نقش نماز در روابط اجتماعی

1 ـ واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا (آیه 103 سوره آل عمران)

2 ـ یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلکم تفلحون (آیه 200 سوره آل عمران)
را جزو دستور کار جمع خود قرار داده است، علاوه بر ایجاد حس اعتماد بین مجموعه، پایداری را در پی داشته است.

مظهر اعلای این ارتباط جمعی را در مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) که از اقوام و ملل با زبان‌های متفاوت گرد می‌آیند مشاهده می‌کنیم.
 

راهکارهای اجرایی ارتباط جمعی در پرتو نماز

عوامل ذیل و راز و رمزهای نماز به عنوان راهکارهای اجرایی در تحقق ارتباط جمعی مرتبط با نماز قلمداد شده است:

1) نقل است پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بعد از اتمام نماز، رو به مأمومین می‌نشست تا بعد از ارتباط با خدا، ارتباط عاطفی با مخلوق هم پیدا شود و اگر مأمومی دیده نمی‌شد، سراغ او را می‌گرفتند، در صورتی که بیمار یا گرفتار بود، مشکل او را مرتفع می‌ساختند.

2) سفارش شده است دست خالی به مسجد نروید، زیرا نیازمندانی که به مسجد مراجعه می‌کنند نومید از خانه خدا بیرون نروند، پرداخت زکوه مال به فقرا، به همراه اقامه نماز، جمع بین حُسن‌هاست.

عملکرد حضرت علی ـ علیه السّلام ـ که در حال رکوع، انگشترش را به سائل داد، تأییدی بر ایجاد عاطفی بین مصلّی و مستمند می‌باشد.[1]

3) در سوره شوری آیه 28 در بیان صفات مؤمنین آمده است: «والذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلوه و امرهم شوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون»

مشورت، پس از امر برپایی نماز اشاره شده است و قطعاً مشورت و شورا وابسته به یک مجموعه است و تسهیل روابط جمعی را در پی خواهد داشت. در دوران قیام ملّت علیه طاغوت، در سال‌های 57 و 1356 مشورت, در مسجد صورت می‌گرفت.

4) انسان به غیر از برادر تنی، به برادر دینی هم نیاز دارد و بر اساس آیه 11 سوره توبه، مشرکین، اگر توبه کنند و نماز برپای دارند و زکوه را پرداخت کنند در جایگاه برادر دینی قرار خواهند گرفت. یکی از پلهای ارتباطی برای وصول به سیستم برادر دینی، نماز است.

5) ارزش انسان این گونه توصیف شده است: انسان مخلوقی است که به همراه خلق به سوی خالق همسو با طبیعت خلقت، حرکت می‌کند و نماز این توصیف را معنی می‌بخشد.

6) مصلّی اگر نماز فُرادی بخواند با زبان خود می‌گوید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» فقط تو را عبادت می‌کنیم و فقط از تو کمک می‌جوئیم. بیان این گونه، از اتصال انسان با دیگران حکایت می‌کند[2].

و اگر این گونه نمی‌بود باید می گفت: «ایاک اعبد و ایاک استعین». همین نمازگزار که به تنهایی نماز می‌خواند، به لحاظ ارتباط با همنوعان و خیرخواهی برای همگان، می‌گوید «اهدنا الصراط المستقیم» ما را به راه راست هدایت کن.

همین بیان بندگان خواهی در سلام آخر نماز مشهود است: السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» سلام بر نمازگزاران و بر بندگان نیکوکار خداوند. شهید مطهری می‌فرماید:

« در سوره حمد که جزء قطعی نماز است می‌گوئیم «ایاک نعبد و ایاک نستعین» خدایا ما تنها تو را می‌پرستیم، خدایا ما تنها از تو کمک و استعانت می‌جوئیم.

یعنی می‌گوئیم: خدایا من تنها نیستم، من با همه مسلمانهای دیگر هستم. ضمناً انسان، وابستگی و پیوستگی خودش به جامعه اسلامی را در حال عبادت و بندگی اعلام می‌کند.

خدایا، من فرد نیستم، تک نیستم، من عضوم، جزئی از کل و عضوی از پیکر هستم. «ما هستیم، نه من». در دنیای اسلام «من» وجود ندارد «ما» وجود دارد. [3]

7) اقامه‌گر نماز، اعلام صلح و صفا با همه بندگان صالح خدا می‌کند. اعلام همزیستی مسالمت آمیز با همه افراد شایسته می‌کند. در حال نماز می‌گوید: من با هیچ بنده شایسته‌ای سر جنگ ندارم، چون اگر با بنده شایسته‌ای سر جنگ داشته باشم خود ناشایسته‌ام.

