نقش اخبار در امید آفرینی میان مردم

جهان امروز با نام هزاره فناوری اطلاعات شناخته می‌شود و وسایل ارتباطی نقش بسیار مهم و پررنگی در این دنیا برعهده دارند. در میان وسایل ارتباطی، اینترنت امروزه از همه تاثیرگذارتر و بااهمیت‌تر است. ظهور اینترنت، ماهواره و فناوری‌های دیجیتالی، ارتباط همزمان میان بخشهای وسیعی از جهان را ممکن ساخت و با جای دادن طیف وسیعی از بازیگران و کنشگران، نوع جدید از ارتباطات به نام ارتباطات تعاملی در این فضا شکل گرفت.

رسانه‌های اجتماعی با ویژگی‌های خاص خود در واقع اوج انقلاب اینترنتی و قدرت اول دنیای امروز اینترنت هستند. این رسانه‎ها یکی از تاثیرگذارترین ابزارهای ارتباطی در سال‌های اخیر هستند و اغلب کاربران، روزانه از گونه‌های مختلف آن‌ها اعم ازشبکه‌های اجتماعی برای مقاصد مختلف به ویژه درزمینه تجارت، تبلیغات و بازاریابی استفاده می کنند.

امروزه شبکه‌‌های اجتماعی تنها ابزارهای تکنولوژیک جدیدی نیستند که امکانات جالب توجهی را در اختیار کاربران اینترنتی قرار داده باشند بلکه آن‌ها را می‌توان فراتر از گونه‌ای وب‌سایت، به عنوان نسل جدیدی از رسانه‌ها در نظرگرفت که بستر مفیدی در تولید علم، اشتراک عقاید، رشد فردی و اجتماعی فراهم کرده و تغییراتی در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به وجود آورده‌اند.

این شبکه‌ها، امکانات تعاملی قابل توجهی برای کاربران اینترنتی فراهم کرده‌اند و در افزایش مشارکت شهروندان در برخی فرآیندها مؤثر بوده‌اند. آن‌ها در کنار ماهیت بالقوه خود، ماهیتی بالفعل دارند که می‌تواند شامل تقسیم اطلاعات، تبادل اخبار، انجام گفت‌وگو در مورد دیگران و مواردی از این قبیل باشد.

گسترش شبکه‌های اجتماعی، شرایط و نحوه دسترسی به اخبار را تغییر داده است. آنچه پیش از این شبکه‌ها رواج داشت، انتشار خبر توسط منابع رسمی مانند رادیو، تلویزیون، مطبوعات و خبرگزاری‌ها بود که زیر نظر سردبیران هر بخش و با عبور از فیلترهای گوناگون انجام می‌شد.

شهروند خبرنگاران

اما قابلیت ایجاد شده بر بستر اینترنت، این امکان را فراهم ساخت تا هر کاربری با هر سطح سوادی تنها با داشتن یک گوشی هوشمند و اتصال به شبکه اینترنت، فرصتی برای تولید و به اشتراک گذاردن اخبار در قالب‌های مختلف متن، عکس، فایل‌های صوتی و تصویری داشته باشند و به عبارتی کاربران به دنیای خبررسانی غیرحرفه‌ای ورود کردند.

این وضعیت، مقوله خبررسانی را سرعت بسیاری بخشید؛ چراکه بسیاری از شهروندان و شاهدان عینی رویدادها با عنوان شهروند خبرنگاران، اقدام به تهیه انواع اخبار و ضبط گزارش‌های تصویری به صورت آماتور نموده و با کمک امکانات و ابزارهای تعاملی و در سطح وسیعی در بین کاربران منتشر می‌کنند.

«جف جارویس» معتقد است که وجود چنین ظرفیتی، دو گروه خبرنگار حرفه‌ای و آماتور را در کنار هم قرار داده است. این بدان معنا است که امروزه شبکه‌های مجازی به یکی از منابع مهم خبری در جامعه تبدیل شده‌اند و کسانی که در گذشته تنها مصرف‌کننده خبر بودند امروزه با استفاده از شبکه‌های اجتماعی به نوعی تولیدکننده خبر شده‌اند. (1)

شبکه اجتماعی، رسانه‌ای است که با مشارکت خبرگیرنده و خبررساننده، ماهیت تولید و انتشار خبر را تغییر داد. این تحولات نه تنها در عرصۀ نقل و انتقال اخبار و اطلاعات بلکه در عرصه مفاهیم خبر، ارزش‌های خبری، ساخت پیام و محتوای اطلاعات نیز رسوخ کرد و امکان دستیابی به شکل جدیدی از برقراری ارتباط و به اشتراک‌گذاری محتوا را فراهم نمود.

عدم توجه به فرهنگ‌سازی و نبود راهکار عقلانی، کارکرد این ابزار ارتباطی را نیز مانند بسیاری دیگر از وسایل ارتباطی از مسیر اصلی خود منحرف و به مکانی برای سرگرمی، پر کردن اوقات فراغت و جوک‌گویی و ... تبدیل کرد و برخی افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها، نهادها با سوء استفاده از قابلیت‌های این فضا به شایعه پراکنی و انتشار اخبار غیرموثق پرداختند.

