نتیجه قرن ها تغییر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که به پیدایش سیستم جدید جهانی کمک کرده و مراحل آن سال ها قبل هنگامی که مردم فرهنگ های مختلف از طریق مهاجرت، تجارت و غیره با هم مرتبط گشتند، شروع شد (میجلی، 1378: 30-31).
 

در این میان برخی جهانی شدن اولیه را به قبل از ظهور مدرنیسم و تحولات صنعتی نسبت می دهند و اظهار می دارند که دوره ابتدایی این پدیده به ظهور امپراطوری های بزرگ با شیوه جهانی و طلوع ادیان بزرگ رسمی مانند اسلام و مسیحیت مربوط می گردد که موفق شدند بخش هایی از جهان را اداره کنند و تحت سیطره خود قرار دهند و نوعی یکسان سازی را در حوزه های حکومتی به وجود آورند (عاملی، ۱۳۸۳: ۶-۷).
 

از دیدگاه عده ای از تحلیل گران، جهانی شدن از زمانی که سرمایه داری به عنوان یک شکل قابل دوام جامعه انسانی پابه جهان می گذارد، یعنی از چهار یا پنج سده پیش جریان داشته است؛ به گونه ای که در طی چند صد سال گسترش پی در پی مرزهای جغرافیایی، اقتصاد جهانی سرمایه داری را از شکلی که اساسا در اروپا بود، به نظامی که تمام سیاره زمین را در برگرفت تبدیل نمود. از دیدگاهی مرحله جوانه زدن جهانی شدن را در فاصله اوایل قرن پانزدهم و اواسط قرن هجدهم و دوره خیزش آن را در اواسط قرن نوزدهم دانسته اند؛ هر چند برخی از نظریه پردازان نظام های جهانی اعتقاد دارند که روابط جهانی با ساخته شدن هواپیمای جت و رایانه آغاز شده و تاریخ معاصر، نخستین انقلاب و جهش ناگهانی به سوی واقعیت های جدید را تجربه می نماید (شولت، 1382، 71-106).
 
بدین ترتیب بخشی از تئوری ها و مباحث معاصر جهانی شدن ناظر بر اهمیت جهانی شدن ارتباطات است که معلول ظهور صنعت جهانی ارتباطات به شمار می رود و به عنوان یک روند ارتباطی که موجب ارتباطات همزمان و ظهور فضای واحد ارتباطی شده است، پدیده ای نو محسوب می شود که از سه خصیصه فراملی بودن، فراگیر بودن و پیوستگی برخوردار است. در واقع این خصیصه ها ظرفیت های جهان جدید را معرفی می کند و برخلاف جهان قبل از ظهور صنعت همزمان ارتباطات که چسبیده به مکان بود، فضای جدید اساسا " فراملی" و "فراجغرافی" و به تعبیر دقیق تر بی مکان است (عاملی، ۱۳۸۳: ۸-۶) برخی صاحب نظران جهانی شدن را مرحله ای از مدرنیته جدید توصیف می کنند و با صراحت تمام اعتقاد دارند مدرنیته ذاتا جنبه جهانی دارد. (گیدنز، ۱۹۹۰: ۱۷۷)
 

از دیدگاه پرانک، جهانی شدن انقلابی غیر قابل برگشت و جلوگیری است و روندی است که موجب انتقال همه جوامع خواهد شد؛ به طوری که ظرفیت های موجود در نیروی جهانی شدن موجب می شود که ارتباط با هر کس و هر کجا و در هر مکان امکان پذیر باشد (عاملی، ۱۳۸۳: ۱۹). شماری از نظریه پردازان اظهار می دارند که جهانی شدن فرآیندی متأخر است که با سایر فرآیندهای اجتماعی نظیر فراصنعتی شدن، فرانوگرائی و ساختار شکنی سرمایه داری همراه بوده است شولت، ۱۳۸۲: ۹-۲).
 
هاروی جهانی شدن را تجربه متحول ما از زمان تعریف می کند (رابرستون، ۱۳۸۰: ۱۱). به گفته گیدنز مفهوم جهانی شدن را می توان به عنوان تشدید روابط اجتماعی جهانی تبیین کرد که مکان های دوردست را به گونه ای به هم پیوند می زند که به موجب آن، رویدادهای محلی تحت تأثیر حوادثی شکل می گیرد که کیلومترها از هم فاصله دارند (پیشین:۳۵).
 
ادامه دارد...
 
منبع: تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، گروه نویسندگان، صص 168-169، موسسه علمی-پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، سوم، 1388.