نویسنده: میرزا ملا احمداف
گزیده‌ی اشعار رودکی
گزیده‌ی اشعار رودکی عنوان مجموعه‌ای است به کوشش ادبیات شناسان معروف ایرانی جعفر شعار و حسن انوری که شرح احوال و آثار استاد ابوعبدالله رودکی و نمونه‌ی اشعار او را در بر می‌گیرد.در «یادداشت مجموعه» و «پیشگفتار» هدف از این کار تهیه‌ی «گزیده‌ی اشعار رودکی» بیان شده است که همراه با شرح و تحلیل در دسترس دانشجویان و دیگر علاقه‌مندان آثار رودکی قرار گیرد.
گزیده‌ی اشعار رودکی از دو قسمت پژوهش و اشعار تشکیل شده است: در قسمت اول پیش از همه به طور مختصر از ترجمه‌ی حال و آثار شاعر معلوماتی داده شده است. از جمله بر موضوع خیلی کم باقی ماندن آثار رودکی تأکید شده و کوشش نخستین جمع‌آوری اشعار باقیمانده‌ی شاعر را به سعید نفیسی نسبت داده‌اند. در حالی که این کار را پیشتر از سعید نفیسی در سده‌ی هفدهم حسن رازی شروع نموده و رضاقلی‌خان هدایت و هرمان اته آن را ادامه داده‌اند.
در قسمت اول همچنین مسئله‌های بحث‌برانگیز نابینایی رودکی و مذهب شاعر مورد بررسی قرار گرفته است. درمسئله‌ی نابینایی رودکی مؤلفان نظر دانشمندان را بیان نموده و اندیشه‌ی میرزایف را تأیید می‌کنند و در اعتقاد دینی، آن‌ها شاعر را استوار نمی‌دانند.
در قسمت پژوهش گزیده‌ی اشعار رودکی همچنین شرح موضوع‌های اساسی اشعار باقیمانده‌ی رودکی چون بی‌اعتنایی به جهان، عشق، سعادت، عصر و محیط زندگی شاعر بررسی شده و سالشمار حوادث عصر رودکی، کتاب‌شناسی شاعر و دیدگاه‌ها - یعنی گفته‌های شاعران و دانشمندان در باره‌ی رودکی - جای داده شده‌اند.
قسمت دوم گزیده‌ی اشعار رودکی از منتخب آثار رودکی عبارت است. شعرهای شاعر اساساً از روی موضوع به هشت فصل زیر تقسیم شده‌اند: اشعار وصفی، مدیحه، رثا، حسب حال، پند و حکمت و تمثیل، غنایی و عاشقانه، «کلیله و دمنه‌ی» منظوم، ابیات پراکنده و رباعی.
درباره‌ی هر شعر توضیحات مختصر معنی‌شناسی و لغوی داده شده است. در بخش واژه‌نامه کلمه‌های دشوار فهم آثار رودکی شرح داده شده و در پایان گزیده‌ی اشعار رودکی کتابنامه و فشرده‌ای به زبان انگلیسی افزوده شده‌اند.
کتاب به دانشجویان جهت شناخت احوال، آثار و درکِ درست اشعار رودکی مدد می‌رساند.
دیوان رودکی
دیوان رودکی عنوان مجموعه‌ی اشعار باقیمانده‌ی رودکی است که با شرح و توضیح ادبیات شناس ایرانی منوچهر دانش‌پژوه چاپ شده است. مجموعه با «پیشگفتار» منوچهر دانش‌پژوه شروع می‌شود که در آن به طور مختصر درباره‌ی دوره‌ی سامانیان، شاعران بزرگ آن عهد از جمله رودکی و جمع‌آوری و نشر آثار باقیمانده‌ی او سخن رفته است. در ضمن به کوشش‌های سعید نفیسی و میرزایف در نشر آثار باقیمانده‌ی استاد رودکی نیز اشاره شده است.در «مقدمه» در باره‌ی کنیه و نسب، تاریخ ولادت، اشعار و آثار رودکی، تخیل و خیال‌انگیزی او، ممدوحان شاعر، همعصرانش، تأثیر شعر رودکی بر شاعران دیگر، معلومات اندکی داده شده است.
سپس با شرحی مختصر 28 قطعه‌ی رودکی آورده شده است. پس از آن 21 تغزل، 16 مدحیه، 25 شعر گوناگون، 3 قصیده، 3 مرثیه، 38 رباعی و ابیات پراکنده از مثنوی‌های کلیله و دمنه، در بحرهای متقارب، خفیف، هزج و دیگر بحرها آمده‌اند. همچنین ابیات پراکنده‌ای از ترجمان البلاغه، تحفة‌الاحباب، فرهنگنامه‌ی حسین وفایی، لغت فُرس اسدی طوسی و امثال این‌ها جمع‌آوری شده که در آن جای داده شده‌اند.
