مؤلف: جواد امین خندقی
« اپوس دئی » (1) نام یکی از فرقه های مربوط به مسیحیت است که ریاضت و شکنجه ی بدنی انجام می دهند. این فرقه در گروهی از فیلم ها نیز آمده است که نمونه هایی از آن در ادامه می آید. شخصیت اصلی در فیلم « ویریدیانا » (2) یک اپوس دئی است و به این دلیل که می ترسد ایمانش را از دست بدهد با دیگران معاشرت نمی کند، لباس خشن می پوشد، شب ها بر زمین می خوابد، خود را شلاق می زند و سعی می کند دائماً ریاضت بکشد.
سازمان اپوس دئی در فیلم « رمز داوینچی » به عنوان گروهی از مسیحیان تندرو نشان داده می شوند که در پی نابودی « جام مقدس » هستند. فیلم ادعا می کند حضرت مسیح (علیه السلام) پیش از مصلوب شدن، همسر داشته که در آن زمان باردار بوده و نسل ایشان از این طریق در تاریخ ادامه یافته است. مکان « جام مقدس » را همسر ایشان می داند که تابوت او را شوالیه های معبد ( فراماسون ها ) محافظت می کنند. از طریق این تابوت می توان با آزمایش ژنتیک نسل معاصر حضرت عیسی (علیه السلام) را اثبات کرد و با این وسیله، بنیان کلیسا را بر هم زد.
شخصیت های اصلی داستان درگیر این ماجرا می شوند و دنبال کشف جام مقدس و رمزهای نهفته در آن هستند. در این میان، سازمان اپوس دئی با پشتیبانی مالی سازمان مخفی مسیحی، قاتلی را برای کشتن آخرین نگهبانان این رمز اجیر می کند. این قاتل یک اپوس دئی است که خود را شکنجه می دهد و شلاق می زند و برای رسیدن هدف سازمان، هر کسی را می کشد. در بخش هایی از فیلم، تعریض هایی درباره ما ثروت ها و فساد سران اپوس دئی نیز دیده می شود و این که چگونه این سازمان از نفوذ مذهبی خود بر پیروانش در مقاصد مختلف سوء استفاده می کند.
فیلم « اژدها وجود دارد » داستان موازی دو شخصیت منفی و مثبت را به نمایش می گذارد. این دو دوست در جوانی هر کدام به زمینه ای متفاوت گرایش پیدا می کنند. یکی از آن دو کشیش اپوس دئی می شود و دیگری همچون پدرش به تجارت می پردازد. زندگی این دو فرد با یکدیگر مقایسه می شود و برتری های زندگی اپوس دئی علاوه بر این که او را به جایگاهی ویژه می رساند، باعث نجات تاجر از مشکلاتش نیز می شود. شخصیت اپوس دئی در فیلم همچون قدیسه ای مسیحی نشان داده می شود که حتی پس از مرگ هم در راه هدایت انسان ها گام برمی دارد. افزون بر این نمونه ها که شاخص ترین آن ها محسوب می شوند، در فیلم هایی همچون « جاده » (3) و « گاو باز » (4) که هر دو محصول کشور اسپانیا هستند نیز این فرقه در قالب شخصیت های داستانی مطرح می شود.
