اسلام و فمينيسم
نويسنده: مجتبي عطارزاده
جنبش زنان از اوايل قرن نوزدهم به نام «فمينيسم» و با شعار تساوي و برابري زن و مرد در همة شئون در فرانسه پديدار شد و در واقع نوعي اعتراض به مردسالاري حاكم بر اعلامية حقوق بشر فرانسه بود. اعلامية مذكور كه بر اثر انقلاب كبير فرانسه و بر اساس حقوق فطري و طبيعي در سال 1789 ميلادي به تصويب رسيد، با بياعتنايي آشكار به حقوق زنان هيچگونه حقي را براي آنان در نظر نگرفت و در حقيقت، اعلامية دفاع از حقوق مردان بود. در نتيجه گروهي از زنان در مخالفت با اين نابرابري، دست به اعتراض زدند و خواهان حقوق برابر با مردان شدند. اين حركت را بعدها «كندورسه», رياضيدان و فيلسوف فرانسه ادامه داد كه به تشكيل «مكتب طرفداران زن» انجاميد. پايهگذاران اصلي اين مكتب در اوايل قرن نوزدهم، سن سيمون و شاگردان او بودند كه به گسترش نظريه برابري زن و مرد، كمك شاياني كردند. مكتب طرفداران زن در دفاع از حقوق زنان به سه نكتة اساسي تاكيد داشت:
1. زن، انساني بالغ و كامل است و در برابر مردان، به ويژه در زندگي زناشويي، از استقلال، اختيار و حقوق برابر برخوردار است؛
2. زن، از نظر فكري، انساني آزاد و مستقل است؛
3. زنان، بايد در مسائل سياسي شركت كنند و از حقوق مساوي با مردان برخوردار باشند.
در دهههاي اخير ديدگاههاي فمنيستي ـ در قالب كنوانسيونهاي بينالمللي يا مباحث تئوريك ـ مرزهاي جغرافيايي كشورهاي مختلف را درنورديده و به يُمن انقلاب ارتباطات، فضاي فرهنگي جوامع مختلف و از جمله كشور ما را تحت تأثير خود قرار داده است. جمهوري اسلامي ايران, به ويژه نخبگان فرهنگي ناگزيرند در قبال اين پديده يكي از سه روية زير را در پيش گيرند:
نخست آنكه همة سنتهاي جاري دربارة جامعة زنان را ديني و بالطبع كامل تلقي كرده و بر هر گزاره و گزينة ديگر، مهر ابطال و انكار زنيم. نتيجة اين رويكرد كه در ميان برخي از قشرهاي مذهبي, هواداراني دارد، تحريم مطالعات و پژوهشهاي ويژه در عرصة مسائل زنان و در پي آن، عدم احساس ضرورت حضور در اجلاسيههاي داخلي و خارجي، و طرد همة عناصر و مؤلفههاي فمنيستي است.
راه دوم, خود باختگي در برابر هيمنة فمينيسم جهاني، پذيرش مطلق (يا قريب به اتفاق) گزارههاي فمنيستي و تلاش براي تبليغ و ترويج آن در ايران و جامعه اسلامي است. اين رويه به چيزي كمتر از كنار گذاشتن سنتها و آموزههاي ديني يا توجيه و همگونسازي آن با الگوهاي فمنيستي رضايت نميدهد. گفتني است اتخاذ اين رويه، امتيازاتي را نيز به همراه دارد؛ از جمله اينكه به تحقيق و تأمل نياز ندارد و تنها كافي است به آن سوي مرزها نگريست. افزون بر اينكه حمايت و پشتيباني كشورهاي غربي را هم به دنبال دارد و همنوايي با آنها موجب اعتبار اجتماعي و جهاني نيز ميشود. گرايشهاي نسبتاً شديدي به اين رويه در ميان روشنفكران، نخبگان فرهنگي و مديران اجرايي به ويژه در دهة سوم انقلاب مشاهده ميشود. پيامدهاي اجتماعي و فرهنگي اين گرايش، به دو گونه در جامعه ما رخ نموده است: يكي تشكيك در آموزهها و گزارههاي اسلامي مربوط به زنان، كه بيشتر از سوي روشنفكران تجددگراي لائيك، صورت ميگيرد و ديگري تلاش براي همگونسازي آموزههاي ديني با ارزشها، توصيهها و گزارههاي فمنيستي، كه بيشتر از سوي نخبگان تجددگراي مذهبي صورت ميگيرد و در پايان به «عرفي شدن دين» يا «فمينيسم اسلامي» پايان مييابد. قدر مسلّم اينكه رويكرد حاضر با معيارهاي عقلي و آموزههاي ديني سازگار نيست، افزون بر آنكه آزمايش خود را در تاريخ معاصر ايران، بارها و بارها پس داده است. چه آنكه تأثير ژرفِ آموزههاي ملّي ـ ديني بر رفتار و آداب و رسوم زنان ايراني، مانع از گرايش عميق به آموزههاي فمنيستي ميگردد.
به نظر ميرسد رويكرد عقلاني و آگاهانه به سنّت و مدرنيته و نقد جسورانه و پالايش و معرفي عناصر كارآمد هر دو حوزه، بهترين راه برخورد با انديشههاي فمنيستي است. اين رويكرد اگر چه به بركت انقلاب اسلامي و خود آگاهي ملّت ايران احيا شد و زينتبخش محافل علمي و فرهنگي گشت، در مقام عمل هيچگاه به طور كامل و جامع تحقق نيافت. امروزه بسياري از انديشمندان و نخبگان انقلابي و مسلمان كه در مقام مباحث تئوريك، روش عقلاني و نقادي را در مبادلات فرهنگي ـ و از جمله مباحث زنان ـ پذيرفتهاند، عملاً تحت تأثير مؤلفههاي مدرنيسم قرار گرفته و به ترويج و تبليغ ارزشها و هنجارهاي آن پرداختهاند. اينان به درستي دريافتهاند كه لازمة برخورد با هر نوع انحرافي، به كارگيري روشي متناسب و همسنخ با آن است و از اينرو به جاي برخوردهاي چكشي و حذفي بايد از رهگذر منطقي و عقلاني با پديدههاي جديدي همچون انديشههاي زنمدارانه در حوزه مسائل زنان برخورد كرد.