انتشار شایعه در شبکه‌های اجتماعی

هرچند انتشار شایعه پیش از رواج شبکه‌های اجتماعی و از طریق ارتباطات چهره به چهره افراد هم امکان‌پذیر بود اما شبکه‌های اجتماعی به دلیل ویژگی‌های چندوجهی و شبکه‌ای و غالب بودن فضای گفتگو و از طرفی ریشه‌دار بودن فرهنگ گفتمانی در جامعه ما، شکل جدیدی به شایعات بخشیدند؛ بسیار دقیق‌تر، هوشمندانه‌تر و البته سریعتر.

انگیزه‌های گسترش این اطلاعات نادرست، بسیار زیاد است و می‌تواند دربرگیرنده اهداف سیاسی، جلب توجه، خود ارتقایی و ... باشد تا از این طریق بر احساسات، پیش‌داوری‌ها و ترس‌ها تأثیر بگذارند. چنین شرایطی به ویژه در زمان بحران، می‌تواند منجر به افزایش اضطراب اجتماعی، ناامیدی، یأس، کاهش میزان بهره‌وری و تولید، فلج کردن چرخه اقتصاد و خدشه دار نمودن اعتبار اجتماعی افراد یا موسسات در جامعه می‌شود و انگیزه فعالیت‌های فردی و اجتماعی را از بین می‌برد.

تأمین اطلاعات صادقانه و مقابله با شایعات مستلزم آن است که دولت‌ها و رسانه‌های جریان اصلی به عنوان اصلی‌ترین منبع اطلاع‌رسانی، آگاهی بخشی و انتشار اخبار به صورت شفاف‌تر عمل کرده و در راستای قوانین و سیاست‌های اطلاعاتی، به انتشار اطلاعات صحیح و امیدآفرینی در جامعه بپردازند؛ چراکه رسانه‌ها نقش بی‌بدیلی در حفظ و تقویت مولفه‌های وابسته به امید و امیدواری در جامعه دارند. منظور از اطلاعات امیدآفرین، کم اهمیت جلوه دادن موضوعات مهم در جامعه، القای حس خوش‌بینی کاذب و عادی نشان دادن شرایط نیست. چنین رویکردی باعث می‌شود مخاطبان از رسانه فاصله گرفته و اعتباری برای آن قائل نباشند.

نقش رسانه در امیدآفرینی اجتماعی

هدف از رویکرد امیدآفرینی توسط رسانه‌ها، ترسیم آینده‌ای روشن برای مخاطبان، ایجاد اعتماد به نفس و انگیزه لازم جهت تلاش در دستیابی به اهداف فردی، گروهی و ملی در همه عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... است. اما خبر امیدآفرین لزوما به معنای پرداختن به جنبه‌های مثبت و بیان نکردن مشکلات و مسائل نیست بلکه بیشتر از آنکه بر مثبت یا منفی بودن خبر تمرکز شود، شیوه پردازش و جهت‌گیری خبر مهم است که می‌تواند محتوایی منفی را در صورتی که ناظر بر حل مسائل و اصلاح نواقص و کاستی‌ها باشد و انگیزه لازم را در مخاطب برای بهبود وضعیت ایجاد کند در دسته اخبار امیدآفرین قرار دهد. (2)

اخبار امیدآفرین، گزارشی از رویدادهای عینی و وقایع دنیای خارجی است که دریافت‌کننده یا مخاطب آن پس از اطلاع و آگاهی از آن‌ها احساس آسایش خاطر، برآورده شدن نیازها و خواسته‌ها، رسیدن به اهداف زیستی، روانی و اجتماعی کند و یا احساس کند که آسان‌تر و راحت‌تر می‌تواند به اهداف مورد نظر دست پیدا کند و زندگی مطلوب‌تری داشته باشد.

در مقابل اخبار امید زدا، گزارشی از رویدادهای عینی در دنیای خارج است که مخاطب پس از اطلاع و آگاهی از آن دچار دلهره، اضطراب، ترس، غم، اندوه و ناامیدی شود و آینده زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خود را در هاله‌ای از ابهام و تاریکی ببیند. (3)

اخبار حوادث از جمله اخبار امیدزدا هستند که منجر به ترس، اضطراب، احساس ناامنی و ... می‌شوند هر چند عده‌ای از کارشناسان معتقد هستند که جنبه آگاهی‌بخشی چنین خبرهایی بیشتر است.

در اخبار حوادث امری به نام هنجارهای اجتماعی و ناهنجاری اجتماعی وجود دارد و هر چقدر اخبار به سمت هنجارهای اجتماعی برود موفقیت و جذب مخاطب آن بیشتر است اما ناهنجاری‌های اجتماعی به جای آموزندگی، بیشتر خشونت را در جامعه ترویج می‌کنند.

نقش اعتماد به رسانه در پذیرش اخبار از سوی جامعه

بنابراین، آنچه در دنیای امروز فعالیت شکل‌های جدید رسانه و توسعه اینترنت اهمیت دارد، نوع محتوایی است که برای مخاطب ارسال می‌شود که رابطه معناداری با سطح اعتماد دارد. افراد ممکن است دلایل گوناگونی برای انتخاب و بهره‌مندی از یک رسانه چه از نوع جمعی و یا اجتماعی داشته باشند. این انتخاب می‌تواند به خاطر تفاوت در سبک زندگی، شغل، دسترسی، دانش و ... باشد؛ اما آنچه بیشتر اهمیت دارد و عاملی تعیین کننده به شمار می‌رود میزان اعتماد به رسانه است.

مفهوم عمومی و ساده اطمینان و اعتماد می‌تواند بر نگاه و رفتار مخاطب یک رسانه، تاثیر داشته باشد و در شرایط کنونی که رسانه‌های نوین و سنتی هر دو در مسیر اطلاع رسانی و آگاهی بخشی حرکت می‌کنند، باعث شده است که عده‌ای، رسانه‌های غیربرخط را معتبرتر از رسانه‌های برخط (آنلاین) ارزیابی کنند و عده‌ای دیگر در نقطه مقابل این تفکر قرار دارند. آنچه از نتیجه مطالعات متعدد حاصل شده، این است که اعتبار رسانه در نزد مخاطبان تاثیر بسیاری در میزان پذیرش یا عدم پذیرش آن دارد و سواد رسانه‌ای عاملی موثر در معتبر دانشتن رسانه است.

مخاطب و به عبارت دیگر دریافت‌کنندگان پیام رسانه‌ها که بنا بر آنچه گفته شد امروز خود تولیدکننده و نشردهنده اخبار و اطلاعات هستند، قدرت مقایسه بین اخبار و حقیقت جامعه را دارد و اگر بین آنچه حقیقت است و آنچه رسانه جریان اصلی در اختیار او می‌گذارد تفاوتی ببیند، به صادق بودن رسانه شک می‌کند و همین امر باعث بی اعتمادی به رسانه و روی‌گردانی از آن می‌شود.

انتشار اخبار و اطلاعات بر بستر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، امکان کنترل و نظارت کامل دولت و مدیران و مسئولان سازمان‌های رسانه‌ای بر محتوای اخبار را از میان برد و سانسور و دروازه‌بانی خبر نیز بنا بر آنچه در رسانه‌های سنتی صورت می‌گرفت، معنای خود را از دست داد. (4)

نتیجه گیری و جمع بندی

اگر چه شایعات می توانند سبب افزایش اضطراب در جامعه شوند اما فرهنگ‌سازی، تقویت روحیه افراد، افزایش اعتماد عمومی با انتشار اخبار درست و شفاف سازی، ترویج مثبت‌گرایی، پرهیز از انتشار برنامه‌ها و مطالب ناامیدکننده، ارتقاء سطح توانمندی و آگاهی افراد از راهکارهای کاهش تاثیر اخبار و شایعات ضد و نقیض بر مردم است. ساز و کارهای انتشار اخبار امیدبخش، نوع و کیفیت آن‌ها و تهیه محتوای مناسب، در تقویت روح امید در مخاطبان بسیار موثر است.

در فرایند جهانی شدن و دگرگونی‌های پیچیده اجتماعی، هر کشوری باید بتواند از طریق ایجاد بسترسازی‌های انگیزه‌بخش، موتور تحرک اقتصاد، سیاست و جنبه‌های دیگر را در دست گیرد تا نقشی سازنده و پویا در حاکم شدن فضای نشاط و امید داشته باشد.

پی نوشتها

مقاله ویژگی‌های اخبار در شبکه‌های اجتماعی مجازی؛ پیشنهادهایی برای اخبار صدا و سیما (مطالعات موردی صفحات خبری اینستاگرام، مرتضی شمس، مجله فرهنگ رسانه، سال هفتم)
خبرامیدآفرین، علی اکبر هراتی و هادی البرزی، معاونت سیاسی اداره پژوهش‌های سیاسی
پایان نامه بررسی میزان اخبار امیدزا و امیدزدا در بخش های خبری 9 و 22 شبکه خبر از منظر اساتید ارتباطات دانشگاه های شهر تهران
مقاله ویژگی‌های اخبار در شبکه‌های اجتماعی مجازی؛ پیشنهادهایی برای اخبار صدا و سیما (مطالعات موردی صفحات خبری اینستاگرام، مرتضی شمس، مجله فرهنگ رسانه، سال هفتم
مقاله مدیریت شایعه؛ پذیرش و باور، صدیقه هما صدر، مجله تدبیر، شماره 210
مقاله نقش شایعه در آسیب‌های اجتماعی، مریم السادات آجوداتی و ماندانا صنیعی
مقاله بررسی نقش فیس بوک بر تغییر ماهیت شیوه‌های انتشار اخبار و اطلاعات از دیدگاه روزنامه‌نگاران تهرانی عضو شبکه اجتماعی فیس بوک، علی گرانمایه‌پور و فروغ جیرانی، مجله رسانه، سال بیست و ششم
www.pajuhesh.irc.ir