در قسمت توضیحات معنی اصطلاحات، واژه‌ها و بیت‌های جداگانه شرح یافته‌اند. این قسمت با توضیح «قطعه» شروع می‌شود. در کتاب فنون بلاغت و صناعت ادبی همایی، تاریخ این نوع شعر ذکر شده است. بدون مَطلَع مصرّع بودن آن تأکید شده و تفاوت آن با قصیده هم در آن قید شده است، ولی از 28 قطعه‌ی رودکی، که در مجموعه آمده است، هشت عدد آن دارای مطلع است. بنابراین، قطعه را شعر بی‌مطلع دانستنِ مؤلف مقدمه و محققان دیگر درست نیست.(1)
مجموعه‌ی آثار رودکی
مجموعه‌ی آثار باقیمانده‌ی رودکی تحت عنوان دیوان رودکی در انتشارات ناهید تهران با تنظیم، تصحیح و نظارت ادبیات شناس ایرانی جهانگیر منصور در سال 1994 به چاپ رسیده است. دیوان مذکور 1098 بیت اشعار باقیمانده‌ی رودکی را در بر گرفته و از دو قسمت عبارت است. در قسمت اول شرح احوال و آثار رودکی پیش از همه نام و نسب، لقب، مولود، تخلّص، ولادت، زمان زندگی، سفرهای او، معلومات، عقاید و افکار، کوری، زن و فرزند، توانگری، مصائب پایان عمر، مرگ و مزار شاعر بررسی شده است. سپس نکاتی یپرامون آثار رودکی چون شماره‌ی اشعار، منظومه‌ی کلیله و دمنه، سندبادنامه، شش مثنوی دیگر، مدحیه‌ها، مرثیه‌ها، هجویه‌ها، تغزّلات، خمریات، تشبیهات، منظره‌های طبیعت، امثال، معارف و حکم، تضمین شعر رودکی و مضمون‌های رودکی در اشعار دیگران مورد بحث قرار گرفته‌اند.مؤلف مقدمه‌ی مفصل در هر مورد مذکور معلومات سرچشمه‌های تاریخی و ادبی را ذکر نموده و اندیشه‌های خود را بیان کرده است. مثلاً راجع به کوری رودکی اطلاعات منابع را نقل نموده و با دلیل‌های فراوان از اشعار خودِ شاعر اندیشه‌ی کور مادرزاد بودن او را رد می‌کند و بر کور کردنش در پایان عمر تأکید می‌کند. در آخر برای تقویت اندیشه‌ی خود به پیدا شدن قبر رودکی در دیه‌ی پنج رود، استخوان‌های شاعر، مشاهده شدن اثر سوختگی در کاسه‌خانه‌ی چشم و شکستگی استخوان اشاره نموده است.
طوری که خود جهانگیر منصور هم اشاره کرده است، مطالب قسمت شرح احوال و آثار رودکی بیشتر از کتاب محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی سعید نفیسی اقتباس و تلخیص شده است.
قسمت «اشعار به دست آمده از رودکی تا امروز» نیز اساساً از کتاب سوم محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی گرفته شده است. تقسیم‌بندی شعرها نیز طبق کتاب مذکور عبارت از هشت باب است.
در آخر دیوان قسمت «کلمات مهجور و متروک که در شعر رودکی آمده» جای داده رودکی سال 1383 ش (2004م) بدون تغییر مکرراً چاپ شده است.
نشر جدید مجموعه‌ی اشعار آدم الشعرا
مجموعه‌ی جدید آثار باقیمانده‌ی رودکی، که با تصحیح و مقدمه‌ی اسماعیل شاهرودی به طبع رسیده است، دیوان کامل رودکی سمرقندی عنوان دارد. در مقدمه‌ی کوتاه کتاب به مهم‌ترین لحظه‌های زندگی و جنبه‌های آثار رودکی اشاره شده است. از جمله اسماعیل شاهرودی، رودکی را کور مادرزاد دانسته است. به اندیشه‌ی او «رودکی اولین شاعری است که به انواع شعر فارسی عجم از قصیده، غزل، قطعه و رباعی شعر گفته است.»(2) همچنین او رودکی را اولین شاعر صاحب دیوان می‌شمارد.متن دیوان با قسمت «قصاید و مقطعات و ابیات پراکنده که به هم مربوط است» شروع می‌شود. سپس قسمت‌های «رباعیات»، «ابیات پراکنده که به هم پیوسته نیست»، «ابیات پراکنده از مثنوی بحر رمل»، «ابیات پراکنده از مثنوی بحر متقارب»، «ابیات پراکنده از مثنوی بحر خفیف»، «ابیات پراکنده از مثنوی بحر هزج»، «مثنوی‌های اوزان دیگر»، «از کتاب ترجمان البلاغه، از «دانشنامه‌ی قدرخان»، «از تحفة‌الاحباب حافظ اوبهی»، از «فرهنگنامه‌ی حسین وفایی»، «ابیاتی که مضافاً از طرف پروفسور سعید نفیسی ارسال شده است، «ابیاتی که به روایتی منسوب به قطران تبریزی است»، از لغت فُرس اسدی طوسی (چاپ عباس اقبال) پی هم آمده‌اند.
از دسته‌بندی شعرها در قسمت‌های مذکور معلوم می‌شود که اسماعیل شاهرودی متن دیوان را بر اساس متن آثار منظوم رودکی، که با کوشش دانیل سرگی یویچ کمیسراف و توضیحات مفصل براگینسکی به حروف فارسی و ترجمه‌ی روسی در مسکو در سال 1964 به طبع رسیده است مرتب نموده است، ولی در کتاب به آن آشاره نشده است.
عنوان مجموعه نیز با محتوای آن سازگار نیست؛ زیرا آنچه تا امروز از آثار آدم الشعرا جمع‌آوری شده است، قطره‌ای از بحر آفریده‌های اوست. از این رو، مجموعه‌ی مذکور را به هیچ وجه نمی‌توان دیوان کامل نامید. متن دیوان به خط عباس مستوفی الممالکی خوشنوسی شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. ملااحمد، انسان، ادبیات، فرهنگ، صص 126-138.
2. رودکی، دیوان کامل رودکی سمرقندی، ص 9.
ملا احمداف، میرزا؛ (1393)، پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول
