مقام علمی و فرهنگی شیخ طوسی

معرفی و کتابشناسی آثار وی
1- شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی، فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و محدث برجسته شیعه امامیه، یکی از بزرگترین مفاخر فرهنگی ایران و اسلام است. شخصیت علمی او نه تنها در تشیع امامی کم نظیر است، بلکه بی تردید وی را می بایست یکی از مفاخر برجسته و کم نظیر تمدن اسلامی به طور کلی دانست. شیخ طوسی بنیان گذار یک مکتب فکری است که دامنه تأثیر آن برای همیشه در تاریخ تشیع باقی ماند. از مهمترین ویژگیهای او، تخصص در دانشهای متعدد روزگارش و تألیف آثار متنوع و متعدد است. اما در عین حال این تنها ویژگی شیخ طوسی نیست؛ وی مهمتر از همه به دلیل ارائه یک منظومه کامل از اندیشه شیعی و بر اساس مبانی اجتهادی باید مورد توجه قرار گیرد. دوران وی دوران سرنوشت سازی برای تشیع امامی بود و وی نیز با درکی درست از شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دورانش کاری سترگ را سامان داد. اگر بخواهیم شخصیتی تأثیر گذار همانند او را در میان اهل سنت مثال بزنیم، تنها می توان به همشهری خود او غزالی اشاره کنیم. گرچه دانش و منش غزالی شهرتی جهانگیر را برای او به ارمغان آورد و در ایران غزالی حتی امروزه نیز شهرت و اعتبار فراوان دارد، اما متاسفانه شیخ طوسی آن طور که باید و شاید در میان اهالی فرهنگ و ادب و فکر شناخته نشده است. متأسفانه تعدادی از مهمترین کتابهای او از میان رفته است و البته جهل و تعصبات فرقه ای در میان رفتن آن آثار یقینا دست داشته است؛ نه آیا خود او بر اثر همین تعصبات که آتش آن حتی به محل تدریس و مدرس او هم رسید، ناچار به ترک بغداد شد و راه نجف را گرفت؟ شیخ طوسی در نجف نیز حتی یک روز دست از فعالیت علمی و فرهنگی خویش نکشید و از قضاء مهمترین شاگردان خود را هم در همین شهر تربیت کرد و حوزه علمی مهمی را در آنجا تأسیس کرد. از شیخ طوسی آثار گرانبهایی باقی مانده است که تا قرنها دست کم در برخی حوزه ها بی مانند باقی ماند و نفوذ و تأثیر بلندی یافت. در دانش حدیث، دو کتاب از کتابهای چهارگانه حدیث از آن اوست. در این میان کتاب استبصار وی تلاشی هدفمند و روشمند برای رفع اختلاف احادیث و ارائه منظومه وار مکتب فقهی امامان است؛ در فقه چندین کتاب طراز اول و بنیادگذار نگاشت: النهایة در فقه تفریعی که نخستین اثر روشمند در این زمینه بود؛ الخلاف، اثر بسیار برجسته ای در فقه خلافی و اختلاف مذاهب که حتی برای ارائه مذاهب اهل سنت نیز اثری کم نظیر است و دانش و اطلاع عمیق او را بر فقه اهل سنت نیز بازتاب می دهد و المبسوط نخستین کتاب گسترده در فقه استنباطی که در تشیع امامی بی سابقه بود؛ در دانش اصول فقه، کتاب عدة الأصول او هم بی سابقه بود و هم مبانی تازه ای برای اصول فقه و قواعد استنباط و اختلاف حدیث ارائه می داد. التبیان او بی تردید مهمترین تفسیر قرآن نگاشته شده از سوی امامیه برای قرنها باقی ماند و در آن هم به دانشهای ادبی و هم به مباحث نظری و تاریخی توجه نشان داده شده است. بی تردید التبیان یکی از مهمترین تفاسیر در گستره تمدن اسلامی است و تأثیر آنرا بر بسیاری از تفاسیر قرآن می توان معاینه دید. در دانش کلام تنها از میان آثار باقی مانده او کافی است، کتاب تمهید الاصول و الاقتصاد او مورد عنایت قرار گیرد. در دانش رجال و تراجم، دو کتاب رجال و الفهرست او کم سابقه، جامع و با نظمی ستودنی است.
متأسفانه از میان آثار او تنها تعدادی محدود تاکنون به صورت محققانه به چاپ رسیده است و شماری از آثار او نیازمند چاپهای انتقادی و تحقیقی است. خوشبختانه از آثار شیخ طوسی نسخه های خطی بسیار کهنه ای در کتابخانه های ایران، عراق و مغرب زمین در اختیار است و باید همگی آنها شناسایی شود و در چاپ آثارش به کار گرفته شود. چند دهه پیش کنگره ای به نام شیخ طوسی در مشهد برگزار شد و مقالات تحقیقی خوبی نیز منتشر گردید؛ اما آن کار دستامد روزگار خود بود؛ امروزه وضعیت در این زمینه به کلی تغییر کرده است؛ شمار زیادی از نسخه های خطی آثارش شناسایی و در دسترس قرار گرفته است. برخی از تحقیقات مقدماتی درباره اوضاع اجتماعی و سیاسی و فرهنگی دوران شیخ طوسی ارائه شده است و درباره مکاتب فقهی و کلامی امامیه تحقیقات بسیار گسترده تری سامان گرفته است. بنابراین هم اینک می توان در اقدامی مشابه، زمینه تحقیق کلیه آثار موجود شیخ طوسی، معرفی نسخه های خطی مختلف آثارش، بازسازی اندیشه های فقهی، اصولی، کلامی و تفسیریش، بررسی و شناخت منابع افکار و آثارش و تحلیلی جامع از نقش و سهم او را در تاریخ تفکر و فرهنگ اسلام و ایران با کاری گروهی عرضه کرد. این کار البته نیازمند همکاری محققان مختلف در زمینه های پیشگفته است. درباره تاریخ زندگی، مشایخ و شاگردان و تاریخ مکتب و مدرسه او تاکنون تحقیقاتی عرضه شده است؛ مهمترین آنها نوشته هایی از آیة الله بروجردی، آقابزرگ تهرانی و محقق طباطبایی است. محقق طباطبایی علاوه بر مقاله ای به فارسی، کاری نیمه تمام به زبان عربی داشت که هنوز به چاپ نرسیده است. آقای واعظ زاده هم تحقیق بسیار خوبی درباره شیخ طوسی دارد. درباره التبیان هم دست کم دو کتاب تاکنون به عربی به چاپ رسیده است. در مقدمه های آثار منتشر شده از شیخ طوسی مطالب قابل استفاده کم نیست. یکی از بهترین کارها درباره شیخ طوسی، مقاله محققانه ای از زنده یاد استاد دانش پژوه است که در فرهنگ ایران زمین منتشر شده است. استاد معظم دکتر حسین مدرسی هم در مقدمه ای بر فقه شیعه، مطالب بسیار مهمی درباره فقه شیخ طوسی و زمینه های آن دارند. آقای احمد پاکتچی در کتاب مکاتب فقهی امامیه، به آثار و مآثر مکتب فقهی شیخ طوسی پرداخته است. با این وصف هنوز جای چندین کار درباره او خالی است. درباره مکتب کلامی و نوآوری های او در دانش کلام هنوز کاری صورت نگرفته است. همینطور آرا و مبانی فقهی و اصولی او مورد تحلیل و بررسی همه جانبه باید قرار گیرد. تأثیر او در مکاتب فقهی و کلامی و مهمتر از آن در تاریخ فرهنگی و مذهبی و سیاسی امامیه باید مورد بررسی جامع قرار گیرد. کتابهای الفهرست و الرجال او مورد مداقه همه جانبه قرار نگرفته و می بایست کاری مستقل درباره هر یک ارائه شود. درباره التبیان هنوز مطالعات بسیاری باید سامان گیرد: منابع تفسیری، شیوه او و نوآوری هایش در دانش تفسیر. سهم شیخ طوسی در حدیث و بررسی دقیق آثار و منابع آنها نیز باید مد نظر قرار گیرد. کار سترگ استاد مدرسی درباره میراث مکتوب شیعه گامی مهم در این راستاست. درباره شیخ مفید و شماری دیگر از دانشمندان امامیه، تحقیقات مهمی در مدارس خاور شناسی و اسلام شناسی ارائه شده است، اما درباره شیخ طوسی کاری جدی و مستقل به زبانهای اروپایی تاکنون منتشر نشده است.
2- در میان نامه های مرحوم علامه محمد خان قزوینی به سید حسن تقی زاده که محصول سالهای اقامت پاریس قزوینی است، در یک نامه قزوینی اشاره ای به نسخه خطی کهنی از رجال کشی می کند که در اختیار داشته است که البته بعدها این نسخه همراه سایر کتابهای آن مرحوم به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منقل شد. قزوینی البته از طریق تحصیلات طلبگی خود در تهران و نیز از طریق اطلاع بر چند کتاب رجالی شیعی، با نام کشی آن زمان فی الجمله آشنا بوده است، اما از آنجا که در آن ایام اطلاعی از چاپ این متن در بمبئی نداشته است؛ به تقی زاده اظهار می دارد که بنا دارد این متن را که آن را بسیار مهم و بسان طبقات ابن سعد ولی از نوع شیعی آن می داند، به شیوه انتقادی تحقیق کند. از آنجا که نسخه کتابخانه قزوینی ناقص بوده، وی از تقی زاده می خواهد تا کنگاشی در کتابخانه موزه بریتانیا داشته باشد، شاید به نسخه خطی دیگری از این کتاب دسترسی یابد. البته قزوینی درست اندکی بعد، از چاپ این متن اطلاع حاصل می کند و صد افسوس که از آن نیت صرف نظر می کند. باری کتاب کشی، چند دهه بعد در مشهد و بر اساس چند نسخه و از جمله دو نسخه کهن که یکی از آنها هم همان نسخه قزوینی است، به مناسبت کنگره شیخ طوسی، منتشر شد. اما با وجود تلاش بسیار محقق دانشمند آن کتاب و فهارس خوب پایانی، محقق در بسیاری از موارد نتوانسته است مشکلات متن رجال کشی را حل کند و اشتباهاتی در اسناد و مطالب احادیث وارد شده و بسیاری از رجال ناشناخته باقی مانده اند. علاوه بر اینکه چاپ کتاب هم ابدا چشم نواز نیست و در آن شیوه های انتقادی تصحیح متون به کار گرفته نشده است. البته می دانیم که برخی از مشکلات موجود در متن رجال کشی، برخاسته از نسخه های این کتاب نیست و گویا پاره ای از آنها از خود کشی و یا نسخه ای از آن کتاب بوده است که به بغداد رسیده بوده است. در این باره انشاء الله در دنباله همین مقالات که درباره شیخ طوسی منتشر می کنیم، سخن خواهیم راند. اما به هر حال اگر مراجعه به نسخه های خطی بیشتری از رجال کشی صورت گیرد و یا منابعی که از آن کتاب نقل کرده اند، مانند کتب رجالی کهن و حتی کتابهایی مانند التحریر الطاووسی و یا مجمع الرجال قهپایی شاید بتوان به مواردی دست یافت که تصحیح متن را بهتر سامان دهد. از مجمع الرجال نسخه ای به قلم نویسنده آن در کتابخانه آقای دکتر علینقی منزوی موجود بود که سالها پیش آن را به لطف همراه شماری دیگر از نسخه های نفیس به دائرة المعارف بزرگ اسلامی واگذار کردند. این نسخه طبعا بیشتر از نسخه چاپی رجال قهپایی می تواند در امر تصحیح رجال کشی یاریگر باشد. اما اینجا در رابطه با رجال کشی لازم است به نسخه کهن دیگری اشاره کنم که تاکنون مورد استفاده قرار نگرفته و باید در تصحیح جدید این متن از آن بهره گرفت. سالها پیش در محضر مرحوم محقق طباطبایی سخن از تصحیح رجال کشی رفت و ایشان بنده را تشویق به انجام این کار کردند و در ضمن از نسخه ای کهن در کتابخانه موزه بریتانیا خبر می دادند که آن را در آن کتابخانه شخصا دیده بودند. توصیفی هم از آن نسخه در ضمن یادداشتهای آن مرحوم از نسخه های موزه بریتانیا موجود است که آن مرحوم آن توضیحات را همان زمان به نویسنده این سطور نشان دادند. مناسب است که این قسمت از آن یادداشتها وسیله مدیریت حلقه کاتبان در اختیار عموم قرار گیرد. گمان نمی کنم تحصیل عکسی از آن نسخه از کتابخانه موزه بریتانیا همینک چندان مشکل باشد. به هر حال برای تصحیح دوباره متن رجال کشی، مقابله با این نسخه ضروری است.
3- از آثار بسیار برجسته شیخ طوسی، کتاب تمهید الاصول وی که در شرح بخش کلامی اثر استادش شریف مرتضی با عنوان جمل العلم والعمل است، نیازمند انتشاری دوباره است. علاوه بر آنکه این متن به صورت بسیار نا شایسته ای منتشر شده، در آن از همه نسخه های خطی بهره گرفته نشده است. نویسنده این سطور البته عجالتا تحقیقی درباره کم و کیف نسخه های خطی این کتاب انجام نداده است، اما می دانم که نسخه کهنه ای از آن در آستان قدس هست. در تحقیق این متن مناسب است که متون کلامی دیگر و از آن جمله آثاری که به تبع آن و به تبع دو کتاب الملخص و الذخیرة استادش شریف مرتضی نوشته شده اند، مورد دقت قرار گیرند. تا چند قرن، و حتی تا دوره محمود حمصی رازی (و اندکی بعد از او) که در برخی گرایشات، نظر شریف مرتضی و شیخ طوسی را نپذیرفته و آشکارا نظر مکتب کلامی ابو الحسین بصری معتزلی را پذیرا شده است، کتابهای کلامی تحت تأثیر آثار کلامی شریف مرتضی و شیخ طوسی بوده اند و در پاره ای از انظار، نظر بهشمیان را که مورد تأیید شریف مرتضی بوده است، پذیرفته اند. البته شیخ طوسی در پاره ای از مسائل کلامی نظر استادش را نمی پذیرد. برای نوشتن تحلیلی از اندیشه های کلامی شیخ طوسی انتشار این متن به صورت محققانه البته مفید است. متأسفانه برخی آثار مهمتر شیخ طوسی در حوزه کلام از میان رفته اند و باید به همین کتاب و نیز الاقتصاد و چند رساله مختصر او خود را محدود کرد.
