وقف و امور خیریه چه جایگاهی در سبک زندگی اسلامی دارند؟

وقف به معنای حبس کردن اصل مال و جاری نمودن منافع حاصل از آن است. بدین ترتیب که پس از وقف، امکان فروش یا انتقال آن به دیگری وجود ندارد و منافع آن باید همواره در زمینه موردنظر صرف گردد، بدین جهت آن را صدقه جاریه می نامند زیرا صدقه ای است بی پایان و همواره جاری.

وقف علاوه بر آثار فردی همچون تزکیه نفس و دلبریدگی از اموال دنیوی دارای آثار اجتماعی فراوانی نیز هست همچون فقرزدایی، اشتغال زایی، برقراری عدالت اجتماعی، فراهم نمودن زمینه تحصیل برای همگان، فراهم آوردن امکانات بهداشتی و درمانی برای تمام افراد جامعه و ... از این روست که می توان گفت وقف کامل ترین مصداق صدقه است و هیچگونه انفاق یا صدقه ای نمی تواند دارای چنین آثار فراوان و ماندگاری در جامعه اسلامی باشد. (1)

وقف چیست؟

در اصطلاح فقهی وقف عبارت است از: نگهداشتن و حبس کردن عین ملکی بر ملک واقف آن، نه ملک خدا، و مصرف کردن منفعت آن در راه خدا. (2)

وقف در واقع عملی است که انسان به انتخاب خود و در کمال صحت و سلامت، اموال و دارایی خود را از مالکیت مجازی اش خارج می کند و به مالکی حقیقی آن یعنی خداوند بر می گرداند تا در راه رضای خدا به همنوعان خود ببخشد. (3)

وقف، کلمه ‏ای عربی است که در لغت به معنای محدودیت و ممنوعیت به کار می رود و در دین اسلام اصطلاحی است دال بر حفظ و نگهداری اموالی خاص جهت به کارگیری منافع آن در کارهای انسان دوستانه و امور خیریه، به شرط آن که منافع، فقط در هدف یا اهداف تعیین شده برای آن مصرف شود.

این تعریف ما را به یک ویژگی مهم در وقف که همانا استمرار و دوام باشد، رهنمون می کند و به دیگر سخن، وقف در مورد املاک و اموال ماندگاری به کار می رود که بتوان درآمدها و عایداتی از آن به دست آورد و در موارد مشخص مصرف نمود. بنابراین زمین و ساختمان (که اموالی ماندگار هستند) بیشتر مورد وقف قرار می گیرند تا اشیای دیگر. هر چند در مورد کتاب، ابزار کشاورزی، احشام، سهام و اوراق بهادار و پول نقد نیز وقف وجود دارد. (4)

پیشینه وقف

حبس پیش از اسلام نیز معروف بوده گرچه به نام حبس یا وقف نامی‌ده نمی شده است. ملت ها با وجود اختلاف ادیان و معتقداتشان با انواعی از تصرفات مالی آشنا بودند که از حیث مفهوم، از حدود معنای وقف اسلامی دور نبود. اوقاف ابراهیم خلیل (ع) که تا امروز نیز باقی است خود بهترین دلیل بر وجود وقف قبل از اسلام است. (5)

هنگام فتح شوش در بقعه دانیال نبی، سندی به دست آمده است که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام های بدون ربح اختصاص یافقه بود و خلیفه دستور داد که گنج بدست آمده به بیت المال منتقل شده، طبق دستور مندرج در سند عمل شود. (6)

از قرن دوم هجری مسلمین یکه تازان و طلایه داران علوم و فرهنگ جهان بوده اند. نوابغی که در طول سده دوم تا نهم هجری در قلمرو اسلامی ظهور کرده اند، بی شمارند. لذا قسمت عمده ای از موقوفات در آن دوره از تاریخ تمدن اسلامی به رشد شاخه های مختلف علوم اختصاص یافت؛ املاک و ثروت ها یکی پس از دیگری وقف احداث مدارس، دانشگاه ها و بیمارستان ها می شد. (7)

در حدود قرن چهاردهم هجری در بغداد، خوزستان، موصل، بصره و نیشابور بیمارستان هایی وجود داشت که این بیمارستان ها مرکز تعلیم و تعلّم طب بود. مخارج این بیمارستان ها معمولا از درآمد موقوفاتی بود که برای آن ها قرار داده بودند و افرادی هم نیروی فکری و بدنی خود را وقف بیماران می کردند. (8)

وقف در قرآن و روایات

کلمه وقف در قرآن با مفهومی که در بالا بیان شد، به کار نرفته است و در واقع آیه ای که دلالت صریح بر وقف داشته باشد، وجود ندارد اما از آنجایی که نیکوکاری و عمل صالح همواره در این کتاب آسمانی مورد تایید و تمجید قرار گرفته است، می توان دانست که روح وقف مورد تایید قرآن است.

