امیران در برابر حجت و دلیل سلطان مبنی بر شایستگی ایاز (انسان کامل) به بهانه‌های جبریانه تمسک جستند و گفتند: این درک و هوش و ذکاوت ایاز از عنایات و موهبت‌های الهی است و با سعی و تلاش حاصل نشده است؛ یعنی...

اگر لطف ازلی خدا شامل حال انسان شود، چگونه ممکن است که در برابر جاذبه‌ی حق چنین بددلی و بد گمان شود؟‌ای خداوندی که دادرسِ دادخواهانی! فریاد از دوراهی‌های اختیارِ پلید. مولانا می‌گوید: تردید و دو دلی شوم‌ترین...

مولانا می‌گوید: بحث و مناقشه درباره‌ی جبر و اختیار ره به جایی نمی‌برد و کسانی هم که کوشیده‌اند تا این مسئله را با قیل و قال حل کنند بیهوده جان کنده‌اند. پس راه خروج از این دورِ باطل چیست؟ مولانا می‌گوید:...

به دنبال تفسیر حدیث «ما شاء الله کان»، به تفسیر حدیث «جفّ القلم بما هو کائن؛ قلم قضای حق، آن‌چه را باید باشد، نوشته است.» این قلم نوشته: طاعت و گناه برابر نیست، امانت و دزدی برابر نیست، شکر و کفرانِ نعمت...

دزدی به داروغه شهر گفت:‌ ای امیر! جرمی که مرتکب شده‌ام از تقدیر خدا بود. داروغه گفت:‌ ای نور دیده! کیفری هم که من می‌دهم از تقدیر خداست. چرا به بهانه این‌که اعمالت جبری است گرد اعمال زشت می‌گردی؟‌ ای نانجیب!...

حرکت موجودات عالم که نمود حقیقت است نمی‌تواند انسان ژرف‌بین را دچار حیرت عارفانه کند. اگر می‌خواهی به حیرت عارفانه برسی باید حقیقت را منهای صورت‌ها و تعیّنات ببینی. کسی که کف روی دریا را می‌بیند، اسرار...

کو آن انسانی که در این جهان به هنگام ظاهر شدن خشم و شهوت، خویشتن‌داری کند تا جان خود را فدای او کنم. گفت: چنین انسانی پیدا نمی‌کنی، مگر خدا بخواهد. قضای پروردگار عموماً این است که انسان‌ها با همان حرص...

غفلت، در این جا غفلت از سیر به سوی حق و اشتغال به دنیاست. آنها که از غم جهان دیگر غاقل‌اند در این دنیا غرق می‌شوند و هر یک به گوشه‌ای از آن می‌چسبند. اگر این غفلت نبود، دنیا درهم می‌ریخت. اگر انسان، خردمندی...

در نظر مولانا انسان هرچه می‌کند به مشیت حق است، اما مولانا این را جبر نمی‌داند و انسان را تا حدی مختار و مسئول اعمال خود می‌بیند. مولانا می‌گوید: گردش فلک و اعمال و عبادات ما، اجرای قضای الهی است و این‌که...

آن‌چه مولانا در قصه طولانی دقوقی بیان می‌کند، رؤیای پرماجرایی به نظر می‌رسد که وقوع آن در عالم حس پذیرفتنی نیست و گویی مولانا برای بیان عوالمی که بر روح کمال‌طلب عارض می‌شود و تجلیات غیبی بر آن، نمونه‌ای...