برگزاري همايش اسلام و فمينيسم، طي روزهاي سوم و چهارم اسفند ماه 1379 در دانشگاه فردوسي مشهد، تلاشي از اين دست است كه مجموعه مقالات ارائه شده به آن، طي مجموعه دو جلدي حاضر، براي استفاده همگان تدوين شده است.
1) فمينيسم؛ شامل: الف) عوامل و زمينههاي پيدايش فمينيسم در غرب و ايران؛ ب) نظريههاي فمينيستي؛ ج) وضعيت فمينيسم در غرب و ايران. به نظر ميرسد هشت مقاله از مقالات مندرج در دو جلد كتاب مذكور در اين چارچوب قابل طبقهبندي باشد، كه عبارتاند از:
اصول و نظريههاي فمينيسم در غرب, نوشتة عليرضا انوشيرواني؛ بررسي جنبش فمينيسم در غرب و ايران, نوشتة احمد رضا توحيدي؛ فمينيسم، اسلام و ايران, بررسي فمينيسم در غرب و مقايسه آن با ايران و تئوري اسلام در اين زمينه, نوشتة عبدالرّحمن حسنيفر؛ فمينيسم در جامعة اسلامي, نوشته فاطمه رجبي؛ تاريخچة فمينيسم در ايران؛ نوشتة فاطمه عطايي؛ گذري بر فمينيسم ايراني, نوشتة مجيد كافي؛ زمينههاي ظهور فمينيسم در غرب, نوشتة حميرا مشيرزاده؛ فمينيسم، علل و پيامدها, نوشتة احمد علي راسخ.
مجموع اين مقالات هشتگانه ميكوشد ضمن ارائة تعريفِ جامعي از واژه «فمينيسم»، تاريخچهاي از آن، به عنوان جنبشي اجتماعي ـ سياسي ارائه نمايد. همچنين با اشاره به آراي برخي از انديشمندان و نظريهپردازان اين نهضت، نظريههاي بنيادين انديشة فمينيستي تشريح ميگردد. در برخي از نوشتارها سعي بر آن است تا به ارائه طريق در خصوص وضعيّت كنوني زنان در جوامع انساني پرداخته شود و در اين راستا دستاوردهاي جنبش فمينيسم و موضعگيريهاي مختلفِ دربارة آن مورد بررسي قرار گرفته است. همچنين به جنبش حقوق و آزادي زنان ايران و تاريخچه جنبش زنان در عصر پهلوي پرداخته شده و اينگونه نتيجهگيري شده كه تكوين جنبش زنان در ايران بر مبناي اعتراض به شرايط موجود قابل توجيه است، لكن نظر به حاكميّت گفتمان اسلامي بر فضاي كنوني جامعه، اين جنبش بايد در چارچوب قوانين ديني سازماندهي شود، تا بتواند به اهداف مورد نظر اسلام، در جهت آزادي زن و حفظ حقوق و تكامل و رشد آن دست يابد. به اعتقاد يكي از نويسندگان مقالات اين بخش، نه برگشت به گذشته و نه تقليد كوركورانه از فرهنگ غرب, راه به جايي نخواهد برد. راه درست همانا بازگشت به ارزشهاي الاهي است. چنانكه اسلام ميگويد: «ملاك ارزشمندي انسانها فقط در تقوا است و هيچ عامل ديگري، حتي جنسيّت، تأثيري در انسانيّت انسانها ندارد».
2. زن و انسانشناسي؛ شامل: الف) ويژگيهاي جسمي ـ رواني زن و مرد از ديدگاه اسلام؛
ب) ويژگيهاي جسمي ـ رواني زن و مرد از ديدگاه فمينيسم؛ ج) مقايسه ويژگيهاي جسمي ـ رواني زن و مرد از ديدگاه اسلام و فمينيسم.
دو مقاله با عناوين: تفاوتهاي رفتاري زن و مرد (پايههاي فيزيولوژيك و غير فيزيولوژيك), نوشتة حميدرضا آقا محمّديان و رضا پورحسين؛ نگرشي بر تفاوتهاي بيولوژيك زن و مرد, نوشته محمد رباني و بلوغ, نوشته سيد محمد موسوي بجنوردي دربارة موضوعات مطرح در اين محور، قابل طبقهبندي است.
بين دو جنس زن و مرد تفاوتهاي بسياري، از جنبههاي مختلف وجود دارد كه اكثراً پايههاي آن فيزيولوژيك و زيستي است، و عوامل اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي زمينههاي بروز و اظهار تفاوتها را فراهم كرده و در حدّ بالايي منجر به تغييراتي در آنها ميشوند. در مجموعه مقالاتي كه پيرامون محور زن و انسانشناسي به نگارش در آمده، اصولاً به تفاوتهايي پرداخته شده كه صرف نظر از پايه و علّت وجودي و رشد آنها، نمود رفتاري در احوال و كردار فرد داشته است. از اين رو در نوشتارهاي اين بخش به مواردي همچون تفاوتهاي وراثتي، تفاوتهاي ساختار تشريحي (آناتميك)، تفاوتهاي فيزيولوژيك، اختلاف از نظر حسّاسيت و بروز بيماريها ميان زن و مرد به طور كلي و به مقولة بلوغ، به طور خاص پرداخته شده است.
