امامزاده ابراهيم سعيد آباد گلپايگان و کتيبهاي نويافته به خط محمد رضا امامي خوشنويس بنام عصر صفوي
نويسنده:عليرضا جعفري »زند«
مقدمه
بجز بناي امامزاده در اين روستا، عمارت قابل توجهي وجود ندارد و امامزاده تنها بنائي است که در ابتداي ورود به روستا جلب توجه ميکند. اين روستا با روستاي مجاور خود يعني سعيدآباد، چنان به هم پيوسته است که مرزبندي و جداسازي آن مشکل است و اين به علت گسترش هر دو روستاست.
مردم روستاي کنار رودخانه مايحتاج خود را از سعيدآباد تهيه ميکنند و محصلين روستاي کنار رودخانه در سعيدآباد به مدرسه ميروند، و درمانگاه، تعميرگاه و مخابرات در سعيدآباد قرار دارد.
امامزاده به خاطر مجاورت با سعيدآباد »امامزاده ابراهيم سعيد آباد« و به علت واقع شدن در روستاي کنار رودخانه به »امامزاده ابراهيم کنار رودخانه« شهرت دارد.
امامزاده در گورستان بزرگ و قديمي واقع شده و دليل بر اين مدعا، کشف سنگ قبرهاي قديمي در جوار امامزاده است که در ادامه بدان خواهيم پرداخت. گورستان مذکور هماکنون نيز مورد استفاده ميباشد و جادهي گلپايگان به
خمين و اراک و همدان آن را به بخش تقسيم کرده است. موقعيت جغرافيايي امامزاده و قرار گرفتن آن بر سر راه عمومي، باعث رونق آن شده و توسعه، بازسازي، تغييرات و نوسازي آن را به دنبال داشته است.
ساختمان امامزاده
گنبد بر گريوهي هشت ضلعي قرار دارد. شبيه اين نوع گنبدهاي متعلق به دورهي صفوي را در بابا رکنالدين اصفهان نيز ميتوان مشاهده کنيم.
در سال 72، که ديداري از بقعه داشتم، ساختمان جديد بقعه بناي قديمي را در خود ميفشرد و قرار است آن را بکلي از ميان بردارد، و اين بناي قديمي آجري به همان سرنوشتي دچار گردد که امامزاده شاه سليمان ديزچه دچار گرديد2)تا حدود يک سال پيش در صحن ورودي امامزاده کتيبهاي وجود داشت که يکي از نفايس عهد صفوي به شمار ميرود. چپاولگران مواريث فرهنگي که همه به کمين نشستهاند تا ميراث اين مرز و بوم را به يغما برند، از اين کتيبه نيز غافل نبوده و شبانه قصد سرقت آن را داشتند که خوشبختانه موفق نشدند و مسؤولان امر آن را فعلا به جاي امني انتقال دادهاند. و جاي خالي آن در طاقچهي سمت راست صحن ورودي امامزاده کاملا مشخص است.
اين کتيبه اثر محمد رضا امامي، خطاط بنام عصر صفوي است که به خط ثلث و در کمال مهارت و چيره دستي و زيبايي بر روي سنگ مرمري به ابعاد 66 ضربدر 90 سانتي متر کار شده است و سطح آن را به 7 قسمت مساوي به عرض 10 تا 5 / 10 سانتي متر تقسيم کردهاند.
محمد رضا امامي و پسرش محمد حسن و نوه اش علينقي، لااقل در طول مدت قريب به يک قرن يعني از 1039 تا 1127 ه ق معروفترين کتيبه نگاران بناهاي بزرگ ايران بودهاند3)
از زندگي محمد رضا امامي اطلاعات زيادي در دست نيست. ميدانيم که او اصفهاني است و... در قزوين در مکتب علي رضا عباسي تلمذ کرده و زماني که شاه عباس بعد از انتقال پايتخت از قزوين به اصفهان، قصد ساختن مسجد شاه (مسجد شاهي، مسجد جامع عباسي) را ميکند، از جملهي هنرمنداني که جهت کار در مسجد به کار گمارده ميشوند، محمد رضا امامي نيز حضور دارد. و به همراه ديگر کاتبان طراز اول چون علي رضا عباسي، عبدالباقي تبريزي و... به کار تزيين مسجد ميپردازند. اگر چه اولين کار او در اصفهان بايد قبل از اولين کتيبهي شناخته شدهي او در 1038 ه ق باشد، ولي در هر حال محمد رضا از سال 1038 ه ق تا آخرين کار شناخته شدهاش در مشهد به تاريخ 1087 ه ق و طي 49 سال موفق به خلق بيشتر از 60 کتيبه ميشود که شايد کمتر کاتبي توانسته باشد به چنين رقمي برسد. اين مطلب نيز قابل ذکر است که هنوط کتيبههاي ديگري از او وجود دارد که چه به جهت نداشتن رقم و چه عدم شناسايي ميتواند به اين تعداد افزوده شود. اکثر کتيبههاي محمد رضا بر کاشي خشت و تعدادي به صورت کاشي معرق است. تعدادي از کارهاي او بر روي سنگ و گچ به صورت برجسته ايجاد شده و اکثر کتيبه هاي سنگي او به خط نستعليق برجسته است. متن کتيبههاي او اکثرا آيات قرآني، احاديث نبوي، روايات ائمه به همراه صلوات بر ائمه و نام چهارده معصوم است و تعدادي از کتيبهها به متن و تاريخ ايجاد بنا، اتمام بنا و تعمير بنا تعلق دارد. در موارد اخير برخي از کتيبهها به عربي و برخي به فارسي و مواقعي نيز از شعر فاري استفاده شده است. اکثر قريب به اتفاق کتيبههاي او به ابنيهي مذهبي چون مسجد، مقبره، مدرسه و در صدر آنها به بارگاه ثامن الائمه (ع) در مشهد و بارگاه حضرت معصومه (ع) در قم تعلق دارند. کتيبههاي او در پنج شهر مشاهده شدهاند. از جمع 63 کتيبه، 40 مورد به اصفهان، 12 مورد به مشهد، 5 مورد به قم و يک مورد به نطنز، يک مورد سبزوار، يک مورد يزدخواست و 2 مورد به قزوين تعلق دارد 4)
با توجه به مطالب فوق به مجموع کتيبههاي محمد رضا امامي بايد اثر ديگري افزوده شود، و نام گلپايگان هم در رديف شهرهايي ثبت گردد که آثار آن هنرمندان خطاط را در خود جاي دادهاند 5)
مضمون کتيبهي گلپايگان به اين شرح است:
بتوفيق الله تعالي و قربة له بنا نمود اين عمارت خير را در زمان دولت پادشاه جم جاه
ملائک سپاه ظل الله رواج دهندهي مذهب حق ائمهي اثني عشر غلام
با اخلاص اميرالمؤمنين حيدر، عليه و عليهم السلام، المؤيد بالتوفيق
الرباني ابوالمظفر شاه عباس ثاني، خلدالله ملکه و سلطانه، نواب مستطاب
خورشيد احتجاب زهر اطينت فاطمه سريرست عليهي عاليه دلارام خانم جدهي
ماجدهي آن اعلي حضرت کيوان رفعت مشتري منزلت خورشيد مرتبت اميد که ثواب آن
کار وزين عايد ايشان گردد. و کان ذلک في شهر شعبان سنة خمسين و الف 6)کتبه محمد رضا امامي.
همزمان با اين کتيبه به دستور دلارام خانم، کتيبهي ديگري به خط ثلث سفيد معرق بر زمينهي کاشي لاجوردي رنگ به قلم استاد نوشته شد تا بر تارک مدرسهاي که جدهي شاه عباس ثاني (مدرسهي جده کوچک) دستور ساخت آن را داده بود، نصب گردد 7) گويا جدهي شاه عباس علاقهي زيادي به تأسيس بناهاي عامالمنفعه داشته، ولي به چه دليل او در روستاي سعيدآباد گلپايگان دستور ساخت بناي خير داده، به درستي معلوم نيست. شايد به دليل وابستگي قومي يا علاقهي فردي بوده که به اين روستا داشته است.
ناگفته نماند که روستا از جهت داشتن مزارع و باغات حائز اهميت است. همچنين شکارگاههاي بزرگي در اطراف آن قرار دارد که احتمالا در زمان شاهان صفوي مورد توجه بوده است.
سنگ قبرهاي يافت شدهاي نيز که مربوط به دوران صفوي است و در گورستان اطراف امامزاده به دست آمده، مؤيد اين ادعاست.
کتيبهي ديگري که يک سال با اين کتيبه اختلاف زماني دارد، و مورخ به سال 1057 ه ق است، توسط محمد رضا امامي و بر روي سنگ مرمر کتابت شده، به دستور همين دلارام خانم ساخته شده و در يکي از حجرات مدرسهاي که به نام او به »جدهي کوچک« مشهور است، نصب گرديده، شباهت زيادي به کتيبهي امامزادهي سعيدآباد دارد. هر دو کتيبه به زبان عربي است، ولي کتيبهي امامزاده به زبان فارسي نوشته شده است.
البته به نظر ميرسد، اين کتيبه از مکان ديگمري در زمان نامعلومي به امامزاده انتقال داده شده باشد گرچه در سطر اول آن اشاره شده که دلارام خانم دستور داد تا اين بناي خير را بسازند، ولي بديهي است که اگر اين کتيبه مربوط به امامزاده بود، بايد اثري از نام و نسب امامزاده نيز در آن به چشم ميخورد. ضمنا مسجدي در جوار امامزاده قرار داشته که در حال حاضر مسجد ديگري بر بقاياي آن مسجد قديمي ساخته شده و شايد کتيبه به بخشي از آن مسجد پيشين تعلق داشته است.
امامزاده داراي نفايس ديگري نيز ميباشد که عبارتند از:
1 - دو کتيبهي گچبري شده؛ 2 - در ارسي مشبک؛ 3 - سنگاب؛ 4 - مرقد چوبي.
کتيبه اول: بالاي ايوان بر سردر ورودي قرار دارد. شامل شش بيت شعر در شش لوحهي گچبري برجسته به خط نستعليق است که روي خطوط به رنگ قرمز رنگآميزي شده و زمينهي اطراف نوشته لاجوردي است و حاکي از تعمير بقعه به وسيلهي شخص خيري به نام محمد باقر در سال 1166 ه ق، مقارن با حکومت کريم خان زند، ميباشد. ماده تاريخ آن به حروف ايجد در لوح ششم آورده شده: »غير مقبولان نشد کس محرم اين آستان« و کنار آن تاريخ 1166 به چشم ميخورد.
متن کتيبه:
باني تعمير اين کاخ ملائک آشيان
در عوض يا رب به حق حرمت هشت و چهار
قصرها او را عطا کن در بهشت جاودان
کردم استفسار تاريخ از خرد، گفت در جواب:
غير مقبولان نشد کس محرم اين آستان
1166
کتيبهي دوم: در پايين کتيبه، دورتادور ايوان ابيات ديگري در 12 لوح بر زمينهي قرمز به خط نستعليق برجسته گچبري شده با رنگ آبي به چشم ميخورد. که در توصيف مقام امامزاده است. خط اين کتيبه ظريفتر و زيباتر است و حاوي نام خطاط آن، استاد علي بن استاد محمد است، ولي متأسفانه بدون تاريخ است.
به علت تعميري که در سال 1354 ه ش به وسيلهي شخصي به نام محمد حسين حجازي اهل سعيدآباد، انجام شده، بسياري از لوحهاي حاوي اشعار، آسيب ديده و يا به زير گچ فرو رفته است.
متن کتيبه:
چون خانهي کعبه واجب التعظيم است
جاروبکش در گهش آمد جبريل
در خدمت حضرتش سر تسليم است
از چشمه 8) و بقعه اش توان فهميدن
کان زمزم و اين مقام ابراهيم است
اوصاف گراميش به گيتي مشهور
آوازهي رتبهاش به هفت اقليم است
با عرش برين نسبت درگاهش را
گر زانکه دهم جاي هراس و بيم است
بنهاده بر آستانهاش روي نياز
هر ناموري که لايق ديهيم است
»عمل استاد علي بن استاد محمد«
درب ارسي مشبک امامزاده
هزاران هزار قطعهي چوب خراطي شده به صورت گرهکاري در کنار هم قرار گرفته تا چشم انداز بديعي را به وجود آورد. مشابه اين در ارسي، در امامزادهي هفدهتن گلپايگان نيز وجود دارد. ولي متأسفانه به دليل کمتوجهي و بر اثر شرايط جوي و جابهجايي، به شدت آسيب ديده است.
در ديدار اول نگارنده، سال 1372، لنگههاي در بالا برده و ميخکوب شده بودند و امکان دسترسي وجود نداشت و بار دوم در تاريخ 1375 در را در پارچهاي پيچيده بودند که باز هم امکان بررسي دقيق ميسر نبود.
سنگاب نفيس امامزاده
ابتدا به خاطر مجاورت سنگاب با ديوار، خواندن متن کتيبههاي آن به دشواري صورت گرفت و تنها به وسيلهي قالبگيري ميسر گرديد، ولي در سال 1377 ه ش که سنگاب را به ساختمان نيمه کارهي امامزاده انتقال دادند و امکان عکسبرداري از کتيبهي آن فراهم شد.
با توجه به تاريخ مذکور در کتيبه، اين سنگاب مربوط به زمان شاه سلطان حسين، آخرين پادشاه خاندان صفوي است و سه کتيبه بر آن نقش بسته است.
کتيبهي لبهي سنگاب به خط ثلث برجسته شامل صلوات بر چهارده معصوم است. در قسمت لبه بيروني يک حاشيهي ساده ولي زيبا، سنگ را زينت داده است.
بر روي بدنهي سنگاب دو کتيبهي ديگر به خط نستعليق نوشته شده است:
در ترنج اول:
اين قدح بهر آل مصطفوي
وقف بنمود باقر الرضوي
(سنه 1127)
در ترنج ديگري که در کنار ترنج اول قرار دارد، نام سازندهي اثر چنين نوشته شده است: «عمل استاد صادق گلپايگاني»
ضريح مشبک چوبي امامزاده
همان طور که گفته شد قبرستان قديمي، امامزاده را احاطه کرده است. از اين گورستان هنگام ايجاد جاده، دو سنگ قبر به دست آمد. اين دو سنگ را که حالت صندوقي دارد، نزديک در ورودي امامزاده انداختهاند و افراد نادان به گمان اينکه گنجينهاي در ميان آن نهفته است، آن را شکسته و خطوط آن را زايل کردهاند. اين دو سنگ به نام »سنگ پهلوان« شهرت دارد.
سنگ قبر دست راست: در بالاي يکي از آن دو سنگ نقش يک پسر و شمشير ديده ميشود و در يک ترنج، اين جمله را به سختي ميتوان تشخيص داد: «تاريخ وفات پهلوان آقا بيک»
ترنج بعدي که حاوي تاريخ فوت ميباشد، از بين رفته و تنها کلمه »الف« آن قابل رؤيت است. سنگ قبر به اندازه 2/6 متر طول و 53 سانتيمتر عرض و 35 سانتيمتر ارتفاع ميباشد. عرض حاشيههايي که ترنجها در آن قرار دارد 9 سانتيمتر است.
در يک ترنج ديگر اين عبارت به سختي قابل تشخيص است:«کز شربت مرگ جرعهاي نوش... »
سنگ قبر دست چپ: اين سنگ نيز مانند قبلي ميباشد به اضافهي اينکه آسيبديدگي اين سنگ بيشتر است. و قسمت بالاي آن که حالت عمودي داشته کاملا شکسته است. (سنگ قبرها از يک قسمت افقي به شکل صندوق و يک قسمت عمودي به صورت لوح بر بالاي سر آن تشکيل شده است). اين سنگ قبر در اندازهي 15 / 2 متر طول در 49 سانتيمتر عرض و 35 سانتيمتر ارتفاع ميباشد.
پي نوشت ها:
1-در فاصلهي يک کيلومتري امامزاده رودخانهاي قرار دارد. و اين روستا بدين خاطر »کنار رودخانه« ناميده ميشود
2-امامزاده شاه سليمان ديزيچهي لنجان با بناي هشت گوش و گنبد ترکدار از انبيهي دوره صفوي است که هنگام ايجاد ساختمان جديد، بناي قبلي به کلي از ميان برداشته شد.
3- آندره گدار، »آثار ايران«، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم و محمد رضا امامي، پژوهشهاي آستان قدس، مشهد، ج 1، ص 246.
4-ناصر نوروززادهي چگيني، »کاتب کتيبههاي بناهاي صفوي«، محمد رضا امامي، مجموعه مقالات کنگرهي تاريخ معماري و شهرسازي ايران. ارگ بم کرمان، ج 2، سازمان ميراث فرهنگي نص، 1374 ه ش، ص 709 - 699.
5-همان، ج اول ضميمه، حاوي نام و تاريخ کتيبههاي منسوب به محمد رضا امامي و جايگاه آنها.
6-سال 1056 ه ق، مصادف با چهارمين سال سلطنت شاه عباس دوم، 1077 - 1052 ه ق
7-لطفالله هنرفر، گنجينهي آثار تاريخي اصفهان 1350 ه ش، اصفهان، چ دوم، ص 555
8-بنا به گفتهي معمرين روستاي »کنار رودخانه« تا حدود 50 سال پيش، چشمهاي رو به روي ايوان امامزاده از دل زمين ميجوشيد که پس از خشک شدن آن را با خاک انباشتند و با تشکر از ياري و کمک آقاي ناصر نوروززاده چگيني و آقاي محمد حسن سمسار که نويسنده را در قرائت کتيبهها و تدوين مقاله ياري نمودند
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
