زمینه و حوزه های تحقیقی درباره وقف

سنت دیرپای وقف، هر چند تعلق آن به گذشته‏های دور و دیرینه تاریخ امری روشن و تردیدناپذیر است، اما مفاهیم و مباحث نظری آن و ابواب و فروع مختلف فقهی، حقوقی و اجتماعی آن آن چنان‏که بایسته است مطمح نظر و وجهه همت صاحبنظران قرار نگرفته است.

به بیان دیگر در مقام مقایسه با دیگر مسائل و مباحث فقهی، حقوقی و نیز اجتماعی و تاریخی که بعضا در آنها با تورمی از مجادلات و آرا و نظریات و انبوهی از اقوال و اندیشه‏ها مواجهیم، محققین و جستجوگران هنوز ابواب ورود به انبوهی از مسائل وقف را نگشوده و به بسیاری از زوایای پیدا و پنهان این مقوله دست نیافته‏اند و از این‏روست که این فرزند کهن فرهنگ و تاریخ اسلامی در این عرصه همچنان نوپا مانده است.

پس اکنون که ایران اسلامی عرصه تبادل اندیشه‏های مختلف فقهی، فلسفی، تاریخی و اجتماعی برای دانشوران و رأی‏آوران فرهنگ اسلامی گشته و از آنجاکه گسترده شدن میدان عمل در برابر مباحث نظری، گفتگوها و آرای نظری را پخته‏تر و کارآمدتر ساخته است، جا دارد

مباحث و دیدگاههای مربوط به وقف نیز پابه‏ پای دیگر مباحث، به عنوان یک مقوله مهم و قابل توجه که بخش عظیمی از تاریخ اجتماعی مسلمانان و فصلی از متون دینی و مذهبی را از آن خود ساخته، مورد توجه محققان علوم اسلامی قرار گیرد.

این فصلنامه که در 10 شماره پیشین تمامی وسع و استعداد خود را در اختیار صاحبان قلم و اهل علم و تحقیق در زمینه‏ه ای علوم اسلامی بویژه قرآن و وقف قرار داده، ضمن پاسداشت و ارج نهادن بر تلاش‏های سترگ این عزیزان که قوام و برپا ماندن نشریه مرهون آن است، همواره بر این باور بوده و هست

که حرفهای ناگفته و مسائل طرح‏ناشده بسیاری در این حوزه و قلمرو وجود دارد که بررسی و طرح آن در شرایط کنونی جامعه اسلامی یک ضرورت علمی و اجتماعی است و با این نظرداشت به همه آن بزرگواران کوششهای جدیدی را توصیه می‏کند تا ابواب ناگشوده مربوط به وقف را به تیزبینی و تعمق محققانه خود برابر تشنگان معارف اسلامی بگشایند و زوایای ناشناخته آن را به اقتضای نیازهای کنونی جامعه بازنمایند.

آنچه در پی می‏آید دسته‏ بندی و فصل‏ بندی پیشنهادی از عناوینی است که زمینه تحقیق آن در متون دینی و تاریخی پیشین و نیز فرهنگ و آداب جامعه وجود دارد.

این متون ذخائر ارزشمندی برای پاسخگویی به این نیازهای جدید است و عناوین انتخابی از جمله عناوینی هستند که می‏توانند مورد توجه محققان و صاحبنظران و دست‏اندرکاران امور فرهنگی کشور بویژه صاحبنظران و دست‏اندرکاران امر وقف قرار گیرند

و این مجله، چنان‏که ذکر آن رفت، آینه‏ای است که پرتو تلاش‏ها و تحقیقات عظیم و عمیق در این عرصه را به دیگر دوستداران و مرزبانان قلمرو فرهنگ و اندیشه می‏تاباند

و هر چه بیشتر این مقوله عزیز و کارآمد اما سربسته و مهجور را به میدان تبادل اندیشه‏ها می‏کشاند تا با نقد عالمانه و اهتمام دلسوزانه اندیشه‏وران و دست‏اندرکاران، به یاری خداوند شاهد پویایی و رویش‏های نوی در عرصه فکری، نظری این موضوع بوده و به پشتوانه آن توجه همگان را به مرحله تحقق اهداف عملی معطوف نماییم و جامعه اسلامی را از مواهب و ثمرات شیرین و حیاتبخش آن سرشار کنیم:
 

وقف در آیات و روایات

(از آقای سید کمال میرخلف که در تدوین ریز مباحث و موضوعات وقفی ما را یاری دادند، سپاسگزاریم.)
ـ بررسی آیات قرآنی در مورد صدقات و وقف؛
ـ بررسی احادیث پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع)؛
ـ حدیث‏شناسی وقف (مفاهیم احادیث و...)؛
ـ بررسی آراء مفسران و پژوهش در تفاسیر؛
ـ رویکردهای نو در پژوهش آیات و روایات وقف؛
ـ نشست و گفتگو با پژوهشگران علوم قرآنی و حدیث پیرامون وقف؛
ـ معرفی کتب و آثاری که به احادیث وقف پرداخته‏اند؛
ـ پژوهش وقف در کتب آسمانی دیگر.
 

وقف در فقه و حقوق

ـ بررسی مستندات (ادله وقف) در: کتاب، سنت، عقل، اجماع؛
ـ بررسی آراء فقیهان در این مورد؛
ـ بررسی آراء حقوقدانان در این مورد؛
ـ بحث پیرامون تأسیسی یا امضایی بودن احکام وقف (رویکرد اصولی)؛
ـ بررسی مقایسه‏ای و تطبیقی آراء و نظریات مذاهب اسلامی؛
ـ نگرش‏ها و رویکردهای نوین فقهی و حقوقی؛
ـ ارتباط باب وقف با دیگر ابواب فقهی؛
ـ تبویب آموزشی و تعلیمی وقف در حوزه و دانشگاه؛
ـ مقایسه و تطبیق وقف با سایر تأسیس‏های حقوقی مشابه در نظامهای حقوقی دیگر کشورها؛
ـ مقایسه و تطبیق قوانین موجود وقف با قوانین مربوط به تأسیس‏های مشابه در نظامهای حقوقی دیگر کشورها؛
ـ بررسی قوانین موجود و گذشته در این مورد؛
ـ پژوهش و تحقیق در زمینه رویه‏های قضایی؛
ـ بررسی نقش حاکمان شرع و نهادهای قضایی در تثبیت حقوق وقف با نگرشی به عملکرد دادگاهها؛
ـ نشست‏هایی با فقیهان و حقوقدانان و صاحبنظران؛
ـ معرفی کتب و آثار.
 

وقف در تاریخ (پیشینه تاریخی)

ـ پژوهشهای تاریخی پیرامون آغاز پیدایش این نهاد؛
ـ بررسی تأسیسی بودن یا امضایی بودن (رویکرد تاریخی)؛
ـ مطالعه، مقایسه و تطبیق آراء مذاهب اسـلامی از لحاظ تاریخی؛
ـ پژوهشی در کتب و مستندات تاریخی داخلی و خارجی و بررسی آراء مورخان؛
ـ وقف در عصر ظهور اسلام و عصر پیامبر (ص)؛
ـ وقف در عصر ائمه اطهار (ع)؛
ـ وقف در عصر خلفا؛
ـ وقف قبل از اسلام و پس از آن (مقایسه و تطبیق)؛
ـ وقف پس از انقلاب اسلامی؛
ـ وقف پس از انقلاب اسلامی و پیش از آن (مقایسه و تطبیق)؛
ـ حاکمیت‏ها و حکومت‏ها و وقف؛
ـ گسترش کمی یا کیفی وقف (مقایسه دوره‏های تاریخی)؛
ـ معرفی کتبی که مستقلاً به این نهاد پرداخته‏اند؛
ـ بررسی تاریخی نهادهای مشابه در کشور ما و کشورهـای دیگر؛
ـ بررسی نهادهایی که در طول تاریخ سرپرستی موقوفات را به عهده داشته‏اند؛
ـ میزان گرایش به شناخت و ترویج و اجرای احکام وقف قبل و پس از انقلاب اسلامی (مقایسه و تطبیق)؛
ـ نـقـش مثبـت یا منفـی سیـاستمـداران و دولتمـردان در تـرویـج ارزشهای فرهنگ وقف و اجـرای اهـداف و منویـات واقفان؛
ـ آنچه تاکنون بر موقوفات رفته است (بررسـی تاریخی، سیاسی)؛
ـ مصاحبه با مورخان و تاریخ‏پژوهان پیرامون این موضوع؛
ـ موزه‏ها و وقفنامه‏ها.
 

سند شناسی وقف

ـ قدمت وقف‏نامه‏ها (قدیمی‏ترین وقف‏نامه‏ها)؛
ـ سندخوانی و سندنویسی؛
ـ طبقه‏بندی اسناد وقف (روشها و بایدها)؛
ـ اصول و مبانی تنظیم وقف‏نامه‏ها؛
ـ آداب معنوی در وقف‏نامه‏ها؛
ـ مقدمه وقف‏نامه‏ها (تحمیدیه، مطلع، برائت استهلال و...)؛
ـ بهره گرفتن از آیات و روایات و عبارات متعارف در وقف‏نامه‏ها؛
ـ فرهنگ واژگانی وقف‏نامه‏ها؛
ـ بررسی سبکهای نگارش اسناد و وقف‏نامه‏ها؛
ـ وقف‏نامه‏نویسان؛
ـ سنت و ضرورت وقف‏نامه‏نویسی؛
ـ اسناد مکتوب و غیرمکتوب وقف؛
ـ صحت و جعلیت اسناد؛
ـ اعتبار تاریخی اسناد؛
ـ استفاده تاریخی از اسناد؛
ـ تأیید اسناد وقف و تأیید نامه‏ها؛
ـ ماده‏شناسی اسناد (کاغذ ـ سنگ‏نبشته‏ها ـ مرکب و ابزار و...)؛
ـ نشانها و نمادها در اسناد (مهر، امضاء، خط و...)؛
ـ آداب سندنویسی در دوره‏های مختلف تاریخی؛
ـ اوزان و مقیاس‏ها در اسناد وقفی؛
ـ اعتبار حقوقی اسناد و میزان التزام به آن در طول تاریخ؛
- موادی که در نگارش و آراستن اسناد به کار رفته است؛
ـ معرفی وقفنامه‏هایی که از جهت یا جهاتی مورد توجه‏اند؛
ـ ترمیم و مرمت اسناد وقف؛
ـ سیر تحول تاریخی و تکامل ادبی در نگارش اسناد؛
ـ بررسی تحولات در سندآرایی اسناد وقف؛
ـ کسانی که به گونه‏ای با اسناد وقف مرتبط هستند (مصاحبه‏ها و زندگینامه‏ها)؛
ـ انعکاس فرهنگ و تمدن هر عصر در وقفنامه‏های آن زمان.
 

وقف در جامعه (نگاه اجتماعی، اقتصادی)

ـ نگاهی جامعه‏شناختی به پیشینه وقف؛
ـ نقش اجتماعی سنت وقف در بهبود اوضاع اجتماعی و فرهنگی؛
ـ نقش وقف در بهبود اوضاع اقتصادی؛
ـ نقش اجتماعی نهادهای مشابه در کشورمان و کشورهای دیگر؛
ـ گرایش‏های مردمی، اجتماعی در طول تاریخ و بویژه قبل و پس از انقلاب اسلامی به وقف؛
ـ جلوه‏های اجتماعی وقف (مدارس و دانشگاهها ـ بیمارستانها ـ کاروانسراها و مهمانسراها، قرائت‏خانه‏ها و کتابخانه‏ها و...)؛
ـ بررسی آماری گرایشها و آگاهی‏ها نسبت به مبانی و احکام وقف؛
- علل‏یابی گرایش و بررسی عوامل منفی تأثیرگذار؛
ـ موقوفات بزرگ (معرفی)؛
ـ آشنایی با واقفان بزرگ (در گذشته و حال)؛
ـ بهترین شیوه‏ها برای تبلیغ و ترویج سنت و فرهنگ وقف در جامعه و نقش ابزارها و رسانه‏ها؛
ـ رهنمودها در مصرف عایدات وقف؛
ـ نگرش اجتماعی به وقف خاص و عام (بررسی آماری)؛
ـ عایدات و درآمدهای وقف و نحوه توزیع آن بین افراد ذینفع در کشور ما و کشورهای اسلامی؛
ـ اهداف و آداب معنوی و اخلاقی در وقف و منویات واقفان؛
ـ ارائه راه‏حلهایی برای برداشتن موانع موجود بر سر راه گسترش فرهنگ وقف؛
ـ نهاد وقف در کشورهای اسلامی و نهادهای مشابه در دیگر کشورها؛
ـ اهداف و آداب و رسوم اجتماعی وقف؛
ـ تأثیر عوامل اقتصادی بر وقف؛
ـ بررسی همه‏جانبه نهادهای خیریه در جهان و نقش اجتماعی آنها؛
ـ اداره موقوفات در خارج از کشور (حاکمیت بر اوقاف)؛
ـ نقش مثبت یا منفی نهادها و عوامل اجتماعی در گسترش فرهنگ وقف؛
ـ بررسی گسترش ارتباط وقف با دیگر نهادهای خیریه؛
ـ نقش دولتها و سیاستمداران در گسترش فرهنگ وقف (بررسی تاریخی و رویکرد به آینده).
 

نظام ساختاری نهادهای وقف

ـ نقش متولیان در حفاظت موقوفات و ترویج فرهنگ وقف؛
ـ سازمانها و افرادی که در طول تاریخ، امر سرپرستی اماکن و اسناد و میراث وقف را به عهده داشته‏اند؛
ـ ضرورت وجود سازمانهایی که امور مختلف وقف را سرپرستی و هدایت می‏کنند؛
ـ نقش سازمانها و نهادهای اوقاف در ترویج فرهنگ وقف و حفاظت و نگهداری میراث آن؛
ـ نقش اجتماعی سازمانهای اداره‏کننده در پر کردن خلأهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و...؛
ـ ساختار تشکیلاتی سازمانهایی که در طول تاریخ، امر وقف را بر عهده داشته‏اند؛
ـ نقش سازمان اوقاف و امور خیریه و عملکرد آن (اهداف و سیاستها)؛
ـ بررسی ساختاری سازمان اوقاف و امور خیریه در ارتباط با ضرورتهای اجتماعی؛
ـ ساختار و عملکرد نهادهای خیریه در جهان و تأثیر آن؛
ـ گفتگو با متولیان میراث وقف؛
ـ بررسی تحولات در نحوه اداره موقوفات و ضرورت ایجاد تحول؛
ـ معرفی سازمانهایی که به‏گونه‏ای با اهداف و میراث وقف ارتباط دارند؛
ـ مصاحبه با دست‏اندرکاران سازمان اوقاف و امور خیریه؛
ـ ساختار سازمانهای خیریه در کشورهای دیگر در مقایسه با نهادهای وقف.
 

وقف در ادب و هنر

ـ بررسی وقف در ادبیات (متون ادبی ـ شعر و...)؛
ـ فرهنگ واژگانی وقف (واژه‏نگاری و واژه‏شناسی وقف)؛
ـ بررسی وقفنامه‏ها (با رویکرد ادبی)؛

ـ وقف در آثار هنری؛
ـ پژوهشی در هنرهای تزئینی و تجسمی و فنونی که در موقوفات به کار گرفته شده است (معماری، تذهیب و تشعیر، کاشی‏کاری، صفحه‏آرایی، خوشنویسی، صحافی و وراقی، میناکاری، موزاییک، نقش برجسته، معرق و منبت و...)؛
ـ بررسی زیباشناختی آثار مکتوب وقف (قرآنها ـ کتب ادعیه ـ کتب دیگر ـ اسناد و دست‏نوشته‏ها و...)؛
ـ بررسی زیباشناختی اماکن و اسناد مادی وقف (بقاع و امامزاده‏های متبرکه و مدارس و فرش‏ها و درخت‏ها و باغستانها و...)؛
ـ وقف آثار هنری (کتب خطی ـ آثار تجسمی ـ اسناد ـ فرش...)؛

ـ سبک‏شناسی در وقفنامه ‏ها؛
ـ هنرمندان بزرگی که در اماکن وقفی اثرآفرین بوده‏اند (معماران، نقاشان، کتیبه‏نویسان و خوشنویسان، صفحه‏آرایان، مذهّبان، کاشیکاران، خطاطان، میناکاران، منبت و معرق‏کاران و...)؛
ـ استفاده از هنر و ادبیات در ترویج و تبلیغ فرهنگ وقف و بررسی قابلیت‏های هنرهای مختلف؛
ـ استفاده از هنر و ادبیات در ترویج و تبلیغ اهداف نهادهای مشابه در فرهنگ دیگر کشورها؛
ـ باز جست وقف در آثار هنری دیگر؛
ـ مصاحبه با هنرمندان و ادیبان؛
ـ بررسی ادبیات و هنر دیگر کشورها پیرامون نهادهای حقوقی مشابه؛
ـ قصه‏ها و خاطرات وقف؛
ـ ترمیم و مرمت اماکن و اسناد و آثار وقف؛
ـ آنچه تاکنون بر موقوفات رفته است (بررسی مصونیت و آسیب‏شناسانه آثار).

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: محمد علی خسروی
* این مقاله در تاریخ 1402/4/29 بروز رسانی شده است.