8) در مسأله10402 رساله توضیح المسائل امام (ره) آمده است: مستحب است، که انسان صبر کند نماز را به جماعت بخواند نماز جماعت، از نماز اوّل وقت فُرادی که آن را طول بدهند، بهتر می‌باشد. این سه معیار، حکایت‌گر از عنایت ویژه به ارتباط جمعی و ارتباط انسانها می‌باشد، که جماعت بر تکروی رجحان دارد.

9) برای اتصال قطره به دریا، شارع مقدّس توصیه می‌کند، زمانی که جماعت برپا می شود و نمازگزار نمازش را فُرادای خوانده است، دوباره با جماعت خواند.[4]

10) نمازگزارانی که به بیماری وسواس مبتلا هستند، مرض، آنها را با دوای جماعت حلّ می‌کند و بدین طریق می‌فرماید: کسی که در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی که نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت می‌شود، باید نماز را با جماعت بخواند. [5]

11) در عید فطر که شادمانی روزه داران بعد از یک ماه روزه داری فراهم می‌شود، شارع مبین توصیه می‌کند، نماز عید را در زمان غیبت امام ـ علیه السّلام ـ به جماعت و به قصد رجاء بخوانند. [6]

همین سفارش در عید قربان نیز به چشم می‌خورد تا پیوند نمازگزاران عید قربان استحکام بیشتری یابد.

12) «یدالله مع الجماعه» بینش فقهی، برای رفع خشکسالی و نزول باران و فرود آمدن رحمت الهی از آسمان، به نماز استسقاء فرمان می‌دهد تا دل شکسته مردمان، دفع صد بلا کند.

گرچه نمازهای مستحبی از جماعت استثناء است، ولی در نماز استسقاء، جماعت را توصیه می‌کند تا ارتباط دلها را بیشتر با هم پیوند دهد. [7]

13) در بخشنامه فقهی، اصل جماعت است و فُرادی گویی فرع. در صورتی که نمازگزار به نماز مستحبی اشتغال دارد و از سوی دیگر نماز جماعت برپا شده، در صورتی که اطمینان ندارد که اگر نماز را تمام کند به جماعت می‌رسد، به نماز گزار اجازه داده است نماز را رها کند و برود به دریا بپیوندد و مشغول نماز جماعت شود.

14) فرامین مستحبی، پیرامون اقامه نمازهای واجب به صورت جماعت، ثواب مضاعف به تعداد اینکه، اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند.

هر رکعت از نماز آنان ثواب 150 نماز را دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند، هر رکعت ثواب 600 نماز دارد، و یا حاضر نشدن به جماعت، از روی بی اعتنایی جایز نیست.

و یا شایسته نیست که نمازگزار بدون عذر، نماز جماعت را ترک کند. همه و همه، از نقش کاربردی صلوه بر محور ارتباط جمعی، حکایت می‌کند.
 

راهکارهای اجرایی انضباط اجتماعی در پرتو نماز

قبل از ارائه راهکارهای اجرایی انضباط اجتماعی، ضروری می‌نماید پیرامون واژه «انضباط» کنکاشی داشته باشیم.انضباط از باب انفعال در فرهنگ‌های لغات به معانی ذیل آمده است:

1ـ سامان گرفتن، خوب نگاه داشته شدن، نظم داشتن.
2ـ سامان پذیری، آراستگی، نظم و ترتیب.
3ـ پیروی کامل از دستورهای نظامی، «دیسیپ لین در زبان فرانسویDISICPLINE» مقابل بی انضباطی (فرهنگ معین)
4ـ پیوستگی (غیاث اللغات)
5ـ نظم و انتظام و ترتیب و درستی، عدم هرج و مرج (ناظم الاطباء)

در اسرار الصلوه ص 491 تألیف حاج میرزا جواد ملکی تبریزی، (ترجمه رضا رجب زاده) آمده است:

حکمت اصلی در تشریع نماز جماعت، اتحاد قلوب مؤمنین در امر خداست. و برای این اتحاد، فواید بسیاری از قوت اسلام و مسلمین و غیر آن، می‌باشد. گذشته از این، نماز جماعت در تکمیل نفوس، و قوّت آنها، در سیر الی الله و جلب فیوضات الهی، بسیار مؤثر است.

مَثَل اجتماع قلوب، مَثَل اتصال آبهای قلیل به یکدیگر است که چون به یکدیگر متصّل شوند از صورت آب قلیل خارج شده و کُر می‌شوند، که دیگر به اندک نجاستی، طهارتش را از دست نمی‌دهد.

مسأله نظم، در زندگی یک اصل است و نظم، عامل پیشرفت و بی نظمی، عامل شکست انسانها در طول حیات بوده است. آدم بی‌نظمی که،به موقع خود را به ایستگاه راه آهن نرساند لکوموتیو وقطار، از دسترسی او خارج می‌شود.

داوطلب بی نظمی که، خود را به جلسه آزمون ورودی دانشگاه به موقع نرساند، از ورود به دانشگاه محروم می‌گردد.در سوره ماعون می‌خوانیم «فویل للمصلین، الذین هم عن صلاتهم ساهون» وای بر نمازگزارانی که برای نمازشان بی‌نظمند.

نه ارزش برای آن قائلند، نه به اوقاتش اهمیّت می‌دهند، نه ارکان و شرائط و آدابش را رعایت می‌کنند و نماز را از وقت فضیلتش به تأخیر می‌اندارد. در این پیام وحی تهدید به بی‌انضباطی را مشاهده می‌کنیم. [8]

و امّا راهکارهای اجرایی ذیل، تقویت و انسجام انضباط اجتماعی را موجب می‌شود:

1) وقت شناسی برای برپائی نمازهای یومیه در موعد مقرر و آن هم تأکید بر احراز دخول وقت، در انسان ایجاد نظم می‌کند.

2) اگر نمازگزار پیش از وقت. نماز بخواند و در بین نماز بفهمد که وقت داخل شده چون بی نظمی کرده تنبیه می‌شود و نمازش باطل اعلام می‌گردد. [9]

3) اگر مصلّی نماز عصر را پیش از نماز ظهر و نماز عشاء را پیش از نماز مغرب عمداً بخواند چون ترتیب را بهم زده است نمازش باطل است.[10]

4) چنانچه نمازگزار، ترتیب نماز که خود یک اصل است را عمداً بهم بزند، فی المثل سوره را پیش از حمد بخواند یا سجود را پیش از رکوع به جا آورد، چون مرتکب بی‌نظمی شده، نمازش از درجه اعتبار، ساقط می‌گردد.

رعایت موالات هم در نماز، از این قاعده مستثنی نیست. نمازگزار نباید بین اجزاء نماز همانند رکوع، سجود و تشهد به اندازه‌ای فاصله بیندازد که بگویند نماز نمی‌خواند.[11]

5) اطاعت مأموم از امام، انضباط اجتماعی را در افراد پرورش می‌دهد. مأموم نباید تکبیره الاحرام را پیش از امام بگوید.[12]

نباید عمداً پیش از امام به رکوع و سجود برود، در این صورت مرتکب معصیت شده، ولو نمازش را صحیح منظور نمایند.[13] چنانچه پیش از امام، سهواً سر از رکوع بردارد و امام هم در حال رکوع باشد، ؟

منظور ایجاد نظم و وحدت رو بین نمازگزاران، باید؟ رکوع برگردد. علیرغم اینکه رکوع، رکن است و افزایش رکن، باعث ساقط شدن نماز از درجه اعتبار می‌شود، ارفاق شده و نماز مأموم را باطل اعلام نمی‌کنند.[14]

6) اگر در صف‌های جماعت جا باشد، کراهت دارد انسان تنها بایستد [15] در دریا، گروهی که با هم شنا کنند زیبا نخواهد بود شناگری در گوشه‌ای تنها شنا کند. قطعاً به هنگام خطر جان سالم بدر نخواهد برد.

7) نماز، انسان را از کار زشت و فحشاء باز می‌دارد. اگر انسان نماز خواند و مرتکب فحشاء و منکر شد از عدم نظم و هماهنگی بین دل و زبان سرچشمه می‌گیرد.هرگز حدیث حاضر و غایب شنیده‌ای؟ من در میان جمع و دلم جای دیگرست؟

8) در آیه 31 سوره اعراف می‌خوانیم: «خذوا زینتکم عند کل مسجد» زینت مساجد جلوه‌ای از آراستگی و انضباط اجتماعی است[16].