3. زن و فرهنگ؛ شامل: الف) نقش زن در توسعة فرهنگي از ديدگاه اسلام و فمينيسم؛
ب) مقايسه آرمان زندگي در اسلام و فمينيسم؛ ج) فعاليتهاي فرهنگي زنان در جامعه ايران.
مقالههاي سيماي متفاوت شخصيت زن، محترم در آينه اسلام راستين و محقّر در اغلب فرهنگهاي بشري و برخي آثار ادب فارسي, نوشتة حسين رزمجو؛ المرأة في القرآن, نوشتة محمّدهادي معرفت؛ فمينيسم اسلامي, تركيب پارا دوكسيكال, نوشتة جعفر مرادي، در اين بخش قابل طبقهبندي است.
در اين نوشتارها، با بررسي اجمالي در نگرش آيين آسماني اسلام نسبت به زنان از لحاظ آفرينش و حقوق اجتماعي ـ به ويژه نقش اساسي كه مادران در كامل كردن نظام خانوادگي و تعليم و تربيت ايفا ميكنند ـ ميزان تأثيرگذاري اين آموزهها بر فرهنگ و ادب ايراني به تصوير كشيده ميشود. ضمن آنكه با غور در آيات قرآني و نيز روايات موجود در زمينة تفاوت ميان زن و مرد، به شبهاتِ برتري مردان نسبت زنان به در بينش اسلامي، پاسخ داده شده است. همچنين با انجام مقايسهاي ميان اسلام و فمينيسم در حوزههاي عقيدتي، اقتصادي، رواني، سياسي، حقوقي و خانواده، امكان تحقق فمينيسم اسلامي مورد كنكاش قرار گرفته است.
4. زن و اجتماع؛ شامل: الف) پايگاه و نقش اجتماعي زن از ديدگاه اسلام؛ ب) پيامدهاي اجتماعي رويكردهاي فمينيستي؛ ج) وضعيّت اجتماعي زنان در ايران قبل و بعد از انقلاب اسلامي؛
د) زن مسلمان، مدرنيسم و پست مدرنيسم. دو مقالة طرح وارههاي ظريف تبعيض جنسي (پيامد اجتماعي رويكرد فمينيستي, نوشتة فرزانه غنيمي؛ موانع مشاركت سياسي زنان در ايران پس از انقلاب, نوشتة عباس محمّدي اصل، در اين بخش قرار ميگيرد.
در اين مقالات، با انجام يك تحقيق پيمايشي در زمينه باورداشتِ نقشهاي جنسيتي تعريف شده براي هر يك از دختر و پسر در جامعة ايراني، ميزان تأثير سطح تحصيلات بر اين امر مورد بررسي قرار گرفته است. ضمن آنكه تأثيرپذيري مشاركت سياسي زنان در ايران پس از انقلاب از شكاف جنسي به عنوان يك شكاف ساختي از تقسيم جمعيت جامعه ميان دو گروه مردان و زنان، مبناي كندوكاو قرار گرفته و اين گونه نتيجهگيري شده كه ايزولهسازي شكاف جنسي به عنوان متغير وابسته، تابعي از حضور و عملكرد متغيرهاي مستقلي چون نيروهاي اجتماعي حاكم بر صحنة قانونگذاري نظام حكومتي و عملكرد قوة مجريه بر اين بنيان، در عرصة آموزش و پرورش رسمي است. (صفحه 470, جلد دوم).
5. زن و خانواده؛ شامل: الف) خانوادة آرماني از ديدگاه اسلام و فمينيسم؛ ب) اسلام، فمينيسم و تربيت كودكان. مقالههاي جايگاه خانواده از ديدگاه اسلام و فمينيسم, نوشته حسين بستان؛ بررسي سه ديدگاه مختلف در مورد كاركرد اصلي ازدواج, نوشتة علي ربّاني خوراسگاني، در چار چوب اين محور قابل طبقهبندي است.
خانواده در اشكال مختلف آن، نهادي است كه از دير باز كار كردهاي مهمي چون تنظيم روابط جنسي، حمايت عاطفي، توليد مثل و جامعهپذيري كودكان را ايفا كرده است. با توجه به الگوهاي جهاني و فرا تاريخي تقسيم كار جنسي، زنان همواره بيش از مردان، مسئوليت تأمين اين كاركردها را بردوش كشيدهاند و همين امر نقطه عزيمت بسياري از مباحث فمنيستي را تشكيل داده است كه هر كدام از زاويهاي خاص و با رويكرد ويژهاي به موضوع پرداختهاند. بر اين اساس در مقالة نخست اين بخش، ابتدا به بيان آراي برخي از صاحبنظران فمنيست در باب خانواده و سپس ديدگاه اسلام در اين زمينه پرداخته شده است. آنگاه طي مقالة دوم، مقولة ازدواج و نگرشهاي مختلفِ نسبت به آن، شامل ديدگاه مبتني بر كاركرد زيستي ازدواج و لزوم ارضاي كامل نياز جنسي در انسان، ديدگاه مبتني بر، قلمداد كردن ارضاي نياز جنسي به عنوان سدّ راه كمال انسان و در نهايت كاركرد اخلاقي و معنوي مورد نظر اسلام در امر ازدواج مورد بررسي قرار گرفته است.
6. زن و حقوق؛ شامل: الف) حقوق زن از ديدگاه اسلام (كتاب و سنّت)؛ ب) حقوق زن از ديدگاه فمينيسم؛ ج) مقايسه حقوق اساسي و حقوق موضوعة مربوط به زن در ايران؛ د) نگرش مردم نسبت به تغييرات حقوق زن در جامعه و مباني اجتماعي آن.
با توجه به محتواي مطالب كتاب، مقالههاي زير را ميتوان در ارتباط با اين محور طبقهبندي كرد: گمانههاي نابرابري در ساختار اسلامي حقوق زن, نوشتة سيّد مرتضي حسيني؛ حقوق مختصه زنان در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران, نوشته حسن خانجاني موقّر؛ مقايسة حقوق اساسي و حقوق موضوعة مربوط به زن در ايران اسلامي, نوشتة نادر پورارشد و شهناز محمودي.
اهداف مقالات مذكور به طور غالب، تبيين و بازيابي نارساييهاي حقوقي قوانين موضوعه در ارتباط با زن، با در نظر گرفتن فلسفة وضع آنهاست. اين نوشتهها به جهت رهنمون شدن به اين مطلب است كه با كاستن از نارساييهاي مذكور ميتوان ريشة جلوههاي ناامني زنان را خشكاند و از اين طريق، زن را براي نقشآفريني شايستهاش تأمين كرد. در اين رابطه، تفاوتهاي اقتصادي زن و مرد در نظام اقتصادي اسلام و پاسخ به شبهات و پرسشهايي در اين زمينه از قبيل اينكه چرا زنان در مسائل اقتصادي مانند ارث، ديه، قصاص و مانند آن با مردان برابر نيستند؟ و آيا اين نابرابري، به منزلة ناديده انگاشتن حقوق اقتصادي زنان نميباشد، وجهه همت اصحاب قلم بوده است.
7. زن و اقتصاد؛ شامل: الف) استقلال اقتصادي زن از ديدگاه اسلام؛ ب) احكام اقتصادي مربوط به زن در اسلام (مهريه، ارث و...)؛ ج) عوامل و موانع فعاليت اقتصادي زن در ايران.
عناوين مقالات مرتبط با اين محور عبارتاند از: برخي موانع اشتغال زنان در بازار كار, نوشتة نادره عطاريان؛ بررسي مزايا و معايب اشتغال خارج از منزل زن در خانواده, نوشتة شهناز ولكجي.
از نظر ديدگاه غالب مقالات ارائه شده در اين بخش، امروزه ديدگاه مطرحي كه مخالف با اشتغال زنان باشد، وجود ندارد و روي هم رفته پذيرفته شده كه زن ميتواند در صحنه اجتماع حاضر شود و با پذيرش شغل و مسئوليتهاي ديگر اجتماعي به گردونه تحركات و فعاليتهاي اجتماعي بپيوندد. لكن با عنايت به انتظارات خاص از زنان (همچون اداره امور خانه در كنار اشتغال بيروني) اتخاذِ تمهيداتِ لازم از جمله برنامههاي تأمين اجتماعي و تعديل تعهدات و الزامات قانوني و به ويژه اصلاح باورها و ذهنيتهاي منفي مخالف كار خارج از منزل بانوان، كه به دنبال، تداوم نقشهاي سنتي صرف (همسري ـ مادري) براي زنان است، همچنين روند بهرهگيري از نيروي كار زنان، كه بخش قابل توجهي از توانمندي جامعه را در اختيار دارند ضروري به نظر ميرسد. در اين بخش، با انجام يك تحقيق پيمايشي ابعاد مختلف بحث كار خارج از خانة زنان، همچون گرايش كارگران زن به كار در خارج از خانه، ميزان گرايش به قوانين حمايتي زنان و وضعيت آينده جامعه پيشبيني شده است.
در يك نگاه كلي در ارزيابي كتاب ميتوان به اين جمعبندي رسيد كه گذشته از گستردگي محورهاي مورد بحث، در همايشي كه مجموعه مقالات عرضه شده در آن، در اين كتاب به چاپ رسيده است، در برخي مقاطع، هم پوشيها و تداخلهايي بين محورها مشاهده ميشود. ضمن آنكه چاپ محورهاي فراخوان نگارش مقاله، به جاي انتهاي جلد دوم، در صفحات آغازين جلد اول ميتوانست در روشن ساختن اذهان عموم و به ويژه پژوهشگران حوزة زنان و رهنمون ساختن آنان به بخشهاي تخصصي مورد علاقة خود، مؤثر باشد. از اين گذشته، گرچه در مقدمة كتاب به نگرش اسلام به مقولة زن اشاره شده، لكن، از نگرش فمينيستي، چندان سخني به ميان نيامده و نيز ارتباط منطقي بين اسلام و فمينيسم كه انگيزة اصلي برگزاري همايش مورد نظر را تشكيل ميداده، تبيين نگرديده است. از سوي ديگر به رغم تفاوت محسوس در سطح علمي مقالات منتخب براي چاپ در مجموعة دو جلدي حاضر، عدم دستهبندي موضوعي مقالات در اين مجموعه، از وزانت و كاربردي بودن مطالب تا حدودي كاسته است. همچنين عدم ارائه ترجمة فارسي مقاله المرأة و كرامتها في القرآن امكان بهرهوري از مطالب آن را از افراد ناآشنا به زبان عربي سلب كرده است.
صرف نظر از ايرادهاي شكلي و محتوايي مذكور، مجموعه مقالات حاضر ميتواند در آشنا ساختن افكار عمومي با بركهاي كه زورق فمينيسم در آن پهلو ميگيرد، اقدامي مثبت و سازنده قلمداد شود. به رغم نبود نوشتاري در تأييد مباني فمينيسم و همخواني آن با شرايط كنوني جامعة ايران، در مجموعة حاضر كه ميتوانست بستر مناسبتري براي داوري و قضاوت ذهنهاي جستوجوگر فراهم آورد.
آنچه مجموعة مطالب حاضر بدان رهنمون ميگردد اين است كه: چه ديدگاههاي نظريهپردازان فمينيست ملاك واقع شود و چه از نظريات نقادانه جامعه شناسان و منتقدان اجتماعي پيروي گردد و يا عقل و تحليلهاي ذهني به داوري برگزيده شود، در هر سه صورت يك نتيجه عايد خواهد شد و آن اينكه ساحلي كه زورق آرمانهاي فمينيستي در آن پهلو ميگيرد به تعبير آندره ميشل جامعهاي است، با پيوندهاي آزاد و عاشقانه، طلاق و جداييهاي مكرر، خانوادهاي تك والديني و فروپاشي و نابودي خانواده هستهاي, كه آثار و پيامدهاي گستردهاي نيز در پي دارد. تافلر نيز اين گزينهها را آينده محتوم و گريزناپذير جوامع فمنيستي معرفي ميكند.[1]
1. زن، انساني بالغ و كامل است و در برابر مردان، به ويژه در زندگي زناشويي، از استقلال، اختيار و حقوق برابر برخوردار است؛
2. زن، از نظر فكري، انساني آزاد و مستقل است؛
3. زنان، بايد در مسائل سياسي شركت كنند و از حقوق مساوي با مردان برخوردار باشند.
در دهههاي اخير ديدگاههاي فمنيستي ـ در قالب كنوانسيونهاي بينالمللي يا مباحث تئوريك ـ مرزهاي جغرافيايي كشورهاي مختلف را درنورديده و به يُمن انقلاب ارتباطات، فضاي فرهنگي جوامع مختلف و از جمله كشور ما را تحت تأثير خود قرار داده است. جمهوري اسلامي ايران, به ويژه نخبگان فرهنگي ناگزيرند در قبال اين پديده يكي از سه روية زير را در پيش گيرند:
نخست آنكه همة سنتهاي جاري دربارة جامعة زنان را ديني و بالطبع كامل تلقي كرده و بر هر گزاره و گزينة ديگر، مهر ابطال و انكار زنيم. نتيجة اين رويكرد كه در ميان برخي از قشرهاي مذهبي, هواداراني دارد، تحريم مطالعات و پژوهشهاي ويژه در عرصة مسائل زنان و در پي آن، عدم احساس ضرورت حضور در اجلاسيههاي داخلي و خارجي، و طرد همة عناصر و مؤلفههاي فمنيستي است.
راه دوم, خود باختگي در برابر هيمنة فمينيسم جهاني، پذيرش مطلق (يا قريب به اتفاق) گزارههاي فمنيستي و تلاش براي تبليغ و ترويج آن در ايران و جامعه اسلامي است. اين رويه به چيزي كمتر از كنار گذاشتن سنتها و آموزههاي ديني يا توجيه و همگونسازي آن با الگوهاي فمنيستي رضايت نميدهد. گفتني است اتخاذ اين رويه، امتيازاتي را نيز به همراه دارد؛ از جمله اينكه به تحقيق و تأمل نياز ندارد و تنها كافي است به آن سوي مرزها نگريست. افزون بر اينكه حمايت و پشتيباني كشورهاي غربي را هم به دنبال دارد و همنوايي با آنها موجب اعتبار اجتماعي و جهاني نيز ميشود. گرايشهاي نسبتاً شديدي به اين رويه در ميان روشنفكران، نخبگان فرهنگي و مديران اجرايي به ويژه در دهة سوم انقلاب مشاهده ميشود. پيامدهاي اجتماعي و فرهنگي اين گرايش، به دو گونه در جامعه ما رخ نموده است: يكي تشكيك در آموزهها و گزارههاي اسلامي مربوط به زنان، كه بيشتر از سوي روشنفكران تجددگراي لائيك، صورت ميگيرد و ديگري تلاش براي همگونسازي آموزههاي ديني با ارزشها، توصيهها و گزارههاي فمنيستي، كه بيشتر از سوي نخبگان تجددگراي مذهبي صورت ميگيرد و در پايان به «عرفي شدن دين» يا «فمينيسم اسلامي» پايان مييابد. قدر مسلّم اينكه رويكرد حاضر با معيارهاي عقلي و آموزههاي ديني سازگار نيست، افزون بر آنكه آزمايش خود را در تاريخ معاصر ايران، بارها و بارها پس داده است. چه آنكه تأثير ژرفِ آموزههاي ملّي ـ ديني بر رفتار و آداب و رسوم زنان ايراني، مانع از گرايش عميق به آموزههاي فمنيستي ميگردد.
به نظر ميرسد رويكرد عقلاني و آگاهانه به سنّت و مدرنيته و نقد جسورانه و پالايش و معرفي عناصر كارآمد هر دو حوزه، بهترين راه برخورد با انديشههاي فمنيستي است. اين رويكرد اگر چه به بركت انقلاب اسلامي و خود آگاهي ملّت ايران احيا شد و زينتبخش محافل علمي و فرهنگي گشت، در مقام عمل هيچگاه به طور كامل و جامع تحقق نيافت. امروزه بسياري از انديشمندان و نخبگان انقلابي و مسلمان كه در مقام مباحث تئوريك، روش عقلاني و نقادي را در مبادلات فرهنگي ـ و از جمله مباحث زنان ـ پذيرفتهاند، عملاً تحت تأثير مؤلفههاي مدرنيسم قرار گرفته و به ترويج و تبليغ ارزشها و هنجارهاي آن پرداختهاند. اينان به درستي دريافتهاند كه لازمة برخورد با هر نوع انحرافي، به كارگيري روشي متناسب و همسنخ با آن است و از اينرو به جاي برخوردهاي چكشي و حذفي بايد از رهگذر منطقي و عقلاني با پديدههاي جديدي همچون انديشههاي زنمدارانه در حوزه مسائل زنان برخورد كرد.
برگزاري همايش اسلام و فمينيسم، طي روزهاي سوم و چهارم اسفند ماه 1379 در دانشگاه فردوسي مشهد، تلاشي از اين دست است كه مجموعه مقالات ارائه شده به آن، طي مجموعه دو جلدي حاضر، براي استفاده همگان تدوين شده است.
نقد و بررسي
1) فمينيسم؛ شامل: الف) عوامل و زمينههاي پيدايش فمينيسم در غرب و ايران؛ ب) نظريههاي فمينيستي؛ ج) وضعيت فمينيسم در غرب و ايران. به نظر ميرسد هشت مقاله از مقالات مندرج در دو جلد كتاب مذكور در اين چارچوب قابل طبقهبندي باشد، كه عبارتاند از:
اصول و نظريههاي فمينيسم در غرب, نوشتة عليرضا انوشيرواني؛ بررسي جنبش فمينيسم در غرب و ايران, نوشتة احمد رضا توحيدي؛ فمينيسم، اسلام و ايران, بررسي فمينيسم در غرب و مقايسه آن با ايران و تئوري اسلام در اين زمينه, نوشتة عبدالرّحمن حسنيفر؛ فمينيسم در جامعة اسلامي, نوشته فاطمه رجبي؛ تاريخچة فمينيسم در ايران؛ نوشتة فاطمه عطايي؛ گذري بر فمينيسم ايراني, نوشتة مجيد كافي؛ زمينههاي ظهور فمينيسم در غرب, نوشتة حميرا مشيرزاده؛ فمينيسم، علل و پيامدها, نوشتة احمد علي راسخ.
مجموع اين مقالات هشتگانه ميكوشد ضمن ارائة تعريفِ جامعي از واژه «فمينيسم»، تاريخچهاي از آن، به عنوان جنبشي اجتماعي ـ سياسي ارائه نمايد. همچنين با اشاره به آراي برخي از انديشمندان و نظريهپردازان اين نهضت، نظريههاي بنيادين انديشة فمينيستي تشريح ميگردد. در برخي از نوشتارها سعي بر آن است تا به ارائه طريق در خصوص وضعيّت كنوني زنان در جوامع انساني پرداخته شود و در اين راستا دستاوردهاي جنبش فمينيسم و موضعگيريهاي مختلفِ دربارة آن مورد بررسي قرار گرفته است. همچنين به جنبش حقوق و آزادي زنان ايران و تاريخچه جنبش زنان در عصر پهلوي پرداخته شده و اينگونه نتيجهگيري شده كه تكوين جنبش زنان در ايران بر مبناي اعتراض به شرايط موجود قابل توجيه است، لكن نظر به حاكميّت گفتمان اسلامي بر فضاي كنوني جامعه، اين جنبش بايد در چارچوب قوانين ديني سازماندهي شود، تا بتواند به اهداف مورد نظر اسلام، در جهت آزادي زن و حفظ حقوق و تكامل و رشد آن دست يابد. به اعتقاد يكي از نويسندگان مقالات اين بخش، نه برگشت به گذشته و نه تقليد كوركورانه از فرهنگ غرب, راه به جايي نخواهد برد. راه درست همانا بازگشت به ارزشهاي الاهي است. چنانكه اسلام ميگويد: «ملاك ارزشمندي انسانها فقط در تقوا است و هيچ عامل ديگري، حتي جنسيّت، تأثيري در انسانيّت انسانها ندارد».
2. زن و انسانشناسي؛ شامل: الف) ويژگيهاي جسمي ـ رواني زن و مرد از ديدگاه اسلام؛
ب) ويژگيهاي جسمي ـ رواني زن و مرد از ديدگاه فمينيسم؛ ج) مقايسه ويژگيهاي جسمي ـ رواني زن و مرد از ديدگاه اسلام و فمينيسم.
دو مقاله با عناوين: تفاوتهاي رفتاري زن و مرد (پايههاي فيزيولوژيك و غير فيزيولوژيك), نوشتة حميدرضا آقا محمّديان و رضا پورحسين؛ نگرشي بر تفاوتهاي بيولوژيك زن و مرد, نوشته محمد رباني و بلوغ, نوشته سيد محمد موسوي بجنوردي دربارة موضوعات مطرح در اين محور، قابل طبقهبندي است.
بين دو جنس زن و مرد تفاوتهاي بسياري، از جنبههاي مختلف وجود دارد كه اكثراً پايههاي آن فيزيولوژيك و زيستي است، و عوامل اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي زمينههاي بروز و اظهار تفاوتها را فراهم كرده و در حدّ بالايي منجر به تغييراتي در آنها ميشوند. در مجموعه مقالاتي كه پيرامون محور زن و انسانشناسي به نگارش در آمده، اصولاً به تفاوتهايي پرداخته شده كه صرف نظر از پايه و علّت وجودي و رشد آنها، نمود رفتاري در احوال و كردار فرد داشته است. از اين رو در نوشتارهاي اين بخش به مواردي همچون تفاوتهاي وراثتي، تفاوتهاي ساختار تشريحي (آناتميك)، تفاوتهاي فيزيولوژيك، اختلاف از نظر حسّاسيت و بروز بيماريها ميان زن و مرد به طور كلي و به مقولة بلوغ، به طور خاص پرداخته شده است.
3. زن و فرهنگ؛ شامل: الف) نقش زن در توسعة فرهنگي از ديدگاه اسلام و فمينيسم؛
ب) مقايسه آرمان زندگي در اسلام و فمينيسم؛ ج) فعاليتهاي فرهنگي زنان در جامعه ايران.
مقالههاي سيماي متفاوت شخصيت زن، محترم در آينه اسلام راستين و محقّر در اغلب فرهنگهاي بشري و برخي آثار ادب فارسي, نوشتة حسين رزمجو؛ المرأة في القرآن, نوشتة محمّدهادي معرفت؛ فمينيسم اسلامي, تركيب پارا دوكسيكال, نوشتة جعفر مرادي، در اين بخش قابل طبقهبندي است.