در قرآن کریم آیات متعددی در تمجید اعمالی همچون انفاق، صدقه، قرض الحسنه و ... وجود دارد که مسلمانان را به پرهیز از ثروت اندوزی و تفاخر تشویق نموده و در مقابل به آنان وعده رسیدن به بهترین ها نزد پروردگار یکتا را می دهد. در ادامه به برخی از این آیات اشاره خواهد شد:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ (بقره254)

ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (نحل96)

الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً (کهف46)

در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل شده است: «هنگامی که بنی آدم بمیرند عمل آن ها به جز در سه مورد قطع می شود؛ صدقه جاریه ای که باقی می ماند، علمی که از او بماند و به مردم نفع رساند، و فرزند صالحی که از او باقی بماند و برای وی دعا کند.» (9)

چنانکه در بالا مشاهده می کنید، در آیه 46 سوره کهف از باقیات صالحات و در حدیث نبی اکرم از صدقه جاریه، سخن به میان آمده است که هر دوی این عبارات به گونه ای اشاره به وقف دارد، عمل نیکویی که پیوسته باقی است.

وقف در سیره معصومین

گاهی ممکن است افراد به اشتباه تصور کنند که زهد پیشه کردن به معنای کنار گذاشتن دنیا و دست برداشتن از کار و تلاش است اما با بررسی زندگی بزرگان دین درخواهیم یافت که آن بزرگواران در عین داشتن یک زندگی ساده و زاهدانه و عدم دلبستگی به دنیا، همواره در حال تلاش و ثروت آفرینی بوده اند و سپس دستاورد تلاش خود را در راه خدا وقف می نمودند.

رسول گرامی اسلام (ص) بعنوان بینانگذار رسمی وقف در اسلام، در سال سوم هجرت، برای نخستین بار پس از جنگ احد، هفت بوستان و مزرعه آماده را به نام بساتین سبعه یا حیطان السبعه که به آن حضرت هدیه شده بود، وقف کرد. (10)

پیامبر (ص) گذشته از آنکه خود چنین می کردند، دیگران را نیز به انجام این عمل خیر توصیه می فرمودند، چنانکه از ابن عمر نقل است که در خیبر زمینی نصیب عمر شد، نزد پیامبر (ص) آمد و در آن مورد از ایشان نظر خواست و گفت این زمینی که در خیبر بهره من شده بهترین مزرعه من است، درباره آن چه دستور می فرمایید؟

پیامبر (ص) فرمودند: اصل آن را وقف کن و درآمدش را صدقه تعیین کن. عمر چنان کرد که اصل آن مزرعه غیرقابل فروش، بخشیدن و ارث بردن باشد و درآمد آن را مخصوص فقیران و ارحام و بستاگان نیازمند و آزاد کردن بردگان و در راه خدا و برای در راه ماندگان و پذیرایی از مهمانان قرار داد و گفت برای کسی که عهده دار انجام دادن کارهای آن مزرعه می شود مانعی ندارد که به شیوه پسندیده خود از آن بهره مند شود و از دوستان غیرمتمول خود هم پذیرایی کند.

ابن عون می گوید چون این سخن را به محمد بن سیرین گفتم، گفت: از شرایط دیگرش این بود که از درآمد آن مزرعه مال اندوزی نشود. (11)

روایات متعددی از اموال وقفی و وقف نامه های به جا مانده از معصومین (ع) وجود دارد که در راس همه آن ها امیرمومنان (ع) حضور دارند. در روایات نقل شده حضرت علی (ع) نخلستان های بزرگی را آباد می کردند و به محض فرارسیدن زمان چیدن محصولات، قلم و کاغذ می خواستند تا به سرعت این اموال را وقف مردم مدینه کنند.

جایگاه وقف در نظر ائمه اطهار (ع) تا آنجاست که حضرت علی (ع) در یکی از وقف نامه هایشان هدف خود را چنین بیان می کنند: «به منظور جلب رضایت الهی تا به سبب آن مرا داخل بهشت برین فرماید و از آتش دورم دارد و آتش را از صورتم دور فرماید. در روزی که صورت هایی سفید و صورت هایی سیاه هستند.» (12)

آثار وقف بر جامعه

از دیدگاه اسلامی در یک جامعه انسانی با اهداف عالیه، غایت تحکیم بنیادهای اقتصادی، تمرکز و تکاثر ثروت و سودجویی و نفع پرستی نیست، بلکه هدف، رفع نیازهای اساسی انسان در جریان رشد و تکامل مادی و معنوی او و رسیدن به اهداف غایی خلقت و ریشه کن کردن فقر و محرومیت است. بعد از پیامبر اکرم (ص)، الگوها و نمونه های عینی تحقق اسلام، ائمه (ع) هستند و رفتار و گفتار آنان تعیین کننده رفتار و فرهنگ اسلامی است. (12)

فقر یکی از موانع عمده پیشرفت و سعادت انسان و به فعلیت رسیدن قوه ها و استعدادهایی است که خداوند متعال برای نیل انسان به کمال مورد نظر (که غرض آفرینش انسان بوده است) به او داده است. یکی از جاهایی که وقف می تواند به طور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف کند، محو فقر و در نتیجه تامین اجتماعی است. مطالعه اجمالی تاریخ وقف این حقیقت را روشن می کند که نخستین انگیزه های واقفان برای مبادرت به وقف، نابودی فقر و محرومیت از جامعه مسلمین بوده است. (13)

انسان بدین وسیله، اول به تزکیه روح و روان خویش پرداخته و روحیه مال اندوزی و دنیاپرستی را از خود دور کرده است، دوم از طریق وقف می تواند به حل بسیاری از معضلات جامعه خود کمک کند و همچنین از اختلاف طبقاتی موجود در جامعه جلوگیری کند. بی تردید اگر به مقوله وقف به طور همه جانبه نگریسته شود و اهمیت این سنت نبوی آشکار شود، تاثیری عمده در تحول ساختار فرهنگی و توسعه کشور خواهد داشت. (3)

نتیجه گیری و جمع بندی

تمام ادیان الهی دارای رویکرد اجتماعی هستند و در راس همه آن ها، اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین الهی از این قاعده مستثنی نبوده و هدف نهایی آن پرورش انسانی متعالی و در نتیجه آن ساخت جامعه ای به دور از نقایص و کاستی هاست.

بدین دلیل است که در دین اسلام حتی عبادات بظاهر فردی همچون نماز و روزه نیز علاوه بر آثار فردی دارای آثار اجتماعی نیز هستند. یکی از این عبادات، صدقه است که کامل ترین شکل تجلی آن را می توان در وقف مشاهده نمود.

وقف عملی است که در آن اصل مال در مالکیت انسان باقی می ماند اما عواید حاصل از آن در مالکلیت مالک اصلی آن یعنی پروردگار قرار می گیرد و باید در راه رضای خدا که همانا رسیدگی به بندگان خدا و رفع مشکلات آنان است، صرف گردد.

پیامبر گرامی اسلام (ص) و پس از ایشان، ائمه اطهار (ع) بعنوان مظاهر انسان کامل و والاترین الگوهای انسانی، همواره در زمینه وقف پیشتاز بوده و در رفتار و گفتار خود، مسلمانان را به انجام کارهای نیک و خداپسندانه و رفع مشکلات دیگر انسان ها تشویق می نمودند.

دلیل توجه فراوان این بزرگواران به چنین مساله ای را می توان در خیرات و برکات فراوان آن جستجو کرد. جامعه ای که در آن فرهنگ وقف نهادینه شود، جامعه ای متعالی خواهد بود که در آن از فقر، بی عدالتی اجتماعی، اختلاف طبقاتی و ... اثری وجود نخواهد داشت.

پی نوشت:

قرآن کریم
دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا؛ تهران، سازمان لغتنامه دهخدا، چاپ اول، ۱۳۷۳
خسروی، محمدعلی؛ سهم موقوفات در ساختار فرهنگی کشور؛ فصلنامه وقف میراث جاویدان، پاییز 1385، ش55، ص5-10
آزمون، عسگر؛ اسدی، عبدالله؛ آسیب شناسی فرهنگ وقف در جامعه؛ دی 1389
الکبیسی، محمد؛ احکام وقف در شریعت اسلام؛ ترجمه صادقی گلدار؛ تهران، سازمان حج و اوقاف، چاپ اول، 1380
ابوسعید، احمد بن سلمان؛ مقدمه ای بر فرهنگ وقف، تهران، اداره کل حج و اوقاف، 1378
المزمینی، ابراهیم بن محمد؛ الوقف و اثره فی تشیید بنیته الحضاره الاسلامیه، ریاض، جامعه محمد بن سعود الاسلامیه
شهابی، محمود؛ مقدمه ای بر فرهنگ وقف در اسلام، دانشگاه تهران، 1349
عبده تبریزی، حسین؛ نهاد مالی صندوقهای وقفی در جهان و اصول اسلامی فعالیت آن در ایران، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) ، بهار 1384، ش25
راوندی، مرتضی؛ تاریخ اجتماعی ایران، جلد سوم، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ نهم، 1375
ابن سعد، محمد؛ الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه، 1374
منافی شرف آباد، کاظم؛ زمانی، الهام؛ پورسلیم، عباس؛ جایگاه سنت حسنه وقف در فرهنگ اسلامی، با تامل بر قرآن و سیره معصومان (ع) ، ش81، پژوهشگاه علم انسانی و مطالعات فرهنگی، پاییز 1393
حسین زاده، عباس؛ نقش وقف در پویایی اسلام، پژوهشکده باقر العلوم، اسفند 1387.