درباره تصحیح الفهرست شیخ طوسی، خوشبختانه کار بزرگ و محققانه محقق طباطبایی هم اینک در اختیار ماست. اما متأسفانه آن کار قبل از اتمام کار آن به سبب ضایعه درگذشت آن مرحوم، نیمه کاره ماند. محقق طباطبایی آن گونه که خود ایشان به نویسنده این سطور خاطر نشان کردند، در دو نوبت به مقابله نسخه های خطی الفهرست مبادرت کرده بودند: دستآمد نوبت اول ضبط اختلافات الفهرست چاپ نجف با شماری از نسخه های کهن و مهم این کتاب بود که در دو نسخه چاپی این کتاب ثبت شده بود. بار دیگر به دلیل پیشامدی ناخواسته، ایشان ناچار می شوند که ضمن استنساخ یکی از این نسخه ها اختلافات آن نسخه را با نسخ دیگر تا آنجا که در اختیار داشته اند و با بهره گیری از تجارب و نتایج دور نخست، ثبت کنند؛ گو اینکه در دور دوم به دلیل وجود برخی از آن نسخه ها در کتابخانه های عراق، به همه آن نسخه ها دسترسی نداشته اند. آنچه که به عنوان تحقیق جدید متن الفهرست پس از درگذشت محقق طباطبایی منتشر گردید، حاصل کار نوبت دوم بود که شاید می توانست با مراجعه به آن دو نسخه چاپی محشی به اختلافات نسخه های خطی که حاصل نوبت اول بود، به صورت کاملتری عرضه شود. محقق طباطبایی در زمان حیاتشان تنها موفق شدند نسخه ای از الفهرست را آماده کنند که با نسخ بسیار مهم دیگر مقابله شده بود و همواره نیز به ویژه در اواخر عمرشان تأکید داشتند که این کار دست کم نیازمند یک سال کار فشرده دیگر است تا از میان نسخه بدلها، اصح نسخ الفهرست سامان دهی شود. ایشان همچنین این نیت را داشتند که بر پاره ای از مطالب الفهرست، تعلیقاتی را بسان تعلیقات بر الفهرست منتجب الدین ارائه دهند و عملا هم در پاره ای موارد نکاتی را به صورت اولیه یادداشت کرده بودند. صد افسوس که آن مرحوم فرصت نیافتند تا نتیجه چند سال مقابله نسخ مختلف الفهرست که برخی از آنها را در کتابخانه های عراق یافته بودند و با دقتی تمام سامان گرفته بود را در متنی منقح آن طور که خود نیت انجام آن را داشتند، به سامان برسانند. بنابراین آنچه از الفهرست شیخ طوسی همینک به کوشش محقق طباطبایی منتشر شده است، تنها نماینده نیمه نخست تلاش آن مرحوم است؛ و به عبارتی دیگر بخش مقابله نسخه ها. تصحیح نهایی متن و اختیار اصح نسخ و تعیین دقیق اشتباهات نسخه ها به همراه توضیح پاره ای از مشکلات متن، چیزی است که ایشان نیت انجام آن را داشتند و هزار حیف و افسوس که قضای محتوم مانع از انجام این نیت شد. همین چند مورد حواشی محقق طباطبایی بر چند مورد از عبارات الفهرست نشان از عمق اطلاع و وسعت دقت نظر آن مرحوم در دانش رجال دارد. در حقیقت پاره ای از آن یادداشتها برخاسته از اطلاع عمیق و کم نظیر محقق طباطبایی در شناخت رجال حدیث شیعه و اهل سنت هر دو بود. عموما چنین است که آگاهان بر دانش رجال شیعی اطلاعی وسیع از رجال حدیث اهل سنت ندارند و همین امر گاهی مشکلاتی در تحقیقات آنان را فراهم می کند. محقق طباطبایی از آن دسته محققان بلند پایه ای بود که همسان دستی قوی در هر دو زمینه داشت و همین امر کار او را متمایز می کرد.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/