9) پاکی از مصادیق آراستگی و اصول انضباطی است. لباس نمازگزار باید پاک باشد، اگر کسی عمداً با بدن یا لباس نجس نماز بخواند نمازش مردود و مطرود است. [17]

10) پرهیز نمازگزار از لباس غصبی، زمینه رعایت حقوق و نظم اجتماعی را فراهم می‌کند. در صورت عدم توجّه به غصب و عمد در کار، نمازش محلی از اِعراب نخواهد داشت. [18]

11) به هنگام انجام غسل جنابت غسل و بهره‌وری از آن برای نماز، چنانچه نمازگزار از سیستم غسل ترتیبی استفاده کند و عمداً‌ به ترتیب سر و گردن، طرف راست و طرف چپ بدن را نشوید غسل او«هباء منثوراً»خواهد ‌بود. [19]

12) رعایت آداب و حضور مردم در نماز جمعه، علاوه بر ایجاد ارتباط جمعی بین نمازگزاران، با برپائی همایش عبادی ـ سیاسی مردم و گردهمایی معنوی آنان، درس انضباط اجتماعی و استواری را به ما می‌آموزد.

یکی از مسائل مهمی که برای هر مسلمان لازم است، شناخت جامعه، فرصت‌ها، تهدیدها و سیاست‌های جهانی است.

زیرا به فرموده امام صادق(علیه السلام) اشتباهات، بر فرد آگاه به زمان خویش هجوم نمی‌آورد.[20] یکی از آثار نماز که در نماز جمعه و خطبه‌های آن جلوه زیبایی یافته است، آگاهی مؤمنان به این مسائل است.

البته نماز جمعه در گستره مختلف خود بحثی مستقل لازم دارد، ولی در این ‌باره تنها حدیث امام رضا(علیه السلام) را یادآور می‌شویم که فرمود:

خطبه نماز جمعه به این جهت است که نماز جمعه، محل اجتماع همگان است و خدا خواسته است تا امام وسیله و فرصتی برای اندرز دادن به مردم و برانگیختن آنان به اطاعت و بیم ‌دادن از معصیت در اختیار داشته باشد .

و نیز آنها را از آنچه مصلحت دین و دنیایشان است، آگاه سازد و اخبار و حوادث مهمی که از نقاط مختلف به او می‌رسد و در سود و زیان و سرنوشت آنها مؤثر است، به اطلاع‌شان برساند.[21]

13) ویل دورانت مورخ و دانشمند آمریکائی، درباره زیبایی نماز، در جوامع اسلامی که نشأت گرفته از انضباط اجتماعی است، در کتاب « تاریخ تمدن، عصر ایمان»‌ می‌گوید:

در جامعه‌های اسلامی، مؤذن از گلدسته بالا می‌رود و به وسیله اذان مسلمانان را به نماز دعوت می‌کند. به راستی چه نیرومند و شریف است که مردم را پیش از طلوع آفتاب به بیداری دعوت می‌کند.

چه خوب است، انسان به هنگام نیمروز از کار باز ایستد و چه بزرگ و با شکوه است که خاطر انسان در سکوت شب به جانب خداوند توجّه کند. چه خوش آهنگ است، صدای مؤذن که جانهای محبوس در پیکر خاکی را، به سوی خالق بخشنده و مهربان دعوت می‌کند.

هنگام نماز، هر مسلمانی باید از کار خود دست بردارد، خود را تطهیر کند، رو به جانب کعبه بایستد، رسوم و تشریفات نماز را به همان صورت که مسلمانان دیگر، در اوقات مختلف روز عمل می‌کنند به انجام‌برساند. [22]

14) در راه تحقق بخشیدن به انضباط اجتماعی، عوامل بازدارنده‌ای همانند اعتقاد به امتیازات نژادی و طبقاتی و ملّی گرایی وجود دارد. نماز این عوامل بازدارنده را از میان برمی‌دارد .

زیرا در صفوف نماز، نمازگزاران از هر نژاد، رنگ و ملیّت که باشند برابرند. در کناز هم بر خاک می‌افتند و با هم برمی‌خیزند. [23]

به تعبیر مقام معظم رهبری: نماز یک زنگ بیداری و یک هشدار در ساعات مختلف شبانه روز است، به انسان برنامه می‌دهد و از او تعهد می‌خواهد، به روز و شبش معنا می‌دهد و از گذشت لحظه‌ها حساب می‌کشد.

دو اثر بازدارندگی و زایندگی نقش نماز
اگر این وظیفه به خوبی انجام و حق آن اداء گردد، نه تنها هزینه چند صد میلیاردی مبارزه با آسیب‏ های اجتماعی کاهش می‎یابد، بلکه افراد و جامعه در مدت کوتاهی به اوج عزت، سربلندی، فلاح و رستگاری خواهند رسید. لذا نماز دو اثر مهم بازدارندگی و زایندگی دارد که از طرفی مانع رذایل اخلاقی و از طرف دیگر باعث بروز و رشد فضائل اخلاقی می‏ گردد.

خداوند متعال یک میزان و ترازویی را به عنوان نماز قرار داده است، چنانچه کفه ترازو به سمت فحشاء و منکرات سنگینی نماید، نشان از تضییع نماز در جامعه و چنانچه کفه ترازو به سمت کاهش فحشاء و منکرات سنگینی نماید، نشان از بزرگداشتن و ادای حق نماز در جامعه است.

جالب است که از بین تمام فرائض واجب دینی در قرآن خداوند متعال نقش و اثر نماز را بیشتر در این دنیا حواله نموده است تا آخرت، از جمله:

به درستی که نقش نماز این است که انسان را از فحشاء و منکرات باز می‏ دارد مربوط به این دنیای انسان‏ ها می‏ باشد. (24)

(اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ (25)، از صبر و نماز کمک بگیرید، مربوط به حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و … مردم در این دنیا می‏ باشد و خداوند نماز را وسیله‏ ای کمکی، مؤثر و قابل اطمینان در چالش‏ ها و مشکلات زندگی قرارد داده است.

و یا وقتی خداوند می‏ فرمایند “وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَوةِ – (26) (خانواده‏ات را به نماز امر کن)، در ادامه می‏ فر‏ماید “نَحْنُ نَرْزُقُکَ (ما رزق تو را می‏ دهیم)،

به طوری که پیامبر اسلام هر زمان دچار مشکل اقتصادی می‏ شدند، اطرافیان را به نماز دعوت می‏ کردند که ثمره دعوت دیگران به نماز، نزول برکت و رزق و روزی خداوند را به همراه می‏ آورد.

(وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً (27)، اگر از ذکر خدا دوری کنید، معیشت تلخ و مشکل می‏ شود که خداوند راه حل غلبه بر مشکلات اقتصادی و معیشتی را در این دنیا نماز ذکر نموده است.

نتیجه:
 زندگی بدون نماز، یعنی حیات بدون تحرّک، سرباز بدون اسلحه، آبشار بدون آب، کوه بدون قلّه، هوای بدون اکسیژن، آتش بدون حرارت و باد بدون برودت.

در زندگی بدون نماز، انسان بصورت میّت متحرک، ماشین کوکی و همانند عشق دروغین درمی‌آید. آخرین نظریه فلاسفه شرق و غرب این گونه عنوان شده است که: زندگی مادّی، زمانی از پوچی و سرگردانی نجات می‌یابد که به دامان «نماز» پناه ببرد.

 یکی از مهمترین آثار  اجتماعی نماز در جامعه این است که فرد را مسئول و موظیفه شناس بار می‌آورد. یعنی نمی‌شود کسی اهل نماز و عبادت باشد و در عین حال نسبت به جامعه‌ بشری و همنوعانش هیچ وظیفه‌ای را احساس نکند و به دنبال بزه و خلاف مسیر قانون در حرکت باشد.

از تأثیرات نماز از بعد اجتماعی علنی شدن عبادت پروردگار، آشکار شدن یکتاپرستی و توحید، قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر، رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، ترویج نیکوکاری، پیشگیری از وقوع بسیاری از گناهان و جلوگیری از انواع فسادهاست.

جمع‌بندی راهکارهای اجرایی در تسهیل روابط جمعی و تقویت انضباط اجتماعی، می‌تواند فرهنگ بی‌تفاوتی را، که یکی از ابزارهای موفقیت دشمن در زمینه‌ی تهاجم فرهنگی اوست، حذف نماید

و به عبارت دیگر، حذف فرهنگ بی تفاوتی از طریق راهکارهای اجرایی، مصوّبه فقاهت اسلامی موجب استمرار و بیمه‌ی انقلاب اسلامی و حاکمیت صالحان و خنثی شدن ترفند دشمنان اسلام و نظام جمهوری اسلامی خواهد شد.
 

پی نوشت ها:

[1] . 114 نکته درباره نماز, محسن قرائتی, ص 83.
[2] . تفسیر نمونه, آیت الله مکارم شیرازی, ج1, ص 44.
[3] . گفتارهای معنوی, شهید مطهری, ص 94 ـ 95.
[4] . مسأله 1403 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره).
[5] . مسأله 1405 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)
[6] . مسأله 1407 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)
[7] . مسأله 1407 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)
[8] . تفسیر نمونه, همان, ج 27، ص 36.

نویسنده:احمد محفوظی