عالم رباني حاج ملا عبدالوهاب قزويني
نويسنده: سيد محمد دبير سياقي
اولين متولي موقوفات مسجدالنبي قزوين
آنچه جز مجموع مطالب کتاب و منضمّات آن ذهن مرا مشغول ساخت، اين انديشه بود که دريافتم شيراز را که شهر شاعران و شهر سعدي و حافظ يا شهر گل و بلبل نام نهادهاند، ميتوان شهر انجمنهاي ادبي نيز ناميد و از همين ديد شهرهاي ديگر ايران را با خصوصيتي جز آنچه متداول و بر سر زبانهاست مورد توجه قرار داد؛ مثلاً يزد را گذشته از شهر بادگيرها، شهر قناتها نيز گفت، چه مردم کوشا و دلسوز آن در جاريساختنِ آبهاي زيرزميني از دوردستها برايِ سيرابساختنِ مزارع و باغات رنج بسيار کشيدهاند. يا اصفهان را گذشته از داشتنِ عنوانِ دارالسلطنه، شهرِ شاهکارهايِ معماري و پُلسازي و کاشيکاريِ بينظير لقب داد، و به همين ترتيب برايِ شهرهايِ ديگر خصوصيات ديگر جز آنچه در افواه است يافت. در اين توجه به زادگاه خود قزوين رسيدم و متوجه گشتم که آنجا را نيز به جز دارالسلطنهگفتن و «بابُ الجَنّه» ناميدن يا شهرِ محصور ميانِ باغهاي وسيعِ پسته و انگور و بادام و زردآلودانستن، شهر عالمانِ ديني و حافظانِ سُنَن و آدابِ ملّي و قومي نيز توان گفت؛ زيرا به شهادتِ مورخان و خاطرهنويسان و سيّاحان و اربابِ تذکره، از خصوصيّات اين شهر يکي هم کثرتِ علما و فضلا و
دانشمندان و اربابِ حرفت و صنعت و حافظانِ سنتهاست که از اينجا برخاستهاند و در ميانشان ناموراني با آثار پُرارج و مؤثر در تربيت و هدايتِ اجتماع کم نبوده است. با نگاهي به کتاب المآثر والآثار اعتمادالسلطنه و مجلّد دوم کتاب مينودر مرحوم گلريز و کتابهاي رجال و غيره بر صحّت اين مدّعا ميتوان دليل آورد. حمداللّه مستوفي در تاريخ گزيده مينويسد: «ديانتِ اهلِ قزوين در مرتبه اعلي بود و اکثر آن قوم لقمه بيشبهه خوردندي و مُستجابالدَّعوه بودندي و بدين مناسبت هيچ حاکم برايشان تطاول نتوانستي کرد.» (1).
اين خصوصيت را مرهونِ دو امر بايد دانست؛ يکي استعداد ذاتيِ افراد و درستيِ اعتقاد که ريشه در تربيتِ خانوادگي و پايبنديِ خانواده به حفظِ اصول دارد و ديگر مراقبتهاي دقيق و تعاليم مفيد علما و دانايانِ ديني؛ تا کسي از جادّه مستقيم خِرَد و معتقداتِ درست دور نيفتد. بسياري عالمان و کثرتِ فقيهان اين شهر در طولِ قرون، خود حجّتي است بر اهليّتِ مردم و تعليمپذيريِ آنان و توجه به مقامِ علم و عمل. حمداللّه مستوفي هم در اين خصوص مينويسد:
علماء قزوين بيشتر صاحبِ علوم تفسير و حديث و فقه بودهاند و در طاعت و عبادت درجاتِ عالي داشته و در علومي که دين را از آن خللي باشد شروع کمتر نموده و در کارِ دين و تقويتِ مذهبِ خود به غايت صُلب بوده و اکابر آنجا مرتبه و جاه و عظيم يافتهاند و بعضي به وزارت رسيده (2)
و درباره سادات که آنان را شريفترين قبايلِ جهان ميداند نوشته است:
سادات قزوين به زُهد و ورع و تقوا و علم و ادب و قطع طمع مُتحلّي بودند و درويش و توانگر ايشان از طمع به ديگران مُحترز باشند و رسمِ سؤال در ميانِ ايشان نيست و از کسبِ خود خورند و ساداتِ بزرگ مستجابالدّعوه در ايشان بودهاند چون... (3).
در مجموعه يادداشتهاي ارزنده شادروان قهرمان ميرزا عينالسلطنه فرزند شاهزاده عِزّالدوله فرزند محمدشاه قاجار نامهاي به خط محمدشاه ضبط است که به يکي از روحانيان قزوين نوشته شده است که گويايِ درجه احترام مقام عالي مملکتي به علما و مجتهدان اين شهر است. عکس نامه مذکور را که مُهر شاه با سجعِ «طراز افسرِ شاهيمحمد» بر پشت آن زده شده است و به لطف آقاي مسعود سالور فرزند مرحوم عين السلطنه در اختيار اينجانب قرار گرفت. در همين صفحه ملاحظه ميفرماييد.
سخـن درباره ناموران قزوين در علوم و فنونِ نيازمند تدوينِ کتابهاست و از آنان هستند کساني که کار و کردار و آثارشان در حدّ کتابي مستقل تواند بود. اينجا دامنه بحث را با شرح زندگاني و آثار يکي از اين فرزانه مردانِ نيکانديش که بلندمقاميش ثبت کتابها و آثار خيرش هنوز برجاست فراميچينيم:
عالمي که بيانِ احوال او و نشاندادنِ يادگارهايِ خير او موضوعِ سخن ماست، مجتهد عاليمقام حاج ملاّعبدالوهابِ شريفِ قزويني اعلياللّه مقامه است، اولين متولّي مسجدالنبي (مسجد سلطاني) قزوين از جانب فتحعليشاه و از بزرگانِ علماي شيعه در قرن سيزدهم هجري.
بناي مسجدالنّبي به حکايتِ کتيبههاي موجود از فتحعليشاه قاجار (1212 تا 1250هـ.) است و در سالهاي 1220 و 1221 هجـري انجـام گرفته است. (4)اما به نوشته شاردَن ـ جهانگرد فرانسوي که در زمانِ شاهسليمان صفوي (1077 تا 1105هـ.) دوبار به ايران آمده است ـ اين مسجد را در همين محل شاهاسماعيل صفوي (915 تا 930هـ.) بنياد نهاده و فرزندش شاهطهماسب اول (930 تا 970هـ.) به پايان رسانده است. (5) در جمع ميانِ نوشته شاردن با مندرجات و تاريخِ کتيبهها ميتوان احتمال داد که بناي صفوي به عللي بعدها رو به ويراني نهاده و شاه قاجار به بازسازي و تکميل آن مُبادرت ورزيده است. اينکه گفتهاند توليتِ مسجد را محمدشاه قاجار (1250 تا 1264هـ.) هنگامي که با تشريفاتي به قزوين وارد شده و در اجتماعي که در همين مسجد تشکيل يافته به مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب، که از مجتهدانِ بزرگ زمان بوده واگذار و عصائي با يک رشته تسبيح مرواريد به ايشان اِهدا کرده است نه فتحعليشاه، قولي است که در نوشته يکي از افراد خاندانِ شفائي (نواده صاحب ترجمه) ديدهام و محتاجِ تأييد است؛ خاصه که توليتِ ديگري از جانب فتحعليشاه درباره قناتِ شاهطهماسبي و حاجرضائي و اراضي دهِ اَک (در شمال غربي شهر و شمال دِه حسينآباد) طي فرماني که عکس آن را ملاحظه ميفرمائيد در محرم سال 1247 هجري به ايشان داده شده است، بنابراين ممکن است، عمل محمدشاه تنفيذي باشد در حکم توليتِ نيايِ خود فتحعليشاه.
در کتاب گرانقدر مينودر تأليف مرحوم گلريز، درباره مسجدالنبي شرح جامعي با عکسهاي جالب توجه آمده است و کتيبههاي متعدد آن نقل گرديده (6)، اما مؤلف مرحوم در تصحيح تاريخ بناي مسجد از 1220 و 1221 به 1201 هجري دچار اشتباه شده است، زيرا فتحعليشاه در 1201 سلطنت نداشته است. آغاز پادشاهي او 1212 هجري است و نيز در نقل متن کتيبهها (يا به هنگام چاپ آنها) اشتباهاتي رخ داده است که بايد با مراجعه مجدّد به خود کتيبهها و نيز به متن آيات منقول از قرآن
کريم و روايات اصلاح شود.
باري شرح احوال و آثار خير و تأليفاتِ اين عالم جليل و فقيه نبيه را در کتابهايي چون طبقات اَعلام الشيعه، کرامُ البرره (7) از شيخ آقابزرگ طهراني و الذريعه هم او (ذيل نام تأليفات وي) و مکارم الآثار (8) از معلم حبيبآبادي فوائدٌ الرَّضَويه (9) و معجم رجال الفکر والاَ(11) از مرحوم گلريز و قصص العلماء (12) از ميرزا محمد تنکابني و برگي از تاريخ قزوين (13) از مدرسي طباطبائي و غيره ميتوان ديد که لُبّ مطالب آنها را متعاقبا نقل خواهيم کرد:
مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب ـ رضوانُاللّه عليه ـ فرزند محمدعلي است و چون در رساله «حُجّية الاجماع» اشاره به رأي جدّ خود در مسأله اجماع کرده است و باز به قرينه اينکه نام يکي از برادرانش عبدالکريم است، لذا بهزعم مرحوم شيخ آقابزرگ طهراني (14)جدّ ايشان که از علما بوده بايد همان مولانا عبدالکريم صاحب کتاب نظمُ الغُرَر فرزند مولانا محمديحيي صاحب کتاب ترجمان اللّغات باشد.
مادرِ صاحب ترجمه دختر آيتاللّه سيدحسين قزويني مشهور به آقا ميرحسينا (متوفي به سال 1208هـ.) جدّ افراد خاندان حاج سيدجواديهاي قزوين و استاد مرحوم سيدمهدي بحرالعلوم است که در وثاقت و زُهد و علم و تقوا وحيد عصر بوده است و به سبب شرافت سيادتِ مادر است که مرحوم حاج عبدالوهاب را «شريف» گفتهاند.
اين عالم بزرگوار و مجتهد پرهيزکار و نيکوکردار سه برادر داشته است: مرحوم عليمردان مانند خود وي به تحصيل علوم ديني پرداخته، اما دو برادر ديگر مرحومان حاجرضا و حاجکريم (عبدالکريم، معروف به حاجآقا) به بازرگاني روي آوردهاند و از اولي سرايِ معروف حاجرضا در قزوين که از بناهاي معتبر است باقي مانده که دو دانگ آنجا وقف و چهار دانـگ ديگر ملـک است. مقبره معروف خاندان حاج سيدجواديها را نيز اين شخص براي جدّ مادريش مرحوم آقا ميرحسينا بنا کرده است. و از دومي حمّامي در محلّه سکّه شريحان به نام حمام حاجکريم پيافکنده شده است که هنوز برجاست.
سال تولد مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب را ذکر نکردهاند، اما با توجه به سنين تحصيلي او در ايران و در نجف اشرف و با توجه به تاريخ اجازه روايت او و نيز با ملاحظه سال درگذشت برخي از مجتهدان عاليمقام که نامبرده محضر درس ايشان را درک کرده است، بايد يکي از سالهايِ دهه آخر قرن دوازدهم هجري باشد.
فقيد سعيد بنا به نوشته مرحوم سيدابوطالب زنجاني مقدمات علوم را در قزوين همراه مرحوم ميرزا ابوالقاسم موسوي زنجاني از تلامذه مرحوم حجتالاسلام شفتي و مرحوم مولا محمدتقي برغاتي شهيد ثالث تلمّذ کرده و سپس عازم نجف اشرف گرديده و آنجا از محضر درس استاداني بلند پايگاه چون مرحوم شيخ جعفر بن شيخ خضر کاشف الغطاء معروف به شيخ اکبر (متوفي به سال 1227 يا 1228هـ.) و مرحوم سيدمحمد طباطبائي معروف به مجاهد از مشاهير علماي اماميه (متوفي به سال 1242هـ.) و مرحوم سيدمحمدمهدي بحرالعلوم، جامع معقول و منقول (متوفي به سال 1212هـ.) و مرحوم شيخ موسي فرزند شيخاکبر (متوفي به سال 1242 يا 1243هـ.) و شيخ احمد احسائي بحراني صاحب تأليفات کثيره (متوفي به سال 1241هـ.) و مرحوم سيدعبداللّه شُبَّر از بزرگان فقهايِ اماميه و از ثقات محدثين اثنيعشريه (متوفي به سال 1242هـ.) و مرحوم شريفالعلماء آمُلي مازندراني از اعاظم فقها و اصوليين اواسط قرن سيزدهم (متوفي به سال 1245هـ.) و مرحوم شيخ اسداللّه کاظمي تُستري دزفولي داماد شيخاکبر، صاحب کَشفُ القناع و مَقابِسُ الاَنوار (متوفي به سال 1234هـ.) و مرحوم سيدجواد عاملي صاحب مفتاح الکرامه از اعاظم فقهاي عصر در نجف و کربلا و کاظمين بهره جُسته و از بيش از چهل مجتهد عاليقدر روايت دارد، که از فحولِ آنان مشايخ مذکور و نيز نبيه جليل مرحوم آقاباقر بهبهاني و به استناد آنچه مرحوم سيدحسن صدر در تکمله آورده، علامه جليلالقدر ميرزا ابوالقاسم قمي صاحب قوانين و نيز به گفته ميرزا ابوطالب زنجاني موسوي در کفاية الدراية شادروان سيدعلي طباطبائي صاحب رياض و نيز علامه مفضال مرحوم سيدمحمدباقر حجتالاسلام اصفهاني است، و مرحوم موسوي زنجاني تصريح کرده است که روايت وي از صاحب رياض و از مرحوم کاشفالغطاء بدونِ واسطه است.
اين اجازات بهتمامه در مجموعهاي است که آن را مرحوم سيدجواد بن سيد زينالعابدين خونساري در 1248 هجري جمع و تدوين کرده است و شادروان شيخ آقابزرگ طهراني
صاحب طبقات اعلام الشيعه و کرامُ البَرَرة، نسخه آن را در کتابخانه مرحوم سيد محمد محيط طباطبائي در تهران ديده است. تاريخ اجازه مرحوم سيدجواد عاملي چنانکه مرحوم آقا سيدمحسن امين در آخر کتاب «مَتاجر» از مفتاح الکرامة تذکر دادهاند ربيعالاول سال 1225 هجري است. اما تاريخ اجازهاي که مرحوم سيد محمدباقر حجت الاسلام اصفهاني داده چهارم شعبان 1254 هجري ميباشد که مربوط است به پس از رسيدن صاحب ترجمه به مرتبه اجتهاد و يافتنِ درجاتِ علمي رفيع و سالهاي اخير عمر شريفش. ايشان پس از ذکرِ عبارتِ «مَنَّ اللّه تَعالي عَلي اهالي قزوين» (منّت نهاد خداي بلند و بزرگمرتبه بر مردم قزوين) از وي با صفاتِ عالمِ عاملِ فاضل کامل بارعِ باذل، جامع فنون فضائل، حائز صنوف فواضل، عاصم عباداللّه از خبائث و رذائل، زُبدة الفقهاء العظام، عمدة العلماء الفخام... الخ ياد کرده است.
مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب پس از طي مدارج علمي و کسـب درجـات عالي روحاني به قزوين بازگشته و در سال 1230 هجري عازم زيارت بيتاللّه الحرام شده است و پس از ادايِ مراسم حج از راه درياي قُلزم به مصر رفته و در قاهره به کتـاب الصواعـق المحـرقه از ابنحجر عَسقلاني (909 تا 974هـ.) برخورده و فصل دوم آن را که در بيان فضايل مولاي متقيان امير مؤمنان عليهالسلام است، مبنايِ تأليف کتابي ساخته است که ضمن برشمردنِ تأليفات ايشان بدان اشاره خواهيم کرد.
بنابر نوشته سپهر در ناسخ التواريخ (15) در اجتماعي که مجتهدان و علماي بزرگ مانند مرحوم آقا سيدمحمد مجاهد و مرحوم حاج محمدجعفر استرآبادي و مرحوم آقا سيدنصراللّه استرآبادي و شادروان حاج سيدمحمدتقي قزويني و مرحوم سيد عزيزاللّه طالشي و نيز شادروان حاج ملاّاحمد نراقي و پسر ايشان مرحوم حاج ملاّمحمد، در سلطانيه به سال 1241 هجري در حضور فتحعليشاه قاجار در باب جهاد با روسيه داشتهاند، چون مرحوم مجاهد در قزوين به خانه مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب وارد شده بوده است، ايشان مرحوم سيد را همراهي و در آن اجتماع شرکت کردهاند.
صاحب ترجمه سفري نيز در 1260 هجري به شهر قم رفته و در اين سفر تکملهاي بر کتاب سابقالذکر خود که در بعضي از مباحثِ امامت است افزوده که بدان نيز اشاره خواهد شد.
مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب در پايان عمر به نجف اشرف مشرّف گشت و آنجا ساکن گرديد و به سال 1264 هجري درگذشت. شرح ارتحال عجيب اين عالم رباني را که تنکابني در قصص العلماء و به نقل از آن مأخذ صاحب کِرامُ البَرَرة آورده است، خواهيم آورد. آن مرحوم را در مقبره مخصوص که در قسمت تحتاني حياط بيروني منزل خود مهيا کرده بود دفن کردند در حالي که در قزوين نيز مقبرهاي براي خود و خاندانش پيشتر بنا کرده بود با سنگ قبري.
به شهادت کساني که از اين فقيه عالم سخن گفتهاند و اسناد موجود، وي رئيس علماي قزوين و مردي پارسا و مُراعيِ احکام شرع و حافظ موازينِ شريعت و آمر به معروف و ناهي از منکر بوده است و استنباط صحيح از فروع احکام داشته و در حلّ مُعضلات مسائل مرجع و ملجائي موثّق به حساب ميآمده و به نظر صائب و بينظريِ مطلقِ وي در امور از عالي و داني اعتقاد داشتهاند. واگذاري توليت مسجدالنبي و نيز توليت آب چند قنات و اراضي ده اَک از جانب سلطان وقت فتحعليشاه و تنفيذ آن از جانب سلطان بعدي محمدشاه قاجار و نيز سند شماره 73 از اسناد مربوط به آستانه حضرت شهزاده حسين (16)(فرمان فتحعليشاه به فرزند خود ـ امام ويردي ـ حاکم قزوين ـ بالاي عريضه ميرزا نعمتاللّه ناظر آستانه شهزادهحسين که مستمري او را با اطلاع حاج ملاّعبدالوهاب مجتهد به وي عايد سازد) و محضر و استشهادي که ناظر مذکور به مهر علماي قزوين و از جمله صاحب ترجمه از اين بابت در دست داشته و نيز فتوائي که به نقل تنکابني در قصصالعلماء درباره جواز بذلِ ولي مدّتِ انقطاع را، برخلاف نظر مرحوم شهيد ثالث داده و علماي قزوين جز مرحوم حاج ملاّصالح برادر شهيد ثالث و علماي ديگر بلاد متابعت از آن فتوا کردهاند، همه دليل بر جامعيّت و قدرت استنباط اوست و سزاواريش به رياستِ علماي شهر، آثار خير وي که ذکر خواهيم کرد نيز حکايت از فطرت پاک و نيکي اعتقاد و بخشندگي وي دارد.
تأليفات آن مرحوم به شرح زير است (به نقل از کرام البرره) (17)
1 ـ «رسالة في صلاة الجمعة» ـ نسخه اين رساله که خط مؤلف را در حواشي دارد منضم به مجموعه اجازات در کتابخانه مرحوم سيدمحمد محيط طباطبائي است.
2ـ «هداية المسترشدين» ـ اين رساله را که برادر و شاگردش عبدالکريم ملقب به حاج آقا استنساخ کرده است و در جماديالثانيه 1242 هجري به پايان برده، مرحوم شيخ آقابزرگ طهراني ضمن مجموعهاي از رسائل صاحب ترجمه که برخي از آنها به خط برادر ديگرش عليمردان بن محمدعلي بوده و تاريخ کتابت 1240 هجري داشته در کتابخانه شيخ قاسم محييالدين در نجف ديده است. در آغاز اين رساله گويد که او رسالهاي به فارسي و رساله ديگري به عربي نوشت در مسائل تقليد و آن را در ردّ رساله حجت الاسلام اصفهاني نگاشت، هنگامي که در رساله مرحوم اصفهاني عدمِ جوازِ تقليدِ ميّت و وجوبِ عدول به زنده را در آن تأليف ديد.
3 تا 8 ـ مجموعه ديگري از تصانيف صاحب ترجمه در کتابخانه شيخقاسم مذکور است که در آن رسائل اصولي است، از جمله: «حُجية المَظَنة في حالِ اِنسداد»؛ «عدم الحُجيَّة في حالِ الانفتاح»؛ «حُجيَّة الاِجماع»؛ «عدم اجتماع الامر والنّهي»؛ «العدالة والتَّحرَّي» و «اَصْلُ الْبَراءة». رساله آخر به خط برادرش عليمردان بن محمدعلي است با تاريخ کتابت 1240 هجري. در رساله «حُجيَّة الاجماع» راي جدّ خود را در اِجماع بيان کرده است و نشان ميدهد که جدّ ايشان چنانکه ذکر شد (ظاهرا مولانا عبدالکريم بن مولانا محمديحيي) نيز در عداد علما بوده است.
9 و 10ـ در کتابخانه عمومي امام اميرالمؤمنين (ع) مجموعهاي است که در آن دو کتاب از تأليفات مرحوم حـاج ملاّعبـدالوهاب است؛ يکي خُلاصَةُ الرّشاد در شرح حديث نبوي مشتمل بر چهل مسأله که حضرت امير (ع) از پيغـامبر اکـرم (ص) سـؤال کرده است و مؤلف هر فقره را در بـابي شـرح نموده. هر باب آن مشتمل بر فصلهاست، اما آنچه در آن مجموعه موجود است تا باب پنجم در حديث پنجم در حجّ است و کاتب در پشت نسخه، مؤلف را نيک ستوده است.
در پايان باب اول در ايمان به خداوند، همه اصول پنجگانه را درج کرده است: توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد و در باب معاد جسماني آنچه را شفاهي از آقاميرزا محمدمهدي (شهيد در سال 1218هـ.) شنيده و نيز آنچه را شيخ احمد احسائي در جواب سؤال او از معاد ذکر کرده، نقل نموده است و آن دو تن را به نيکي ستوده و بر آنان دعاي خير کرده است و از اينجا برميآيد که اين رساله را پس از سالِ درگذشت شيخ احمد احسائي (1241هـ.) تأليف کرده است.
اما کتاب دوم مندرج در آن مجموعه «شرح حديث المنزلة» است. متنِ حديث را ابنحجر عسقلاني در الصواعق المحرقه آورده و آن نخستين از احاديث چهلگانه مستخرج در فصل دوم صواعق است و چنانکه اشاره شد مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب در قاهره به کتاب صواعق برخورده و فصل دوم آن را که در بيان فضائل حضرت مولاست و در آن چهل حديث، که نخستين آن حديث المنزلة است، درج کرده و آغاز کرده است به بعضي از مباحثِ امامت: امامت چيست؛ آيا وجود امام واجب و لازم است؟ چرا واجب است؟ چگونه او امام است؟ امام چه کسي است؟ پس شروع کرده است به دلالتِ حديث بر اين نکات و دقايق و ردّ تأويلاتِ ابنحجر و در خلال تأليف گفته است که سالِ تأليفِ آن 1231 هجري است. تکملهاي هم در سفر قم (1260 هجري) بدان الحاق کرده و آنجا تصريح نموده است که آغاز تأليف 1230 هجري بوده است. نسخه هر دو کتاب به خط محمدصادقِ يزدي است و در ذيالحجه 1260 هجري در حيات مؤلف تحرير شده است.
شادروان شيخ آقابزرگ طهراني در نجف نسخهاي از کتاب المعتبر (في شرح مختصر شرايعالاسلام نجمالدين ابوالقاسم شيخ جعفر بن حسن محقق اول حلّي) را نزد سيدمحمدرضا
تبريزي ديده است که آن را صاحب ترجمه در 1241 هجري وقف کرده است.
اما ابنيه خيري که از آن مرحوم بهجاي مانده است بدين شرح است:
1ـ گذشته از مساعي جميل که در تکميل مسجدالنبي و رفع نقائص آن به حدّ امکان داشته است با امکانات خود در قطعه زميني واقع در مجاورت مسجد، شمالسراي و زير و شرق مسجد سردابي وسيع براي اقامه نماز جماعت و تشکيل مجالس روضهخواني و وعظ احداث نموده است که در تابستانها فضائي خنک دارد و در زمستانها گرم، و مدخل آن از داخل مسجد در ضلع شرقي و جنوب مدخل شرقي مسجد است.
2ـ چهـار آبانبـار در نقاط زير از بناهاي عامالمنفعه اوست:
يک ـ آبانباري مجاور سرداب و زيرزمين مورد اشاره به نام «يوسفيه» به مناسبت آنکه بنايِ آن مصادف با تولد يکي از پسرانش ـ با نام يوسف ـ شده است.
دو ـ آبانباري در غرب مسجد و در زاويه جنوب شرقي محوطه جلو سر در غربي، معروف به سر درِ زنانه بازار که بسيار وسيع و عميق و مورد استفاده اهالي محل و مخصوصا کسبه بازار بوده است و بر ديوار مجاور راه شير پلّهپلّه آن و سه شير فاصله به فاصله نصب بوده و به تدريج که سطح آب پايين ميرفته، از شير پايينتر استفاده ميشده است.
سه ـ آبانباري در جنوب شهر قزوين مقابل مُصلاّي جنوب شهر که در تابستانها براي باغبانان و آنان که در باغهاي انگور مجاور کار ميکردهاند فوقالعاده مفيد و مغتنم بوده است. (18)
چهار ـ آبانبار واقع در محلّه دارالشِفا، مجاور حسينيه و منزل آن مرحوم.
3ـ مقبره خانوادگي در بيرونِ صحنِ شمالي شهزادهحسين و در شمال شرقي آن، مشتمل بر يک مسجد و دو ايوان و راهرو و مقبرهاي کوچک در انتهايِ بنا که قسمت تحتاني آن محل دفن اموات و در نماي مقبره کتيبهاي کاشي نصب بوده است که بعدها تعدادي از خشتهاي کاشي آن افتاده است. مقبره وسيع است و با آجر ساخته شده و مسقف به طاق آجري است و با کاشي تزيين گرديده است. جز مسجد و راهرو و دو مقبره خاصه در دو طرف، بقيه وقف کساني بوده است که آنجا را براي آرامگاه خود انتخاب کنند. اين بنا فعلاً تحت اداره ميراث فرهنگي است و اوقاف، و در اراضي مقبره از طرف متولّي فعلي (آقاي دکتر محسن شفائي) چند حجره جهت مقبره احداث گرديده است که سه باب آنها به فروش رسيده و در اختيار خانوادههاي سررشتهداري و گلچين و پرهيزگار است.
کتيبه بالاي سردر به خط نستعليق و به رنگ سفيد در کاشي لاجوردي است با اين شرح: «بَـعد الحمـد والصلوة قَد وَقَفَ هذه البُقعَة الشَّريفَة وَتَوابِعها خادِمُ الشَّريعَةُ الغَرّاء وَالْمِلَّةُ الْبَيْضاء نُقاوَةُ المُجْتَهدين الاَنجاب الحاج مُلاّعَبدُالوَهّاب اَيَّدَهُ اللّه تَعالي وَاَلْحَقَهُ بِمُحمّدٍ وَآلِهِ الاَطْياب عَلي اَنْ يَکُونَ وَسَطُها مَسْجِدا تحتها مَقْبَرَة خاصَّة وَطَرَفَيْها سَکَنَا لِمَنْ اَرادَ اَنْ يَتَذَکَّرَ لِلْمُوت قَبْلَ حُلُولِ الفَوْت وَالرُّجوع اِلي الحَيِّ الَّذي لايَمُوت. ختم بالخير 1205 [ظ: 1250 هجري]. (19).
در داخل مسجد قطعه سنگي حجّاري شده به ديوار نصب است که بر رو و کناره آن عبارات و اشعار زير نقر شده است: «هذه الْمَرْقَدِ الْمُطَهَّرِ الْمُنَوَّر في (؟) العالم الفاضل النّحِرير حُجَّةالاسلام وَالمُسلمين جامِعُ الْمَعْقول وَالْمَنقُول حاوي الفُروُع وَالاُصول الوحيد في العصر مُجتَهِد الزَّماني الحاج مُلاّعَبْدُالوَهّاب. في هفتم شهر مُحرَّمُالحرام من شهور 1206 [ظ:1264]. (20).
جناب حاجي ملاّعبدالوهاب آن که مدام
بُدي معينِ ضعيفان و ملجأ فقرا
بجُست سال وفاتش خِرَد در اين مصراع
مقام کرد به جَنّات اَفْقَهُ الفقها
اگر به حکم قضا همچو لؤلؤ لالا
نهان به خاکِ نجف گشت افضل الفضلا
چه نيک خفته فرحناک در زمين جنان
کسي که بود در آفاق اَسعدُ السُّعدا
در پايان منقولات «تکمله» و «قصصالعلماء» را درباره آن مرحوم حسن ختامِ اين مقال قرار ميدهيم:
سيدحسن صدرعاملي (متوفي به سال 1354هـ.) در تکمله املالآمل آورده است که صاحب ترجمه در فقه طويل الباع و در فروع کثيرالاستحضار بود و کوشا دربرآوردنِ نيازمنديهاي مردمان، مُروّج دانش و دانشي مردان، آمر به معروف و ناهي از منکر و با نفوذ کلمه... و سپس برخي از مشايخ او را نام برده و اينکه از چهل مجتهد اجازه روايت داشته است. (21).
ميرزا محمد تنکابني در قصصالعلماء در احوال شهيد ثالث نوشته است: (22).
... شهيد ثالث کرّتا ثانيتا به زيارتِ عتباتِ عاليات مشرّف شد و از استاد عاليمقدارش آقا سيدعلي اجازه گرفت و ايران آمد و نِقاري ميان ايشان و فتحعليشاه واقع شد. پس به دارالسلطنه قزوين نزول اجلال فرمود و مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب قزويني که از علماي آن ديار است و شهره امصار و از رؤساي آن اعصار در مقام کفالت و رواجِ اشتهار شهيد ثالث از هر جهت برآمد. (23).
و از جمله مناظرات شهيد ثالث آنکه در دارالسلطنه قزوين شخصي صاحب ثروت وفات يافت و دولتِ وافر برگذاشت. وارث او منحصر به دختري کبيره بود. شخصي ديگر براي طمع در آن مال، آن دختر را ولايتا براي پسرِ صغير خود به عقد انقطاع درآورد. چون مدتي گذشت دختر به جهت کِبَر و صغرِ پسر صبر نتوانست نمود. مبلغي جزيل بذل مينمود که مدّت انقطاع او را بذل نمايند و او به ديگري ازدواج کند. شهيد ثالث فرمود که بذلِ ولي مدّتِ انقطاع را جايز نيست، بلکه لازم است که صبر نمايد تا زوج او به بلوغ برسد. آن دختر مبلغ چهارصد
تومان به مُلاّيي بذل مينمود که فتوا دهد بر جواز بذل و اجلِ متعه را. مرحوم حاجي ملاّعبدالوهاب فتوا بر جواز داد و علماي قزوين او را متابعت نمودند، مگر حاجي ملاّصالح که متابعتِ برادرش مينمود. به دفعات مجالس مناظره آراستند و علما را خواستند و با شهيد در مقام مکافحه و مجادله و مقاوله و مناظره و مشاجره و مباحثه برآمدند و علماي آن ديار قوه مقاومت و مغالبه بر شهيد ثالث نداشتند، کار به طول انجاميد، تا اينکه به علماي امصار استفتا نمودند و همه با حاجي ملاّعبدالوهاب موافقت کردند، و از مرحوم حجتالاسلام حاجي سيدمحمدباقر در اصفهان استفتا کردند، آن جناب نيز بر جواز فتوا داد.
باز تنکابني در دنبال احوال شهيد ثالث آورده است (24)
... سيد سند و مجد مُمَجَّد آقا سيدمحمد خلف آقا سيدعلي صاحب رياض بن سيدمحمدعلي طبـاطبـائي... به سفر جهاد به قزوين وارد شد. از او سؤال کردند که حاجي ملاّمحمدصالح بَرَغاني مجتهد است يا نه؟ سيد تصريح و تنصيص به اجتهاد او فرمودند و جناب حاجي ملاّمحمدصالح از تلامذه آقـاسيد محمد بوده و آخرِ آقا سيدعلي را هم درک کرده و به درس او حاضر ميشده، پس از آقا سيدمحمد پرسيدند که حاجي ملاّمحمدتقي مجتهد است يا نه؟ آن جناب فرمودند که مرد فاضلي است و تعريف و توصيف فضيلتش فرمودند، و اين سائل چنان شهرت داد که سيد تصريح بر اجتهاد شهيد ثالث نمود. چون اين خبر به حاج ملاّعبدالوهاب رسيد و سيّد سند (يعني حاج سيدمحمد مجاهد) در خانه او منزل داشتند، پس حاج ملاّعبدالوهاب آن سائل را طلبيد و او را تعزير کرد که تو چرا افترا بستهاي، او که تصريح بر اجتهاد شهيد ثالث ننموده ـ و ميان حاجي ملاّعبدالوهاب و حاجي ملاّمحمدتقي نقاري هم بود (25) ـ پس چون خبر تعزير انتشـار يافـت همهمـه آن در قزوين انتشار يافت، جناب شهيد ثالث فـرمودند کـه احترام آقا سيدمحمد آن است که پسر استاد ماست نه از جهت ديگر. بالجمله چون انکسار خاطر شهيد ثالث مشهود رأي جناب آقا سيدمحمد افتاد يک روز نهار را خانه حاجي ملاّمحمدتقي صرف نمود و اظهار التفات به او نمود و اجازه او را نوشت و در همان روز به مسجد شهيد ثالث رفت و بعد از نماز بر پلّه منبر نشست و نهايت توصيف از فضيلت او نمود و تصريح به اجتهاد او نمود و مردم را از اين قضيه اعلام فرمود...
باز مرحوم تنکابني نوشتهاند (26)
... ملاّاسماعيل ارشدِ تلامذه آخوند ملاّعلي بود و او را حواشي بر کتاب شوارق اوست و از آخوند ملاّ آقاي حکيم قزويني که او نيز از مشاهير تلامذه آخوندي ملاّعلي و با والد مؤلف کتاب (يعني تنکابني) رفيق صديق بوده، از ايشان شنيدم که گفت شيخ احمد احسائي وقتي به قزوين آمد در خانه حاجي ملاّعبدالوهاب منزل کرد و روزها در مجلس خاص درس ميگفت که هر کس مأذون در حضورِ آن مجلس نبودند. پس از حاج ملاّعبدالوهاب توسطِ رخصت در حضور آن مجلس را خواستم. حاجي به شيخ گفتند که آخوند (يعني ملاّآقا) بيگانه نيست. بعد از حضور شيخ در مسأله علم تدريس ميکرد. من در مسأله علم ايرادي بر شيخ کردم. بعد از حضور شيخ جوابي گفت که من آن جواب را چند حمل کردم.
و نيز آورده است (27)
... شيخ احمد احسائي در هر بَلَد مُطاع و مُمَجَّد و سلطان عصر مرحوم فتحعليشاه را با او نهايت خصوصيت... و به هر بلد که وارد ميشد علماء آن بَلَد نهايتِ احترام و با او نماز جماعت مينمودند، تا در دفعه آخر وارد قزوين شد و در خانه مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب اقامت فرمودند و روزها در مسجد جمعه نماز ميکردند و علماء قزوين همه
حاضر ميشدند و اقتدا مينمودند و حاجي ملاّعبدالوهاب از مريدان شيخ بود. به اعتقادم قوه غور در حقيقت اعتقادات شيخ نداشت. (28) روزي به بازديد شهيد ثالث حاج ملاّمحمدتقي رفتند. پس از طي تعارفات مرسومه، شهيد از شيخ سؤال کرد که در معاد مذهبِ شما و ملاّصدرا در معاد يکي است. شيخ گفت چنين نيست و مذهب من وَرايِ مذهب ملاّصدراست. شهيد به برادرش حاج محمدعلي گفت: برو کتاب شواهد الرّبوبيّه ملاّصدرا را از کتابخانه بياور. حاج ملاّمحمدعلي که از تلامذه شيخاحمد بود مسامحه و مسالهه و مصارحه در احضار شواهد الربوبيّه نمود. شهيد گفت: پس ميگوييد مذهب شما در معاد چيست؟ شيخ گفت: من معاد را جسم هورقليائي ميدانم... پس از آنجا برخاستند و اجتماع مبدّل به افتراق و وفاق مبدل به نفاق شد. در آن روز چون شيخ به مسجد برايِ نماز جماعت رفت، از علما کسي همراه او نرفت و در مسجدش حضور به هم نرسانيد مگر حاج ملاّعبدالوهاب. پس حاجي ملاّعبدالوهاب از شيخاحمد خواهش کرد رسالهاي در معاد و اعاده بدن عنصري تأليف نمايند تا رفع شبهه شود. شيخ رسالهاي نوشت، ثمري نبخشيد و همهمه تکفير شيخ در قزوين شيوع يافت... دعوت حاکم قزوين شاهزاده رکنالدوله علينقيميرزا و ترتيب مجلس ضيافتي از علما و شيخاحمد و شهيد ثالث براي رفع نفاق نيز به جايي نرسيد...
مرحوم تنکابني در شرح حال شيخ اکبر کاشفالغطاء استاد حاجي ملاّعبدالوهاب آورده است (29)
در وقتي از اوقات شيخ وارد قزوين شد و در خانه حاج ملاّعبدالوهاب منزل کرد. پس تجّار کاروانسراي شاه استدعا نمودند که جناب شيخ به بازديد تجّار رفته باشد. پس حاج ملاّعبدالوهاب شيخ را برداشته که به بازديد ايشان بروند. شيخ با اصحاب و علماء اطياب روانه شدند چون به بازار رسيدند تجّار کاروانسراي شاه به استقبال شيخ شتافتند. چون به کاروانسرا رسيد، در سبقتِ ورود شيخ به حُجراتِ تجّار نزاع در ميانِ تجار شد و هر کس را تمنّاي آن بود که شيخ اول به منزل او رفته باشد. پس حاج عبدالوهاب منازعه را معروض جناب شيخ داشتند. شيخ در همانجا نشست و گفت: هر که بيشتر تنخواه ميدهد شيخ اول به منزل او ميرود. پس بعضي از تجّار ظرفي را پر از درهم و دينار ساختند و به خدمت آن بزرگوار آوردند. آن جناب اول فقرا را خواست و آنوجه را در ميان ايشان تقسيم نمود و از آن پس به منزل ايشان رفت و ايشان را بازديد نمود.
ايضا در سالي که شيخ (کاشفالغطاء) به قزوين آمدند، به مسجد رفتند. مردم خواهش موعظه نمودند شيخ در مسجد در بالاي منبر رفت و فرمود که ايّهاالنّاس شما مگر شيعه نيستيد، چرا عقد انقطاع در ميان شما متداول نيست؟ پس فرمود که تقصير با علماء بَلَد است و چون حاج ملاّعبدالوهاب رئيس علماء قزوين در آن عهد بود شيخ به او خطاب فرمود که چرا دختر خود را به عقد انقطاع نميدهي تا مردم رغبت در عقد انقطاع کنند و به تو متابعت نمايند؟
در وفات حاج ملاّعبدالوهاب نوشته است:(30) (31)
مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب قزويني را وفاتي عجيب دست داد. به زيارت نجف رفت و مريض شد، در زمان احتضار گفت: مرا در جنازه بگذاريد و به مرقد مطهّر حضرت امام علي عليهالسلام بريد و پس از طواف در مقابل ضريح آن حضرت بگذاريد. بر طبق نظر و دستور او را در جنازه نهادند و به حرم بردند و طواف دادند و برابر ضريح گذاشتند در همانجا وفات يافت. و او بسيار ساعي در ترويج علما و آمر به معروف و به غايت عابد بود و از چهل مجتهد اجازه داشت وليکن به نظر اين قاصر اجتهاد او محل تأمل بود، بلکه مبيِّنالعَدَم بود (32)اما رؤوس مسائل فقهيه را خوب ضبط داشت. وقتي روز عيد به ديدنِ او رفتم آن مجلس مملوّ از علما بود. سؤال کردم که حکمت در زندهبودنِ حضرت عيسي (ع) و نزول و اقتدانمودنِ او حضرت امام عصر (ع) را چيست؟ کسي جواب نگفت. پس گفتم که شايد حکمتِ لطف باشد، چه حقتعالي ميدانست که اُمّتِ حضرت عيسي (ع) اکثر خلق روي زمين ميباشند، چه هفت شمسه فرنگ از نمسه (= اُطريش) و فرانسه و انگليس و پروس بلکه روس از ملّت و امّت عيسي ميباشند و اگرچه دينِ آن حضرت را تغيير دادهاند، پس از ظهور صاحب الامر (ع) عيسي (ع) نزول ميکند «وَ اِن مِنْ اهل الکتاب الاّ ليؤمنن به قَبْلَ مَوته» و آن جناب را ميشناسند و به واسطه او به حضرت صاحبالامر ايمان ميآورند، اگر چنين نميشد انکار ميکردند و از تيغ امام عصر (ع) هلاک ميشدند. حاجي مزبور تصديق کرد و گفت شيخ احمد
[احسائي] نيز چنين گفته.
مرحوم شيخ آقابزرگ طهراني در کرام البررة از مرحوم حاج ملاعبدالوهاب و درجه علمي و تأليفات و استادان و آثار خير او به نحو مستوفا سخن گفته است که ترجمه نوشته ايشان را به تفاريق طي اين مقاله نقل کرديم. اينجا فقط بخشي را که در ردّ نظر مرحوم تنکابني درباره فقاهت صاحب ترجمه آورده است نقل ميکنيم: (33)
ميرزا محمد تنکابني در قصص العلماء (ص64 از طبع سال 1304 هجري) ذکر او به عباراتي غيرمناسبِ مقام او و با تناقضي غريب کرده است، چه او بر علم وي و عبادتِ او و استحضارش بر مسائل و ترويجش از علما ثنا گفته و سپس در ترجمتِ حالش آورده که اجتهادش نزد من غيرثابت بلکه ثابت العدم است و بر تأييد گفته خود قصهاي آورده که اگر صحيح باشد آن قصه گوياي چيزي بر اثبات ادعاي او نيست و چنان که گذشت او از چهل مجتهد از فُحول مجتهدان عصر و کبار فقهاي زمان اجازه دارد و همگي آنان او را ستودهاند و گفته که او اهليت دارد و به اجتهادش تصريح کردهاند و لذا گفته تنکابني چيزي از او کم نميکند و زياني نميرساند.
مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب پنج پسر و پنج دختر داشته است. پسران وي: آقاميرزا ابوالقاسم ملاّباشي، آقاميرزا باقر، آقاميرزا هادي، آقاميرزا محمدعلي و حاجميرزا يوسف است. مرحوم ملاّباشي و آقاميرزا باقر و حاجميرزا يوسف وصي او بودهاند. و توليّت مسجدالنّبي پس از وي به حاج ميرزا يوسف رسيده و سپس به فرزندش آقاميرزا ابوتراب متولّي و پس از وي به فرزند او مرحوم يوسفآقا و سپس به نواده مرحوم آقاميرزا باقر دکتر محسن شفاهي.
منزل مرحوم صاحب ترجمه که درِ آن به روي واردين از علما و مجتهدان و مؤمنان باز بوده در محله دارالشفاست واقع در مشرق مسجدالنّبي و مغرب خيابان پيغمبريه و فرزندان و خاندان وي نيز در همان محله اقامت داشتهاند جز مرحوم ملاّباشي که مقيم تهران بوده است. باغ دارالشفا که تا سالهاي اخير با درختان ميوهاش برجا بود در مجاورت خانههاي خاندان آن مرحوم قرار داشت. فرزندان حاج ملاّعبدالوهاب گروهي نام خانوادگي «دارالشفائي» و «شفائي» و گروهي عبدالوهّابي و فرزندان ملاّباشي به مناسبت شغل استيفاء پسر آن مرحوم، ميرزا آقاخان مستوفي «مستوفيزاده» را برگزيدهاند.
پي نوشت :
1- تاريخ گزيده، به تصحيح دکتر نوائي، ص795.
2- همان، ص798. .
3- همان، صص797 و 798.
4- مينودر، ج1، ص539 تا 548.
5- سفرنامه شاردن ترجمه عباسي، ج3 صص35 و 36 و نيز مينودر، ص539.
6- مينودر، ج1 ص539 تا 548.
7- کرام البررة، جزء دوم از قسم دو؛ طبقات اعلام الشيعه، ص809 تا 813.
8- مکارم الآثار، 5/ ص1736 تا 1741.
9- فوائد الرضويه، ص261.
10- ـ معجم رجال الفکر والادب ص348.
11-دَب في النجف (10) از محمدهادي اميني و مينودر مينودر، ج1 ص345، 467، 471، 635، 681، 682.
12- قصص العلماء، چاپ اسلاميه، تهران، ص90 و 93، 113 و 194.
13- برگي از تاريخ قزوين، ص104، 283 و 300.
14- کرام البررة، ص2811.
15- ناسخ التواريخ، بخش قاجاريه، به اهتمام قائممقامي، تهران 1337 شمسي، ص215 و 216.
16- منقول در کتاب برگي از تاريخ قزوين، ص283 و عکس فرمان و محضر در پايان کتاب، و نيز سند شماره 84 در همان کتاب.
17- کرام البررة، ص810 تا 812. .
18- در محوطه شمال ديوار مصلا روز پنجاهم هر سال (20 ارديبهشت) مردم شهر اجتماع ميکردهاند، گاه براي استمطار و بارانخواهي و گاه طبق سنتي قديم براي گردش. اين مصلا هنگام احداث خطآهن از ميان رفت و احتمالاً آبانبار مورد اشاره هم از ميان رفته باشد. .
19- چون نام مرحوم با کلمه حاج آمده و ايشان در سال 1230 هجري به حج رفتهاند بنابراين سالهاي 1205 و 1206 درست نميتواند باشد.
20- چون نام مرحوم با کلمه حاج آمده و ايشان در سال 1230 هجري به حج رفتهاند بنابراين سالهاي 1205 و 1206 درست نميتواند باشد.
21- کرام البررة، ص810.
22- قصص العلماء، چاپ اسلاميه، ص22 و 23.
23- مرحوم حاج ملاّعبدالوهاب با خانواده برغانيها وصلت نيز کرده، دختر حاج ملاّصالح برادر شهيد ثالث مرضيهخانم را به عقد ازدواج آميرزا محمدعلي پسر خود ـ درآورده است.
24- قصص العلماء ص24. .
25- اين نقار ظاهرا منبعث از رفتار شهيد ثالث با شيخ احمد احسائي بوده است که نقل خواهد شد.
26- قصص العلماء ص35 و 42. .
27- قصص العلماء ص35 و 42. .
28- از اين جمله و يکي دو جمله ديگر استنباط ميشود که نظر مرحوم تنکابني با صاحب ترجمه گاه از حد انصاف فراتر است و به همين مناسبت مرحوم شيخ آقابزرگ موردي را مطرح و رد کرده است که بدان اشاره خواهد شد.
29- قصص العلماء، ص194. .
30- همان، ص190. .
31- همان، ص93. .
32- رجوع شود به پاسخ شيخ آقابزرگ طهراني به اين نظر در دنبال همين شرح.
33- کرام البررة، ص810. .
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