در اين نوشتارها، با بررسي اجمالي در نگرش آيين آسماني اسلام نسبت به زنان از لحاظ آفرينش و حقوق اجتماعي ـ به ويژه نقش اساسي كه مادران در كامل كردن نظام خانوادگي و تعليم و تربيت ايفا ميكنند ـ ميزان تأثيرگذاري اين آموزهها بر فرهنگ و ادب ايراني به تصوير كشيده ميشود. ضمن آنكه با غور در آيات قرآني و نيز روايات موجود در زمينة تفاوت ميان زن و مرد، به شبهاتِ برتري مردان نسبت زنان به در بينش اسلامي، پاسخ داده شده است. همچنين با انجام مقايسهاي ميان اسلام و فمينيسم در حوزههاي عقيدتي، اقتصادي، رواني، سياسي، حقوقي و خانواده، امكان تحقق فمينيسم اسلامي مورد كنكاش قرار گرفته است.
4. زن و اجتماع؛ شامل: الف) پايگاه و نقش اجتماعي زن از ديدگاه اسلام؛ ب) پيامدهاي اجتماعي رويكردهاي فمينيستي؛ ج) وضعيّت اجتماعي زنان در ايران قبل و بعد از انقلاب اسلامي؛
د) زن مسلمان، مدرنيسم و پست مدرنيسم. دو مقالة طرح وارههاي ظريف تبعيض جنسي (پيامد اجتماعي رويكرد فمينيستي, نوشتة فرزانه غنيمي؛ موانع مشاركت سياسي زنان در ايران پس از انقلاب, نوشتة عباس محمّدي اصل، در اين بخش قرار ميگيرد.
در اين مقالات، با انجام يك تحقيق پيمايشي در زمينه باورداشتِ نقشهاي جنسيتي تعريف شده براي هر يك از دختر و پسر در جامعة ايراني، ميزان تأثير سطح تحصيلات بر اين امر مورد بررسي قرار گرفته است. ضمن آنكه تأثيرپذيري مشاركت سياسي زنان در ايران پس از انقلاب از شكاف جنسي به عنوان يك شكاف ساختي از تقسيم جمعيت جامعه ميان دو گروه مردان و زنان، مبناي كندوكاو قرار گرفته و اين گونه نتيجهگيري شده كه ايزولهسازي شكاف جنسي به عنوان متغير وابسته، تابعي از حضور و عملكرد متغيرهاي مستقلي چون نيروهاي اجتماعي حاكم بر صحنة قانونگذاري نظام حكومتي و عملكرد قوة مجريه بر اين بنيان، در عرصة آموزش و پرورش رسمي است. (صفحه 470, جلد دوم).
5. زن و خانواده؛ شامل: الف) خانوادة آرماني از ديدگاه اسلام و فمينيسم؛ ب) اسلام، فمينيسم و تربيت كودكان. مقالههاي جايگاه خانواده از ديدگاه اسلام و فمينيسم, نوشته حسين بستان؛ بررسي سه ديدگاه مختلف در مورد كاركرد اصلي ازدواج, نوشتة علي ربّاني خوراسگاني، در چار چوب اين محور قابل طبقهبندي است.
خانواده در اشكال مختلف آن، نهادي است كه از دير باز كار كردهاي مهمي چون تنظيم روابط جنسي، حمايت عاطفي، توليد مثل و جامعهپذيري كودكان را ايفا كرده است. با توجه به الگوهاي جهاني و فرا تاريخي تقسيم كار جنسي، زنان همواره بيش از مردان، مسئوليت تأمين اين كاركردها را بردوش كشيدهاند و همين امر نقطه عزيمت بسياري از مباحث فمنيستي را تشكيل داده است كه هر كدام از زاويهاي خاص و با رويكرد ويژهاي به موضوع پرداختهاند. بر اين اساس در مقالة نخست اين بخش، ابتدا به بيان آراي برخي از صاحبنظران فمنيست در باب خانواده و سپس ديدگاه اسلام در اين زمينه پرداخته شده است. آنگاه طي مقالة دوم، مقولة ازدواج و نگرشهاي مختلفِ نسبت به آن، شامل ديدگاه مبتني بر كاركرد زيستي ازدواج و لزوم ارضاي كامل نياز جنسي در انسان، ديدگاه مبتني بر، قلمداد كردن ارضاي نياز جنسي به عنوان سدّ راه كمال انسان و در نهايت كاركرد اخلاقي و معنوي مورد نظر اسلام در امر ازدواج مورد بررسي قرار گرفته است.
6. زن و حقوق؛ شامل: الف) حقوق زن از ديدگاه اسلام (كتاب و سنّت)؛ ب) حقوق زن از ديدگاه فمينيسم؛ ج) مقايسه حقوق اساسي و حقوق موضوعة مربوط به زن در ايران؛ د) نگرش مردم نسبت به تغييرات حقوق زن در جامعه و مباني اجتماعي آن.
با توجه به محتواي مطالب كتاب، مقالههاي زير را ميتوان در ارتباط با اين محور طبقهبندي كرد: گمانههاي نابرابري در ساختار اسلامي حقوق زن, نوشتة سيّد مرتضي حسيني؛ حقوق مختصه زنان در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران, نوشته حسن خانجاني موقّر؛ مقايسة حقوق اساسي و حقوق موضوعة مربوط به زن در ايران اسلامي, نوشتة نادر پورارشد و شهناز محمودي.
اهداف مقالات مذكور به طور غالب، تبيين و بازيابي نارساييهاي حقوقي قوانين موضوعه در ارتباط با زن، با در نظر گرفتن فلسفة وضع آنهاست. اين نوشتهها به جهت رهنمون شدن به اين مطلب است كه با كاستن از نارساييهاي مذكور ميتوان ريشة جلوههاي ناامني زنان را خشكاند و از اين طريق، زن را براي نقشآفريني شايستهاش تأمين كرد. در اين رابطه، تفاوتهاي اقتصادي زن و مرد در نظام اقتصادي اسلام و پاسخ به شبهات و پرسشهايي در اين زمينه از قبيل اينكه چرا زنان در مسائل اقتصادي مانند ارث، ديه، قصاص و مانند آن با مردان برابر نيستند؟ و آيا اين نابرابري، به منزلة ناديده انگاشتن حقوق اقتصادي زنان نميباشد، وجهه همت اصحاب قلم بوده است.
7. زن و اقتصاد؛ شامل: الف) استقلال اقتصادي زن از ديدگاه اسلام؛ ب) احكام اقتصادي مربوط به زن در اسلام (مهريه، ارث و...)؛ ج) عوامل و موانع فعاليت اقتصادي زن در ايران.
عناوين مقالات مرتبط با اين محور عبارتاند از: برخي موانع اشتغال زنان در بازار كار, نوشتة نادره عطاريان؛ بررسي مزايا و معايب اشتغال خارج از منزل زن در خانواده, نوشتة شهناز ولكجي.
از نظر ديدگاه غالب مقالات ارائه شده در اين بخش، امروزه ديدگاه مطرحي كه مخالف با اشتغال زنان باشد، وجود ندارد و روي هم رفته پذيرفته شده كه زن ميتواند در صحنه اجتماع حاضر شود و با پذيرش شغل و مسئوليتهاي ديگر اجتماعي به گردونه تحركات و فعاليتهاي اجتماعي بپيوندد. لكن با عنايت به انتظارات خاص از زنان (همچون اداره امور خانه در كنار اشتغال بيروني) اتخاذِ تمهيداتِ لازم از جمله برنامههاي تأمين اجتماعي و تعديل تعهدات و الزامات قانوني و به ويژه اصلاح باورها و ذهنيتهاي منفي مخالف كار خارج از منزل بانوان، كه به دنبال، تداوم نقشهاي سنتي صرف (همسري ـ مادري) براي زنان است، همچنين روند بهرهگيري از نيروي كار زنان، كه بخش قابل توجهي از توانمندي جامعه را در اختيار دارند ضروري به نظر ميرسد. در اين بخش، با انجام يك تحقيق پيمايشي ابعاد مختلف بحث كار خارج از خانة زنان، همچون گرايش كارگران زن به كار در خارج از خانه، ميزان گرايش به قوانين حمايتي زنان و وضعيت آينده جامعه پيشبيني شده است.
در يك نگاه كلي در ارزيابي كتاب ميتوان به اين جمعبندي رسيد كه گذشته از گستردگي محورهاي مورد بحث، در همايشي كه مجموعه مقالات عرضه شده در آن، در اين كتاب به چاپ رسيده است، در برخي مقاطع، هم پوشيها و تداخلهايي بين محورها مشاهده ميشود. ضمن آنكه چاپ محورهاي فراخوان نگارش مقاله، به جاي انتهاي جلد دوم، در صفحات آغازين جلد اول ميتوانست در روشن ساختن اذهان عموم و به ويژه پژوهشگران حوزة زنان و رهنمون ساختن آنان به بخشهاي تخصصي مورد علاقة خود، مؤثر باشد. از اين گذشته، گرچه در مقدمة كتاب به نگرش اسلام به مقولة زن اشاره شده، لكن، از نگرش فمينيستي، چندان سخني به ميان نيامده و نيز ارتباط منطقي بين اسلام و فمينيسم كه انگيزة اصلي برگزاري همايش مورد نظر را تشكيل ميداده، تبيين نگرديده است. از سوي ديگر به رغم تفاوت محسوس در سطح علمي مقالات منتخب براي چاپ در مجموعة دو جلدي حاضر، عدم دستهبندي موضوعي مقالات در اين مجموعه، از وزانت و كاربردي بودن مطالب تا حدودي كاسته است. همچنين عدم ارائه ترجمة فارسي مقاله المرأة و كرامتها في القرآن امكان بهرهوري از مطالب آن را از افراد ناآشنا به زبان عربي سلب كرده است.
صرف نظر از ايرادهاي شكلي و محتوايي مذكور، مجموعه مقالات حاضر ميتواند در آشنا ساختن افكار عمومي با بركهاي كه زورق فمينيسم در آن پهلو ميگيرد، اقدامي مثبت و سازنده قلمداد شود. به رغم نبود نوشتاري در تأييد مباني فمينيسم و همخواني آن با شرايط كنوني جامعة ايران، در مجموعة حاضر كه ميتوانست بستر مناسبتري براي داوري و قضاوت ذهنهاي جستوجوگر فراهم آورد.
آنچه مجموعة مطالب حاضر بدان رهنمون ميگردد اين است كه: چه ديدگاههاي نظريهپردازان فمينيست ملاك واقع شود و چه از نظريات نقادانه جامعه شناسان و منتقدان اجتماعي پيروي گردد و يا عقل و تحليلهاي ذهني به داوري برگزيده شود، در هر سه صورت يك نتيجه عايد خواهد شد و آن اينكه ساحلي كه زورق آرمانهاي فمينيستي در آن پهلو ميگيرد به تعبير آندره ميشل جامعهاي است، با پيوندهاي آزاد و عاشقانه، طلاق و جداييهاي مكرر، خانوادهاي تك والديني و فروپاشي و نابودي خانواده هستهاي, كه آثار و پيامدهاي گستردهاي نيز در پي دارد. تافلر نيز اين گزينهها را آينده محتوم و گريزناپذير جوامع فمنيستي معرفي ميكند.[1]
پي‌نوشت:
1. استفن مور, ديباچهاي بر جامعهشناسي، ترجمة مرتضي ثاقبفر، تهران: ققنوس، 1376، ص 71.