بنیان گذار فرقه ی اپوس دئی، اسقفی اسپانیایی به نام « خوزه ماریا اسکریوا » (5) است. وی این مکتب را در 1928 م بنیان نهاد و از طرف کلیسا تقدیس شد. او در 1975 م درگذشت و در ششم اکتبر 1992 م در واتیکان توسط « پاپ ژان پل دوم » (6) به عنوان قدیس شناخته شد. شمار پیروان این مکتب در حال حاضر بین هشتاد تا صد هزار نفر تخمین زده می شود. طریقت اپوس دئی، ابتدای امر در اسپانیای پیش از « فرانکو » ریشه دوانده بود؛ اما در سال 1939 م با چاپ کتاب دینی خوزه ماریا اسکریوا به نام « صراط، نهصد و نود و نه مراقبه برای انجام اعمال الهی در زندگی شخصی » (7) پیامش در سراسر دنیا پیچید و اکنون بیش از چهار میلیون نسخه از این کتاب به چهل و دو زبان ترجمه شده است. (8)
اپوس دئی، تزکیه ی نفس را در قالب عبادات خود آزارانه و تحقیر جسمانی انجام می دهد که جنجال های فراوانی به پا کرده است. پیروان این فرقه با این اعتقاد که آمرزش و رستگاری روح، نیازمند ریاضت جسم است، زنجیرهای مخصوصی را که یک طرف آن تیز شده در روزهای دوشنبه و چهارشنبه به مدت دو ساعت از قسمت ران به پاهایشان می بندند. هم چنین در روزهای شنبه و سه شنبه با تازیانه ای که از طناب بافته شده، بر پشت خود شلاق می زنند. هر دوی این ریاضت ها در فیلم « رمز داوینچی » نشان داده می شود. ریاضت در این مکتب یک عمل شخصی است و هیچ یک از اعضا حق پرسیدن سؤال در این باره از دیگر اعضا را ندارد. این فرقه نام این ریاضت ها را « رو به رویی شخصی با شیطان » گذاشته اند. (9)
یکی دیگر از موارد مورد تأمل درباره ی اپوس دئی، برخورد آن با زنان و به رسمیت نشناختن حوزه ی شخصی زندگی پیروانش است. خوزه ماریا در کتاب « تسبیح مقدس » (10) شرح می دهد که فردیت یک رابطه ی درونی میان انسان ها با یکدیگر است و وقتی صحبت از دین یا رابطه ی انسان با خدا است دیگر آزادی و حریم خصوصی هیچ معنایی ندارد. از این جهت در اقامت گاه های ویژه ی این گروه، قفل کردن درها ممنوع، اتاق ها کاملاً بی پیرایه و کف اتاق از چوب است. مردان به جای رختخواب از زیراندازی کرباسی یا حصیری استفاده می کنند؛ اما زنان بدون هیچ گونه زیراندازی روی زمین می خوابند. جداسازی زن و مرد از هم، تقبیح روابط جنسی پیش از ازدواج و پای بندی شدید به اصول کاتولیک در برخورد با جنس مخالف از مواردی است که مورد اعتراض است. (11)
اساس نگرش اپوس دئی در « ریاضت جسمی » خلاصه می شود که مشابه آن در آیین های هندی نیز وجود دارد. (12) باید توجه داشت که در اسلام، میان ریاضت شرعی و آنچه در این گونه فرقه ها مطرح می شود فاصله ی بسیاری است.
« ریاضت » به معنای ورزش و کوشش همراه با رنج و سختی است و در لغت به معنای جلوگیری و بازداشتن حیوانات از حرکات آزاد و دلخواه است. در اصطلاح دینی به معنای بازداشتن انسان از هواهای نفسانی خویش و فرمان دادن و وادار کردن آن برای اطاعت امر پروردگار تعریف شده است. (13) ریاضت در اصطلاح اسلامی به معنای خودسازی و رام کردن نفس به تعلیم و تربیت و به تعبیر دیگر جهاد و مبارزه ی با نفس مورد تأیید اسلام است و در روایات بر آن تأکید شده است. (14) ریاضت شرعی همان ورزیدگی روحی، جهاد اکبر و خودسازی است. امام علی (علیه السلام) در نامه ای به « عثمان بن حنیف » می نویسد:
« همانا نفس خویش را با پرهیزگاری رام می سازم ». (15)
از راه های غیرشرعی و غیر دینی، هم چون شکنجه های بدنی در اپوس دئی، می توان به توانایی های خاص دست یافت؛ همانگونه که مرتاضان، بر اثر ریاضت های خاص، قدرت هایی را پیدا می کنند و کارهای عجیبی انجام می دهند؛ ولی این نوع کارها باعث کمال و ترقی انسان نمی شود. به این نوع اشخاص نمی توان گفت که به کمال معنوی رسیده اند؛ زیرا همه ی انسان ها بدون استثنا؛ حتی بدترین و شقی ترین افراد و کافر مطلق هم می توانند بر اثر تمرین و ریاضت نفس به چنین کارهایی دست یابند.
بنابراین، باید توجه داشت که صحیح ترین شیوه ی کسب توانایی ها و پرورش استعدادهای روحی، در صورتی است که این امور، در راستای اطاعت از امر پروردگار و کسب رضایت خداوند و تقرب به او باشد و در نهایت، باعث ربانی شدن و دست یابی به کمال و سعادت معنوی انسان می شود؛ به عبارت دیگر، مطمئن ترین راه برای به فعلیت رساندن قوای روحی، همان ریاضت های شرعی است که از طریق تعالیم اولیای الهی و معصومین (علیهم السلام) ترسیم شده و از هرگونه افراط، تفریط، گوشه نشینی و انزوا منزه است. در واقع، همه ی انبیاء و ائمه (علیهم السلام) برای شکوفا ساختن همین استعداد شگفت انسانی و هدایت صحیح آن مبعوث شده اند. اساساً برنامه ها و تعالیم دین مقدس اسلام برای تربیت و توان مند ساختن بُعد روحانی بشری است که هدف نهایی از توان مند ساختن روح انسانی، تقرب معنوی به خداوند است.
تفاوت اساسی بین ریاضت شرعی و غیر شرعی را می توان در هدف و روش دنبال کرد. از نظر هدف، ریاضت شرعی برای مخالفت با هوای نفس و قرب به خداوند و ربانی شدن است؛ ولی در ریاضت غیر شرعی، این هدف منظور نیست؛ بلکه انسان می خواهد بر کائنات دست یابد و قدرت تصرف در خود و امور دیگر را به دست آورد.
دومین تفاوت در روش است. روش در ریاضت و زهد شرعی کاملاً مطابق با شریعت است؛ ولی در ریاضت غیر شرعی برخلاف فطرت و عقل رفتار می شود و شخص با مخالفت با اصول عقلانی و فطری می کوشد بر نفس خویش مسلط شود و این گونه است که از اجتماع، زن و همسر نیز می برد و رهبانیت را پیشه ی خود می سازد. ریاضتی مورد قبول اسلام است که اولاً؛ با بدعت همراه نباشد و ثانیاً؛ با عزت نفس و کرامت انسانی منافات نداشته باشد.
امین خندقی، جواد؛ (1391)، دین و سینما، آموزه های اخلاقی و ارزشی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول
سازمان اپوس دئی در فیلم « رمز داوینچی » به عنوان گروهی از مسیحیان تندرو نشان داده می شوند که در پی نابودی « جام مقدس » هستند. فیلم ادعا می کند حضرت مسیح (علیه السلام) پیش از مصلوب شدن، همسر داشته که در آن زمان باردار بوده و نسل ایشان از این طریق در تاریخ ادامه یافته است. مکان « جام مقدس » را همسر ایشان می داند که تابوت او را شوالیه های معبد ( فراماسون ها ) محافظت می کنند. از طریق این تابوت می توان با آزمایش ژنتیک نسل معاصر حضرت عیسی (علیه السلام) را اثبات کرد و با این وسیله، بنیان کلیسا را بر هم زد.
شخصیت های اصلی داستان درگیر این ماجرا می شوند و دنبال کشف جام مقدس و رمزهای نهفته در آن هستند. در این میان، سازمان اپوس دئی با پشتیبانی مالی سازمان مخفی مسیحی، قاتلی را برای کشتن آخرین نگهبانان این رمز اجیر می کند. این قاتل یک اپوس دئی است که خود را شکنجه می دهد و شلاق می زند و برای رسیدن هدف سازمان، هر کسی را می کشد. در بخش هایی از فیلم، تعریض هایی درباره ما ثروت ها و فساد سران اپوس دئی نیز دیده می شود و این که چگونه این سازمان از نفوذ مذهبی خود بر پیروانش در مقاصد مختلف سوء استفاده می کند.
فیلم « اژدها وجود دارد » داستان موازی دو شخصیت منفی و مثبت را به نمایش می گذارد. این دو دوست در جوانی هر کدام به زمینه ای متفاوت گرایش پیدا می کنند. یکی از آن دو کشیش اپوس دئی می شود و دیگری همچون پدرش به تجارت می پردازد. زندگی این دو فرد با یکدیگر مقایسه می شود و برتری های زندگی اپوس دئی علاوه بر این که او را به جایگاهی ویژه می رساند، باعث نجات تاجر از مشکلاتش نیز می شود. شخصیت اپوس دئی در فیلم همچون قدیسه ای مسیحی نشان داده می شود که حتی پس از مرگ هم در راه هدایت انسان ها گام برمی دارد. افزون بر این نمونه ها که شاخص ترین آن ها محسوب می شوند، در فیلم هایی همچون « جاده » (3) و « گاو باز » (4) که هر دو محصول کشور اسپانیا هستند نیز این فرقه در قالب شخصیت های داستانی مطرح می شود.
بنیان گذار فرقه ی اپوس دئی، اسقفی اسپانیایی به نام « خوزه ماریا اسکریوا » (5) است. وی این مکتب را در 1928 م بنیان نهاد و از طرف کلیسا تقدیس شد. او در 1975 م درگذشت و در ششم اکتبر 1992 م در واتیکان توسط « پاپ ژان پل دوم » (6) به عنوان قدیس شناخته شد. شمار پیروان این مکتب در حال حاضر بین هشتاد تا صد هزار نفر تخمین زده می شود. طریقت اپوس دئی، ابتدای امر در اسپانیای پیش از « فرانکو » ریشه دوانده بود؛ اما در سال 1939 م با چاپ کتاب دینی خوزه ماریا اسکریوا به نام « صراط، نهصد و نود و نه مراقبه برای انجام اعمال الهی در زندگی شخصی » (7) پیامش در سراسر دنیا پیچید و اکنون بیش از چهار میلیون نسخه از این کتاب به چهل و دو زبان ترجمه شده است. (8)
اپوس دئی، تزکیه ی نفس را در قالب عبادات خود آزارانه و تحقیر جسمانی انجام می دهد که جنجال های فراوانی به پا کرده است. پیروان این فرقه با این اعتقاد که آمرزش و رستگاری روح، نیازمند ریاضت جسم است، زنجیرهای مخصوصی را که یک طرف آن تیز شده در روزهای دوشنبه و چهارشنبه به مدت دو ساعت از قسمت ران به پاهایشان می بندند. هم چنین در روزهای شنبه و سه شنبه با تازیانه ای که از طناب بافته شده، بر پشت خود شلاق می زنند. هر دوی این ریاضت ها در فیلم « رمز داوینچی » نشان داده می شود. ریاضت در این مکتب یک عمل شخصی است و هیچ یک از اعضا حق پرسیدن سؤال در این باره از دیگر اعضا را ندارد. این فرقه نام این ریاضت ها را « رو به رویی شخصی با شیطان » گذاشته اند. (9)
یکی دیگر از موارد مورد تأمل درباره ی اپوس دئی، برخورد آن با زنان و به رسمیت نشناختن حوزه ی شخصی زندگی پیروانش است. خوزه ماریا در کتاب « تسبیح مقدس » (10) شرح می دهد که فردیت یک رابطه ی درونی میان انسان ها با یکدیگر است و وقتی صحبت از دین یا رابطه ی انسان با خدا است دیگر آزادی و حریم خصوصی هیچ معنایی ندارد. از این جهت در اقامت گاه های ویژه ی این گروه، قفل کردن درها ممنوع، اتاق ها کاملاً بی پیرایه و کف اتاق از چوب است. مردان به جای رختخواب از زیراندازی کرباسی یا حصیری استفاده می کنند؛ اما زنان بدون هیچ گونه زیراندازی روی زمین می خوابند. جداسازی زن و مرد از هم، تقبیح روابط جنسی پیش از ازدواج و پای بندی شدید به اصول کاتولیک در برخورد با جنس مخالف از مواردی است که مورد اعتراض است. (11)
اساس نگرش اپوس دئی در « ریاضت جسمی » خلاصه می شود که مشابه آن در آیین های هندی نیز وجود دارد. (12) باید توجه داشت که در اسلام، میان ریاضت شرعی و آنچه در این گونه فرقه ها مطرح می شود فاصله ی بسیاری است.
« ریاضت » به معنای ورزش و کوشش همراه با رنج و سختی است و در لغت به معنای جلوگیری و بازداشتن حیوانات از حرکات آزاد و دلخواه است. در اصطلاح دینی به معنای بازداشتن انسان از هواهای نفسانی خویش و فرمان دادن و وادار کردن آن برای اطاعت امر پروردگار تعریف شده است. (13) ریاضت در اصطلاح اسلامی به معنای خودسازی و رام کردن نفس به تعلیم و تربیت و به تعبیر دیگر جهاد و مبارزه ی با نفس مورد تأیید اسلام است و در روایات بر آن تأکید شده است. (14) ریاضت شرعی همان ورزیدگی روحی، جهاد اکبر و خودسازی است. امام علی (علیه السلام) در نامه ای به « عثمان بن حنیف » می نویسد:
« همانا نفس خویش را با پرهیزگاری رام می سازم ». (15)
از راه های غیرشرعی و غیر دینی، هم چون شکنجه های بدنی در اپوس دئی، می توان به توانایی های خاص دست یافت؛ همانگونه که مرتاضان، بر اثر ریاضت های خاص، قدرت هایی را پیدا می کنند و کارهای عجیبی انجام می دهند؛ ولی این نوع کارها باعث کمال و ترقی انسان نمی شود. به این نوع اشخاص نمی توان گفت که به کمال معنوی رسیده اند؛ زیرا همه ی انسان ها بدون استثنا؛ حتی بدترین و شقی ترین افراد و کافر مطلق هم می توانند بر اثر تمرین و ریاضت نفس به چنین کارهایی دست یابند.
بنابراین، باید توجه داشت که صحیح ترین شیوه ی کسب توانایی ها و پرورش استعدادهای روحی، در صورتی است که این امور، در راستای اطاعت از امر پروردگار و کسب رضایت خداوند و تقرب به او باشد و در نهایت، باعث ربانی شدن و دست یابی به کمال و سعادت معنوی انسان می شود؛ به عبارت دیگر، مطمئن ترین راه برای به فعلیت رساندن قوای روحی، همان ریاضت های شرعی است که از طریق تعالیم اولیای الهی و معصومین (علیهم السلام) ترسیم شده و از هرگونه افراط، تفریط، گوشه نشینی و انزوا منزه است. در واقع، همه ی انبیاء و ائمه (علیهم السلام) برای شکوفا ساختن همین استعداد شگفت انسانی و هدایت صحیح آن مبعوث شده اند. اساساً برنامه ها و تعالیم دین مقدس اسلام برای تربیت و توان مند ساختن بُعد روحانی بشری است که هدف نهایی از توان مند ساختن روح انسانی، تقرب معنوی به خداوند است.
تفاوت اساسی بین ریاضت شرعی و غیر شرعی را می توان در هدف و روش دنبال کرد. از نظر هدف، ریاضت شرعی برای مخالفت با هوای نفس و قرب به خداوند و ربانی شدن است؛ ولی در ریاضت غیر شرعی، این هدف منظور نیست؛ بلکه انسان می خواهد بر کائنات دست یابد و قدرت تصرف در خود و امور دیگر را به دست آورد.
دومین تفاوت در روش است. روش در ریاضت و زهد شرعی کاملاً مطابق با شریعت است؛ ولی در ریاضت غیر شرعی برخلاف فطرت و عقل رفتار می شود و شخص با مخالفت با اصول عقلانی و فطری می کوشد بر نفس خویش مسلط شود و این گونه است که از اجتماع، زن و همسر نیز می برد و رهبانیت را پیشه ی خود می سازد. ریاضتی مورد قبول اسلام است که اولاً؛ با بدعت همراه نباشد و ثانیاً؛ با عزت نفس و کرامت انسانی منافات نداشته باشد.
پی‌نوشت‌ها:
1. Opus Dei
2. Viridiana
3. Camino
4. Matador
5. Jose Maria Escriva
6. Pope John Paul II
7. The Way, a collection of 999 maxims Concerning spirituality
8. پایگاه اینترنتی دانش نامه ی آزاد ویکی پدیا، مدخل « اپوس دئی ».
9. همان.
10. Holy Rosary
11. پایگاه اینترنتی دانش نامه ی آزاد ویکی پدیا، مدخل « اپوس دئی ».
12. ر.ک: فعالی، محمدتقی، آفتاب و سایه ها، نگرشی بر جریان های نوظهور معنویت گرا، صص 25-80.
13. ر.ک: یثربی، سید یحیی، فلسفه ی عرفان، صص 862-962.
14. حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، ج 5، ص 547.
15. نهج البلاغه، نامه ی 45، ص 652.
امین خندقی، جواد؛ (1391)، دین و سینما، آموزه های اخلاقی و ارزشی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول
