امامزاده ابراهيم سعيد آباد گلپايگان و کتيبه‏اي نويافته به خط محمد رضا امامي خوشنويس بنام عصر صفوي

مقدمه

در 10 کيلومتري غرب شهرستان گلپايگان در روستاي »کنار رودخانه«1)، امامزاده‏اي قرار دارد که اثر تابناکي از هنر خطاطي ايران صفوي را در برگرفته است.
بجز بناي امامزاده در اين روستا، عمارت قابل توجهي وجود ندارد و امامزاده تنها بنائي است که در ابتداي ورود به روستا جلب توجه مي‏کند. اين روستا با روستاي مجاور خود يعني سعيدآباد، چنان به هم پيوسته است که مرزبندي و جداسازي آن مشکل است و اين به علت گسترش هر دو روستاست.
مردم روستاي کنار رودخانه مايحتاج خود را از سعيدآباد تهيه مي‏کنند و محصلين روستاي کنار رودخانه در سعيدآباد به مدرسه مي‏روند، و درمانگاه، تعميرگاه و مخابرات در سعيدآباد قرار دارد.
امامزاده به خاطر مجاورت با سعيدآباد »امامزاده ابراهيم سعيد آباد« و به علت واقع شدن در روستاي کنار رودخانه به »امامزاده ابراهيم کنار رودخانه« شهرت دارد.
امامزاده در گورستان بزرگ و قديمي واقع شده و دليل بر اين مدعا، کشف سنگ قبرهاي قديمي در جوار امامزاده است که در ادامه بدان خواهيم پرداخت. گورستان مذکور هم‏اکنون نيز مورد استفاده مي‏باشد و جاده‏ي گلپايگان به
خمين و اراک و همدان آن را به بخش تقسيم کرده است. موقعيت جغرافيايي امامزاده و قرار گرفتن آن بر سر راه عمومي، باعث رونق آن شده و توسعه، بازسازي، تغييرات و نوسازي آن را به دنبال داشته است.

ساختمان امامزاده

ساختمان امامزاده از خشت و آجر است و داراي ايواني است که سقف آن از نقاشي گل و بوته - که بازسازي شده - پوشيده است. بقعه داراي گنبدي است که بنا به گفته‏ي متولي پير امامزاده، سه پوسته دارد، پوسته‏ي داخلي و مياني سالم مانده و پوسته‏ي سوم که گنبد رک آن را تشکيل مي‏داده از ميان رفته و مردم خيرانديش روستا آن را از ورقه‏ي آهن ساخته و جايگزين گنبد قبلي نموده‏اند.
گنبد بر گريوه‏ي هشت ضلعي قرار دارد. شبيه اين نوع گنبدهاي متعلق به دوره‏ي صفوي را در بابا رکن‏الدين اصفهان نيز مي‏توان مشاهده کنيم.
در سال 72، که ديداري از بقعه داشتم، ساختمان جديد بقعه بناي قديمي را در خود مي‏فشرد و قرار است آن را بکلي از ميان بردارد، و اين بناي قديمي آجري به همان سرنوشتي دچار گردد که امامزاده شاه سليمان ديزچه دچار گرديد2)تا حدود يک سال پيش در صحن ورودي امامزاده کتيبه‏اي وجود داشت که يکي از نفايس عهد صفوي به شمار مي‏رود. چپاولگران مواريث فرهنگي که همه به کمين نشسته‏اند تا ميراث اين مرز و بوم را به يغما برند، از اين کتيبه نيز غافل نبوده و شبانه قصد سرقت آن را داشتند که خوشبختانه موفق نشدند و مسؤولان امر آن را فعلا به جاي امني انتقال داده‏اند. و جاي خالي آن در طاقچه‏ي سمت راست صحن ورودي امامزاده کاملا مشخص است.
اين کتيبه اثر محمد رضا امامي، خطاط بنام عصر صفوي است که به خط ثلث و در کمال مهارت و چيره دستي و زيبايي بر روي سنگ مرمري به ابعاد 66 ضربدر 90 سانتي متر کار شده است و سطح آن را به 7 قسمت مساوي به عرض 10 تا 5 / 10 سانتي متر تقسيم کرده‏اند.
محمد رضا امامي و پسرش محمد حسن و نوه اش علينقي، لااقل در طول مدت قريب به يک قرن يعني از 1039 تا 1127 ه ق معروف‏ترين کتيبه نگاران بناهاي بزرگ ايران بوده‏اند3)
از زندگي محمد رضا امامي اطلاعات زيادي در دست نيست. مي‏دانيم که او اصفهاني است و... در قزوين در مکتب علي رضا عباسي تلمذ کرده و زماني که شاه عباس بعد از انتقال پايتخت از قزوين به اصفهان، قصد ساختن مسجد شاه (مسجد شاهي، مسجد جامع عباسي) را مي‏کند، از جمله‏ي هنرمنداني که جهت کار در مسجد به کار گمارده مي‏شوند، محمد رضا امامي نيز حضور دارد. و به همراه ديگر کاتبان طراز اول چون علي رضا عباسي، عبدالباقي تبريزي و... به کار تزيين مسجد مي‏پردازند. اگر چه اولين کار او در اصفهان بايد قبل از اولين کتيبه‏ي شناخته شده‏ي او در 1038 ه ق باشد، ولي در هر حال محمد رضا از سال 1038 ه ق تا آخرين کار شناخته شده‏اش در مشهد به تاريخ 1087 ه ق و طي 49 سال موفق به خلق بيش‏تر از 60 کتيبه مي‏شود که شايد کمتر کاتبي توانسته باشد به چنين رقمي برسد. اين مطلب نيز قابل ذکر است که هنوط کتيبه‏هاي ديگري از او وجود دارد که چه به جهت نداشتن رقم و چه عدم شناسايي مي‏تواند به اين تعداد افزوده شود. اکثر کتيبه‏هاي محمد رضا بر کاشي خشت و تعدادي به صورت کاشي معرق است. تعدادي از کارهاي او بر روي سنگ و گچ به صورت برجسته ايجاد شده و اکثر کتيبه هاي سنگي او به خط نستعليق برجسته است. متن کتيبه‏هاي او اکثرا آيات قرآني، احاديث نبوي، روايات ائمه به همراه صلوات بر ائمه و نام چهارده معصوم است و تعدادي از کتيبه‏ها به متن و تاريخ ايجاد بنا، اتمام بنا و تعمير بنا تعلق دارد. در موارد اخير برخي از کتيبه‏ها به عربي و برخي به فارسي و مواقعي نيز از شعر فاري استفاده شده است. اکثر قريب به اتفاق کتيبه‏هاي او به ابنيه‏ي مذهبي چون مسجد، مقبره، مدرسه و در صدر آنها به بارگاه ثامن الائمه (ع) در مشهد و بارگاه حضرت معصومه (ع) در قم تعلق دارند. کتيبه‏هاي او در پنج شهر مشاهده شده‏اند. از جمع 63 کتيبه، 40 مورد به اصفهان، 12 مورد به مشهد، 5 مورد به قم و يک مورد به نطنز، يک مورد سبزوار، يک مورد يزدخواست و 2 مورد به قزوين تعلق دارد 4)
با توجه به مطالب فوق به مجموع کتيبه‏هاي محمد رضا امامي بايد اثر ديگري افزوده شود، و نام گلپايگان هم در رديف شهرهايي ثبت گردد که آثار آن هنرمندان خطاط را در خود جاي داده‏اند 5)
مضمون کتيبه‏ي گلپايگان به اين شرح است:
بتوفيق الله تعالي و قربة له بنا نمود اين عمارت خير را در زمان دولت پادشاه جم جاه
ملائک سپاه ظل الله رواج دهنده‏ي مذهب حق ائمه‏ي اثني عشر غلام
با اخلاص اميرالمؤمنين حيدر، عليه و عليهم السلام، المؤيد بالتوفيق
الرباني ابوالمظفر شاه عباس ثاني، خلدالله ملکه و سلطانه، نواب مستطاب
خورشيد احتجاب زهر اطينت فاطمه سريرست عليه‏ي عاليه دلارام خانم جده‏ي
ماجده‏ي آن اعلي حضرت کيوان رفعت مشتري منزلت خورشيد مرتبت اميد که ثواب آن
کار وزين عايد ايشان گردد. و کان ذلک في شهر شعبان سنة خمسين و الف 6)کتبه محمد رضا امامي.
همزمان با اين کتيبه به دستور دلارام خانم، کتيبه‏ي ديگري به خط ثلث سفيد معرق بر زمينه‏ي کاشي لاجوردي رنگ به قلم استاد نوشته شد تا بر تارک مدرسه‏اي که جده‏ي شاه عباس ثاني (مدرسه‏ي جده کوچک) دستور ساخت آن را داده بود، نصب گردد 7) گويا جده‏ي شاه عباس علاقه‏ي زيادي به تأسيس بناهاي عام‏المنفعه داشته، ولي به چه دليل او در روستاي سعيدآباد گلپايگان دستور ساخت بناي خير داده، به درستي معلوم نيست. شايد به دليل وابستگي قومي يا علاقه‏ي فردي بوده که به اين روستا داشته است.
ناگفته نماند که روستا از جهت داشتن مزارع و باغات حائز اهميت است. همچنين شکارگاههاي بزرگي در اطراف آن قرار دارد که احتمالا در زمان شاهان صفوي مورد توجه بوده است.
سنگ قبرهاي يافت شده‏اي نيز که مربوط به دوران صفوي است و در گورستان اطراف امامزاده به دست آمده، مؤيد اين ادعاست.
کتيبه‏ي ديگري که يک سال با اين کتيبه اختلاف زماني دارد، و مورخ به سال 1057 ه ق است، توسط محمد رضا امامي و بر روي سنگ مرمر کتابت شده، به دستور همين دلارام خانم ساخته شده و در يکي از حجرات مدرسه‏اي که به نام او به »جده‏ي کوچک« مشهور است، نصب گرديده، شباهت زيادي به کتيبه‏ي امامزاده‏ي سعيدآباد دارد. هر دو کتيبه به زبان عربي است، ولي کتيبه‏ي امامزاده به زبان فارسي نوشته شده است.
البته به نظر مي‏رسد، اين کتيبه از مکان ديگمري در زمان نامعلومي به امامزاده انتقال داده شده باشد گرچه در سطر اول آن اشاره شده که دلارام خانم دستور داد تا اين بناي خير را بسازند، ولي بديهي است که اگر اين کتيبه مربوط به امامزاده بود، بايد اثري از نام و نسب امامزاده نيز در آن به چشم مي‏خورد. ضمنا مسجدي در جوار امامزاده قرار داشته که در حال حاضر مسجد ديگري بر بقاياي آن مسجد قديمي ساخته شده و شايد کتيبه به بخشي از آن مسجد پيشين تعلق داشته است.
امامزاده داراي نفايس ديگري نيز مي‏باشد که عبارتند از:
1 - دو کتيبه‏ي گچبري شده؛ 2 - در ارسي مشبک؛ 3 - سنگاب؛ 4 - مرقد چوبي.
کتيبه اول: بالاي ايوان بر سردر ورودي قرار دارد. شامل شش بيت شعر در شش لوحه‏ي گچبري برجسته به خط نستعليق است که روي خطوط به رنگ قرمز رنگ‏آميزي شده و زمينه‏ي اطراف نوشته لاجوردي است و حاکي از تعمير بقعه به وسيله‏ي شخص خيري به نام محمد باقر در سال 1166 ه ق، مقارن با حکومت کريم خان زند، مي‏باشد. ماده تاريخ آن به حروف ايجد در لوح ششم آورده شده: »غير مقبولان نشد کس محرم اين آستان« و کنار آن تاريخ 1166 به چشم مي‏خورد.

متن کتيبه:

شد محمد باقر از لطف خداوند جهان
باني تعمير اين کاخ ملائک آشيان
در عوض يا رب به حق حرمت هشت و چهار
قصرها او را عطا کن در بهشت جاودان
کردم استفسار تاريخ از خرد، گفت در جواب:
غير مقبولان نشد کس محرم اين آستان
1166
کتيبه‏ي دوم: در پايين کتيبه، دورتادور ايوان ابيات ديگري در 12 لوح بر زمينه‏ي قرمز به خط نستعليق برجسته گچبري شده با رنگ آبي به چشم مي‏خورد. که در توصيف مقام امامزاده است. خط اين کتيبه ظريف‏تر و زيباتر است و حاوي نام خطاط آن، استاد علي بن استاد محمد است، ولي متأسفانه بدون تاريخ است.
به علت تعميري که در سال 1354 ه ش به وسيله‏ي شخصي به نام محمد حسين حجازي اهل سعيدآباد، انجام شده، بسياري از لوح‏هاي حاوي اشعار، آسيب ديده و يا به زير گچ فرو رفته است.

متن کتيبه:

اين روضه که با صفا و با تکريم است
چون خانه‏ي کعبه واجب التعظيم است
جاروب‏کش در گهش آمد جبريل
در خدمت حضرتش سر تسليم است
از چشمه 8) و بقعه اش توان فهميدن
کان زمزم و اين مقام ابراهيم است
اوصاف گراميش به گيتي مشهور
آوازه‏ي رتبه‏اش به هفت اقليم است
با عرش برين نسبت درگاهش را
گر زانکه دهم جاي هراس و بيم است
بنهاده بر آستانه‏اش روي نياز
هر ناموري که لايق ديهيم است
»عمل استاد علي بن استاد محمد«

درب ارسي مشبک امامزاده

امامزاده در ارسي سه لنگه‏اي داشته که در اصطلاح به آن سه دري مي‏گويند و متأسفانه به شدت آسيب ديده است. تا سال 1372 ه ش اين ارسي در جاي خود قرار داشت ولي فعلا فقط قسمتي از آن در ساختمان جديد نيمه کاره تعبيه شده است و لنگه هاي در را به يکي از خانه هاي مجاور برده‏اند.
هزاران هزار قطعه‏ي چوب خراطي شده به صورت گره‏کاري در کنار هم قرار گرفته تا چشم انداز بديعي را به وجود آورد. مشابه اين در ارسي، در امامزاده‏ي هفده‏تن گلپايگان نيز وجود دارد. ولي متأسفانه به دليل کم‏توجهي و بر اثر شرايط جوي و جابه‏جايي، به شدت آسيب ديده است.
در ديدار اول نگارنده، سال 1372، لنگه‏هاي در بالا برده و ميخکوب شده بودند و امکان دسترسي وجود نداشت و بار دوم در تاريخ 1375 در را در پارچه‏اي پيچيده بودند که باز هم امکان بررسي دقيق ميسر نبود.

سنگاب نفيس امامزاده

يکي ديگر از نفايس امامزاده ابراهيم، سنگاب زيبايي است که پيش از اين در حياط قرار داشت ولي به خاطر حفاظت از دست ناآشنايان ميراث‏هاي فرهنگي، به کفش کن جديد التأسيس مسجد منتقل شده است.
ابتدا به خاطر مجاورت سنگاب با ديوار، خواندن متن کتيبه‏هاي آن به دشواري صورت گرفت و تنها به وسيله‏ي قالب‏گيري ميسر گرديد، ولي در سال 1377 ه ش که سنگاب را به ساختمان نيمه کاره‏ي امامزاده انتقال دادند و امکان عکسبرداري از کتيبه‏ي آن فراهم شد.
با توجه به تاريخ مذکور در کتيبه، اين سنگاب مربوط به زمان شاه سلطان حسين، آخرين پادشاه خاندان صفوي است و سه کتيبه بر آن نقش بسته است.
کتيبه‏ي لبه‏ي سنگاب به خط ثلث برجسته شامل صلوات بر چهارده معصوم است. در قسمت لبه بيروني يک حاشيه‏ي ساده ولي زيبا، سنگ را زينت داده است.
بر روي بدنه‏ي سنگاب دو کتيبه‏ي ديگر به خط نستعليق نوشته شده است:
در ترنج اول:
اين قدح بهر آل مصطفوي
وقف بنمود باقر الرضوي
(سنه 1127)
در ترنج ديگري که در کنار ترنج اول قرار دارد، نام سازنده‏ي اثر چنين نوشته شده است: «عمل استاد صادق گلپايگاني»

ضريح مشبک چوبي امامزاده

امامزاده ضريح چوبي مشبکي دارد که از چند قسمت تشکيل شده و اين ضريح بعد از نصب ضريح فولادي جديد در سال 1363 ه ش به خانه‏ي مجاور منتقل شده است.
همان طور که گفته شد قبرستان قديمي، امامزاده را احاطه کرده است. از اين گورستان هنگام ايجاد جاده، دو سنگ قبر به دست آمد. اين دو سنگ را که حالت صندوقي دارد، نزديک در ورودي امامزاده انداخته‏اند و افراد نادان به گمان اينکه گنجينه‏اي در ميان آن نهفته است، آن را شکسته و خطوط آن را زايل کرده‏اند. اين دو سنگ به نام »سنگ پهلوان« شهرت دارد.
سنگ قبر دست راست: در بالاي يکي از آن دو سنگ نقش يک پسر و شمشير ديده مي‏شود و در يک ترنج، اين جمله را به سختي مي‏توان تشخيص داد: «تاريخ وفات پهلوان آقا بيک»
ترنج بعدي که حاوي تاريخ فوت مي‏باشد، از بين رفته و تنها کلمه »الف« آن قابل رؤيت است. سنگ قبر به اندازه 2/6 متر طول و 53 سانتي‏متر عرض و 35 سانتي‏متر ارتفاع مي‏باشد. عرض حاشيه‏هايي که ترنج‏ها در آن قرار دارد 9 سانتي‏متر است.
در يک ترنج ديگر اين عبارت به سختي قابل تشخيص است:«کز شربت مرگ جرعه‏اي نوش... »
سنگ قبر دست چپ: اين سنگ نيز مانند قبلي مي‏باشد به اضافه‏ي اينکه آسيب‏ديدگي اين سنگ بيشتر است. و قسمت بالاي آن که حالت عمودي داشته کاملا شکسته است. (سنگ قبرها از يک قسمت افقي به شکل صندوق و يک قسمت عمودي به صورت لوح بر بالاي سر آن تشکيل شده است). اين سنگ قبر در اندازه‏ي 15 / 2 متر طول در 49 سانتي‏متر عرض و 35 سانتي‏متر ارتفاع مي‏باشد.

پي نوشت ها:

1-در فاصله‏ي يک کيلومتري امامزاده رودخانه‏اي قرار دارد. و اين روستا بدين خاطر »کنار رودخانه« ناميده مي‏شود
2-امامزاده شاه سليمان ديزيچه‏ي لنجان با بناي هشت گوش و گنبد ترک‏دار از انبيه‏ي دوره صفوي است که هنگام ايجاد ساختمان جديد، بناي قبلي به کلي از ميان برداشته شد.
3- آندره گدار، »آثار ايران«، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم و محمد رضا امامي، پژوهشهاي آستان قدس، مشهد، ج 1، ص 246.
4-ناصر نوروززاده‏ي چگيني، »کاتب کتيبه‏هاي بناهاي صفوي«، محمد رضا امامي، مجموعه مقالات کنگره‏ي تاريخ معماري و شهرسازي ايران. ارگ بم کرمان، ج 2، سازمان ميراث فرهنگي نص، 1374 ه ش، ص 709 - 699.
5-همان، ج اول ضميمه، حاوي نام و تاريخ کتيبه‏هاي منسوب به محمد رضا امامي و جايگاه آنها.
6-سال 1056 ه ق، مصادف با چهارمين سال سلطنت شاه عباس دوم، 1077 - 1052 ه ق
7-لطف‏الله هنرفر، گنجينه‏ي آثار تاريخي اصفهان 1350 ه ش، اصفهان، چ دوم، ص 555
8-بنا به گفته‏ي معمرين روستاي »کنار رودخانه« تا حدود 50 سال پيش، چشمه‏اي رو به روي ايوان امامزاده از دل زمين مي‏جوشيد که پس از خشک شدن آن را با خاک انباشتند و با تشکر از ياري و کمک آقاي ناصر نوروززاده چگيني و آقاي محمد حسن سمسار که نويسنده را در قرائت کتيبه‏ها و تدوين مقاله ياري نمودند

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله