نویسنده: فاضل صالح سامرایی
برگردان: حمیدرضا میرحاجی
برگردان: حمیدرضا میرحاجی
«طهور» اسم مبالغه به معنی بسیار پاک و طاهر است و به معنی «مطهر» (پاک کننده) هم آمده است. انتخاب این واژه برای این است که نشان داده شود که این شراب نه تنها پاک است و پاک کننده بلکه در نهایت پاکی و پاکیزگی است. در کتاب البحر المحیط آمده است: طهور اسم مبالغه در معنای پاکی و طهارت و فعلش (طهرات) نیز لازم است.(1)
در کتاب کشاف می‌خوانیم: شَرَابًا طَهُورًا به این معنی است که این شراب همانند شراب دنیا پلید و نجس نیست... و یا به این معنی که این شراب این گونه نبوده که فشرده شده از چیزی [مثلاً انگور] باشد که دست‌های کثیف با آن در تماس باشد و یا پاهای آلوده آن را لگدمال کرده باشد. همچنین این شراب این طور نیست که در خمره‌ها و تنگ‌هایی که توجهی به تمیزیشان نمی شود، ریخته شده باشند. ممکن هم هست که بگوییم مراد آن است که این شراب پاک است زیرا نتیجه آن به نجاست منتهی نمی شود؛ این گونه نیست که با نوشیدنش، نجاست تولید کند بلکه با خوردن آن عرقی از بدن ترشح می‌شود که بویی دارد همچون بوی مشک !(2)
در التفسیر الکبیر آمده است: در مورد «طهور» دو قول وجود دارد: یکی مبالغه در «طاهر» بودن و دوم این که به معنی «مطهر» یعنی پاک کننده است بر اساس این تفسیر نیز دو احتمالاً در آیه وجود دارد. یکی اینکه... این شراب چشمه آبی است که در دروازه بهشت از پایین ساقه درختی می‌جوشد، هر کس از آن بنوشد، خداوند آن چه در دلش از کینه و نادرستی و حسد وجود دارد، می‌کند و برمی دارد و هر پلیدی و امر آزار دهنده ای در درونش باشد،(3) آن را از او جدا می‌کند. و احتمال دوم این که... به بهشتیان غذا و آشامیدنی می‌دهند و در پایان برایشان «شراب طهور» می‌آورند و آن‌ها می‌نوشند و بدین گونه شکم‌ها و درونشان تمیز و پاک می‌شود و از پوستشان عرقی سرازیر می‌شود که همانند بوی مشک است. بر اساس این دو احتمال این شراب طهور «مطهر» و پاک کننده است زیرا درونشان را از اخلاق پست و نیز چیزهای آزاردهنده پاک می‌کند.(4)
ظاهر آیه حکایت از این دارد که صفت «طهور» همه این معانی را با خود در بر دارد. این شراب، هم پاک است و هم پاک کننده، و مراد از این دو معنی هم مبالغه در همه آن چیزهایی است که در مصادیق این دو معنی گفته شده و یا گفته نشده، این‌ها هر کدام می‌تواند با توجه به موقعیت کلام و حال و هوای مخاطب مراد و منظور باشد.
اسناد دادن «نوشاندن» به پروردگار وَسَقاهُم رَبُّهُم دلالت بر فضل و برتری این شراب می‌کند و حکایت از آن می‌کند که این شراب از دو نوع قبلی برتر و بالاتر است. در اول گفته شده: إِنَّ الْأَبْرَارَ یشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ و دیگر از ساقی این شراب صحبتی به میان نیامده، در مورد شراب دومی هم گفته شده: وَیُسقَونَ فِیهَا کَاساً یعنی فعل به صورت مجهول آمده و باز هم ساقی مطرح نشده، اما در مورد این سومی می‌گوید: سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ یعنی ساقی را پروردگار سامان ذکر می‌کند. این مسأله نشان دهنده فضل و برتری این نوع از شراب است.
در تفسیرالکبیر می‌خوانیم. اگر گفته شود که آیه سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ پیش از این هم گفته شده که بهشتیان از چشمه کافور و زنجبیل و سلسبیل می‌نوشند، آیا آیه موردنظر یعنی سقف را هم همین‌ها نیست که گفته شده یا اینکه واقعاً نوع دیگری است؟ در پاسخ این مطلب باید بگوییم که این شراب آخری چیز دیگری است و این تفاوت از چند راه ثابت می‌شود. یکی این که اگر بگوییم همان شراب قبلی است، تکرار پیش می‌آید. لذا برای دفاع این اشکال می‌گوییم که این شراب، جدید است و مثل قبلی‌ها نیست تا تکرار اتفاق نیفتاده باشد! دومین دلیل آن است که خداوند این شراب را به خودش نسبت داده و گفته: سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ و این دلالت بر برتری و فضل این شراب در مقایسه با بقیه می‌کند.(5)
در کتاب روح المعانی می‌خوانیم: این شراب، نوع دیگری است که بر دو نوع قبلی برتری دارد... و این مسأله از ارتباط دادن میان «نوشاندن» (ساقی) و «پروردگار» (ربهم) و هم چنین توصیف کردن این شراب به صفت «طهور» آشکار می‌شود.(6)
[إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْیكُمْ مَشْكُورًا]
موقعی که گفته شد. اینان کسانی هستند که پاداش و سپاسی از کسانی که به آن‌ها خوبی کرده‌اند می‌خواهند، می‌فرماید: خداوند به آن‌ها بیشترین پاداش را می‌دهد و از تلاش و کوششان هم خود با خداوند سپاسگزاری می‌کند و این گونه می‌گوید که: إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْیكُمْ مَشْكُورًا یعنی هم عملاً به آن‌ها پاداش می‌دهد و هم زبانی از آن‌ها سپاسگزاری می‌کند.[إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیكَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا]
موضوع تنزیل و فرو فرستادن در این جا به خود خداوند نسبت داده شده و فرستنده با «إن» و ضمیر «نحن» تأکید شده گفته شده: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا سپس خود «تنزیل» با مصدرش «تنزیلا» تأکید شده است. یعنی هم فرستنده تأکید شده و هم خود فرو فرستادن «تنزیل». در این آیه فرستنده که «الله» باشد ذکر شده و به کسی که فرستاده شده، یعنی ضمیر مخاطب در «علیك» هم اشاره شده و خود چیزی هم که فرستاده شده، یعنی قرآن هم در آیه آمده است.اگر کسی بگوید: در آغاز سوره موضوع آفرینش به وسیله تنها حرف «إنَّ» مورد تأکید قرار گرفته و گفته شده، إنَّا خَلَقنَا الإنسَانَ مِن نِطفَهٍ اما چرا در این جا از سه تأکید یعنی «إنَّ» و ضمیر منفصل و مفعول مطلق تأکیدی بهره برده شده است؟
علت این مسأله چند چیز است؛ یکی از علل این است که در موضوع خلقت جز گروه‌اندکی کسی اختلاف نکرده، کافران و مؤمنان هر دو معترفند به این که آفریننده همان خدا است. حتی مشرکان قریش هم نسبت به این مسأله اقرار و اعتراف داشتند. خداوند در همین زمینه مى فرماید. وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیقُولُنَّ اللَّهُ (7) اما در مورد فرو فرستادن قرآن از سوی خداوند این گونه نبوده و آن را قبول نداشتند و اعتراف نمی‌کردند. منکران و مخالفان این موضوع از منکران خود آفریننده بودن خدا بیشترند، از این رو مسأله «تنزیل» نیازمند تأکید بیشتری است. این از یک سو و اما از سوی دیگر موضوع «تنزیل» از موضوع آفرینش مهم تر است چرا که هدف از آفرینش عبادت و انجام تکلیف است.
پی‌نوشت‌ها:
1. البحر المحیط ج 8 ص 401.
2. الکشاف ج 3 ص 299.
3. شاید منظور این باشد که دیگر بدن، تولید پلیدی و نجاست نمی کند و همانند دنیا نیازی به قضای حاجت ندارد!
4. التفسیر الکبیر ج 30 ص 254.
5. التفسیر الکبیر ج 30 ص 254 و «انوار التنزیل» ص 776.
6. روح المعانی ج 29 ص164.
7. و اگر از آنان بپرسی: چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده و آفتاب و ماه را رام گردانیده، قطعاً می‌گویند: خدا (عنکبوت، 29: 61).
سامرایی، فاضل صالح؛ (1392)، درآمدی بر تفسیر بیانی قرآن کریم، مترجم: حمیدرضا میرحاجی، تهران: انتشارات سخن، چاپ اول
