چهار مدرسهي موقوفه از دورهي تيموريان و صفويان
نويسنده: محمود پسنديده
مقدمه
مراکز آموزشي پس از تأسيس براي تعليم و تعلم و ديگر امور فرهنگي نياز به پشتوانهي مالي دارند که در صورت عدم پشتوانه، نتيجهي مطلوب حاصل نخواهد شد. اين جاست که نقش وقف به عنوان يک سنت حسنه بر همگان روشن ميشود. به جرأت ميتوان گفت اگر وقف در فرهنگ غني اسلامي وجود نداشت، رشد علم و فرهنگ و تربيت دانشمندان و عالمان با مشکلات زيادي روبهرو ميشد. چنان که آن هنگام که دانشمندان بزرگ مسلمان ژرفاي مسائل علمي را در مي نورديدند، اروپاييان دچار افت شديد علمي و اوهام وخرافات بودند اما اينکه چه شد که به يک باره اروپاييان به رشد و پيشرفت علمي دست يافتند و مسلمانان دچار رکود شدند، بحثي ريشهدار است که در جاي خود بايد بدان پرداخت.
وقف به عنوان يک ارزش در ميان جامعهي اسلامي از جايگاه ويژهاي برخوردار است. در اين جامعه افراد بسياري يافت ميشوند که براي کسب ثواب اخروي و يا اعتبار دنيوي حاضر به تخصيص قسمتي از اموال خود براي احداث مدارس و تربيت عالمان و دانشمندان ميشدند. بر اين اساس بسياري از مدارس علميه از آغاز پيدايش اسلام در کشورهاي اسلامي بر پايهي وقف ساخته شد و افرادي نيز اموالي را براي مدارس موجود وقف کردند. براي مثال در کشور ايران بسياري از مدارس توسط واقفان ساخته شد و افرادي نيز به عنوان پشتوانهي مالي براي هزينههاي جاري مدارس موجود اموال و املاکي را وقف کردند. شاردن در اين مورد گفته است: «در ايران مدارس طلبهنشين چندان زياد و عايدات آنها آن قدر است که از چهار صد هزار تومان معادل چهار ميليون و پانصد هزار ليور درميگذرد.»(1).
در تحقيق موجود چهار مدرسه در مشهد که متعلق به دو دورهي تيموريان و صفويان است مورد بررسي قرار گرفته که به خوبي نشانگر جايگاه وقف در احداث مدارس و رشد و توسعهي آنهاست.
دورهي تيموريان
مدرسهي پريزاد
1. همگي و تمامي کل يک باب مدرسه از ممر و مدخل و اراضي و حجرات و غير ذلک... و تمامي کل هشت طاق دکان متصل به مدرسهي مشهور به پريزاد مذکوره و...؛
2. دوازده سهم الا دو سهم مياه مزرعهي ادک؛
3. تمامي کل مزرعهي چشمهي اسلاميه؛
4. تمامي کل دوازده سهم الا پنج سهم مزرعهي جرمق؛
5. تمامي کل مياه مزرعهي باغو با طاحونه و ملحقات؛
6. تمام کل مزرعهي کنار کال و ملحقات آن؛
7. تمام کل مزرعهي حسين آباد؛
8. تمامي کل مزرعهي چاهشک؛
9. تمامي کل مزرعهي ملکان و ملحقات آن؛
10. تمامي کل مزرعهي خوشاب و ملحقات آن.
در اين وقف نامه پريزاد خانم از اعقاب خواجه ربيع و از زمرهي منسوبان گوهرشاد معرفي شده است. وي شيوهي ادارهي مدرسه و نوع استفاده از موقوفات را در وقف نامه به تفصيل بيان داشته است. چنان که در قسمتي از وقف نامه چنين آمده است: «منافع پنج طاق دکاکين سمت شمالي در مدرسهي مذکوره و از قفسه خانههاي ميان مدرسه و از هر جا به صلاح خود متولي آنچه به عمل آيد، کلا از قرار دو عشر متعلق است به متولي مذکور به رسم حق التوليه به جهت خود متصرف و آنچه اضافه آيد، صرف و خرج پنج طاق دکاکين و مدرسه نمايد مثل بناي اصل که به قدر جاي خشتي باير نماند و آنچه اضافه آيد به طلاب علوم دينيهي مدرسهي مذکوره بالمساوات تقسيم نمايند و آنچه از همگي و تمامي کل ازواجات املاک مزروعي مذکوره و متعلقات آنها از قرار تفصيل فوق کلا به عمل آيد همه ساله از قرار ازواجي مزارعات مذکوره از هر يک زوج مزروعي تعداد دو خروار
گندم و يک صد من جو متعلق است به متولي مذکور به رسم حق التوليه به جهت خود متصرف و بعد از وضع از هر يک زوجي سه خروار غله حق التوليه و اخراجات که از شائبهي تغيير و تبديل مصون و محروس بماند و باقي را سهم نمايد، سهم اول را ميبايد يوم مبارک عيد غدير، نهار به خدام سرکار فيض آثار امام ثامن (ع) بدهند و سهم ثاني را به طلاب علوم دينيه قسمت نمايند و...»(3).
در گزارش خطي که در سال 1302 ق از موقوفات شهر مشهد تهيه شده، هفت باب دکان متصل به مدرسه با درآمد سالانهي هشتاد تومان جزو موقوفهي اين مدرسه خوانده شده است که بايد صرف تعمير مدرسه و وظيفهي طلاب ميشده اما مدرسه طلبهي محصل نداشته است (4) مؤلف يادگار طوس نيز در سال 1349 ش يادآور شده است که مدرسهي پريزاد بنايي دو طبقه و داراي اطاقهاي کوچک و مختصر است که غالبا محصلين غريب و زوار در اين مدرسه سکونت ميکنند و حدود شش ماه است حق سکونت دارند و از نظر تحصيل و تدريس نظمي ندارد. در حال حاضر حدود بيست نفر محصل دارد که ازموقوفهي مختصر آن بهره ميبرند(5).
مدرسهي دو در امير سيدي
بر سر در مدرسه کتيبهاز کاشي معرق است که نام باني و سال احداث مدرسه را نشان ميدهد. مدرسهي دو در در زميني به مساحت 500 متر مربع با 32 حجره در دو طبقه بنا شده است و از نوع مدارس چهار ايواني است.
از موقوفات و واقفان اوليه اطلاعي در دست نيست، اما در سال 1303 ق ده باب دکان در جنب مدرسه با درآمد سالانه 350 تومان جزو موقوفات آن بوده است (9)در سال 1346 ش درآمد سالانهي آن حدود 60,000 تومان گزارش شده است(10). اين مدرسه هم اکنون در بين مجموعهي اماکن آستان قدس قرار گرفته است و در حال حاضر طلاب نميتوانند از آن استفاده کنند.
دورهي صفويان
مدرسهي علميه نواب
موقوفات مدرسه بنا بر سنگ نوشتهاي که در مدخل ورودي مدرسه نصب شده بود، عبارتاند از:
16. 1 باب مغازهي اطراف مدرسه؛
2. مزرعهي پايين ده در شش فرسنگي غربي مشهد که در بلوک ميان ولايت؛
3. مزرعهي شانقله در پنج فرسنگي غربي مشهد؛
4. مزرعهي راهيان در نزديکي شانقله؛
5. مزرعهي تخم مرز در دو فرسنگي غربي مشهد؛
6. سهام مزرعهي بحر آباد؛
7. سهام مزرعهي اسماعيل آباد؛
8. ثلث مزرعهي دستجرد؛
9. مزرعهي قدرتي واقع در بلوک تبادکان در سه فرسنگي شمال مشهد؛
10. مزرعهي باغ فرهاد کرد در دو فرسنگي شمالي مشهد؛
11. دو زوج از مدار چهار زوج فيض آباد بلوک منيژان؛
12. پنج زوج از هيجده زوج مزرعهي چلاقي واقع در بلوک تبادکان مشهد؛
13. مزرعهي فتح آباد در يک فرسنگي غربي مشهد؛
14. نصف عمود آباد؛
15. شش دانگ سرده واقع در بلوک گلمکان؛
16. يک حجر طاحونه واقع در مزرعهي مزنگ واقع در بلوک چناران؛
17. دو باب دکان عطاري و نخود بريزي واقع در سر ميدان شهر؛
18. دو باب دکان جنب حمام سرشور و يک باب حمام سرشور و تيمچهي متصل به حمام و حوالي و اراضي متصل به حمام(13).
البته بسياري از اين موقوفات به مرور زمان دچار ابهام شده و برخي افراد سودجو اين املاک را تصرف کردهاند. به هر حال موقوفات مدرسه در سال 1303 ق سالانه داراي 50 تومان و 133 خروار غله درآمد بوده است و مرزعهاي که يکي از بزرگان قاجار وقف بر مدرسه کرده سالي 270 تومان درآمد داشته است. اين مدرسه در سال 1350 ش از محل موقوفات 55 هزار تومان درآمد داشته است(14).
مدرسهي علميهي نواب در سال 1375 با زيربناي 7,450 مترمربع در چهار طبقه با جذب سه ميليارد و 728 ميليون ريال توسط آستان قدس رضوي و سازمان اوقاف و امور خيريه بازسازي شد و هم اکنون اين مدرسه که در حاشيهي خيابان آيت الله شيرازي نزديک به حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد با داشتن تزيينات و کاشيکاريها و گچبريهاي نفيس و زيبا در شمار مدارس باشکوه و ديدني شهر مقدس مشهد است.
مدرسهي علميهي عباسقلي خان
اين مدرسه در سال 1077 ق توسط عباسقلي خان شاملو بيگلربيگي زمان شاه سليمان صفوي احداث و وقف طلاب علوم ديني شده است. مدرسه موقوفات بسيار زيادي در ايران و افغانستان داشته است.
عباسقلي خان در محرم 1078 رقبات بسيار زيادي را در شهرهاي مشهد، تربت جام، باخرز، هرات، بادغيس و
فراه وقف مدرسه ميکند. در حال حاضر ادارهي اوقاف مسؤوليت موقوفات آن را بر عهده دارد. رقبات موقوفهي عباسقلي خان بالغ بر هفتاد مزرعه، کاروانسرا، تيمچه و دکان بوده است(15).که متأسفانه در سال 1330 به يک کاروانسرا با درآمد سالانه 340 تومان، 30 باب مغازه با درآمد 345 تومان، يک حمام با درآمد 115 تومان و مزرعهي چاه نو و باغ حسن خان با 52 تومان و 9 خروار غله کاهش يافته است(16). و باقي موقوفات از تصرف وقف خارج شده است. در حال حاضر از آن همه موقوفات تنها يک مزرعه به نام ياقوتي در تربت جام و مقداري زمين باقي مانده است(17). آنچه مهم است نقش مهم وقف در احيا و ادامهي حيات اين مدرسه پس از چهار صد سال است.
پی نوشت:
1- سفرنامهي شاردن، مترجم اقبال يغمايي، انتشارات توس، تهران، 1374، ص 938.
2- شيباني، عبدالرضا، سيماي وقف در خراسان، انتشارات سگال، مشهد، 1377، ص 10.
3- براساس وقفنامهي موجود در ادارهي اوقاف.
4- صورت موقوفات ارض اقدس، ص 19.
5- مشکوتي، نصرت الله، فهرست بناهاي تاريخي، انتشارات سازمان ملي، تهران 1349، ص 104.
6- جرادي، آسيه، معماري ايران، انتشارات مجرد، 1363، ص 440.
7- خراساني، محمد، يادگار طوس، چاپخانه خراسان، بيتا، ص 36.
8- خراساني، ملا هاشم، منتخب التواريخ، بيتا، ص 57.
9- صورت موقوفات ارض اقدس، کتابچهي موقوفات ملک، شمارهي 6171، ص 68.
10- خامنهاي، سيد علي، گزارش از سابقهي تاريخي و اوضاع کنوني حوزهي علميهي مشهد، کنگرهي جهاني حضرت رضا، مشهد، 1365، ص 92.
11- صنيعالدوله، مطلع الشمس، ج 2، ص 700.
12- ميرزا محمد باقر رضوي، شجره طيبه، به اهتمام سيد محمد تقي مدرس رضوي، تهران 1352، ص 231.
13- مولوي، عبدالحميد، «مدرسهي نواب مشهد»، نامهي آستان قدس، شمارهي 4، دورهي 6، سال 1344، ص 49.
14- صورت موقوفات ارض اقدس، کتابچهي موقوفات ملک، شمارهي 6171، ص 12.
15- وقفنامهي مدرسهي عباسقلي خان.
16- صورت موقوفات ارض اقدس، کتابچهي موقوفات ملک، شمارهي 6171، ص 14.
17- شيباني، عبدالرضا، سيماي وقف در خراسان، انتشارات سنگال، مشهد 1380، ص 13.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
.jpg "غیرت چیست؟ اقسام غیرت کدامند؟ علل بی غیرتی چیست؟")
