وقفنامه مدرسه آقا کمال خازن در اصفهان

مورخ 1114 ه. ق بخط عبدالرحیم جزائری
در بیست و دوم ما شعبان یکهزار و صدو ده هجری قمری برابر با 1966 میلادی، مدرسه‏ی علمیه‏ی ادر اصفهان برای طلاب علوم دینی، توسط آقا کمال خازن، مؤتمن السلطنه که صاحب جمع خطانه و ریش سفید حرم سلطان حسین صفوی (1105 - 1135 ه.ق مطابق 1694 -1722 م) بود،

ساخته شد، و بانی آن برای اداره امور این مدرسه، قسمتی از املاک خود را وقف این مدرسه کرد. مدرسه‏ی مزبور بعدها از بین می‏رود و در سال 1290 ه. ق گویا مصالح آن را در ساختن مسجد رحیم خان در اصفهان به کار می‏برند.

از جمله مصالحی که از مدرسه آقا کمال خازن به مسجد رحیم خان انتقال یافته است چند قطعه کتیبه سنگی است که هنوز موجود می‏باشد (عکس نمونه آن را به ضمیمه ملاحظ فرمایند) زدر ماه صفر المظفر سال 1114 ه. ق همین آقا کمال خازن، بخشی دیگر از اموال خود را قوف می‏کند،

به این شرح:
1. قریه‏ی کمال آباد برخوار یک رشته قنات دارد بالتمام
2. مزرعه‏ی معروف به مزرعه‏ی اشرف آباد برخوار، که پنج رشته قنات دارد بالتمام.
4. خان آقا نور، واقع در شارع مورچه خورت، احداثی عالیجاه، واقف بالتمام.
تولیت: تولیت این موقوفات، دائما با شهریاری از سلسله‏ی صفویه.

نظارت: مادام الحیاة با خود واقف و بعد از ارتحال به محمود بیک جبادارباشی و بعد از او با محمد ابراهیم بیک یوز باشی و بعد از او، هر کس که به منصب یوزباشی باشد.تصدی: تصدی املاک را به حاجی کبیر تاجر اصفانی و حاجی مهدی خانه بیک قرارداد.

مصرف، پس از وضع مخارج لازمه، تعمیر و روشنایی و بوریای مسجد و حمام قریه‏ی کمال آباد و اشرف آباد و خیر آباد. سه تومان تبریزی به خادم و مؤذن.

بیست تومان تبریزی صرف وجوه بر و دویست خاتم قرآن در سال به این نحو، ماه رجب سی ختم قرآن. ماه شعبان اصفهان به حمامی قریه مزبور که حمام را تمیز نگه دارد. مبلغ هفت تومان تبریزی به معلمی که در آن روستا به تعلیم و تربیت وامور دینی مردم بپردازد.... و بقیه به مصرف مدرسه‏ی آقا کمال خازن برسد.

این وقفنامه ممهور به مهر و سجل سلطان حسین صفوی و واقف و جمعی از علمای برجسته‏ی عصر می‏باشد و در ذیحجه سال 1130 ه. ق، ثبت دفاتر خلود گردیده است.

1. مهر بیضی شکل با سجع: «یا من له العزة و الجمال» از آقا جمال خوانساری متوفی 1121 یا 1125 ه. ق، عالم بزرگ و حکیم برجسته و متکلم محقق وفقیه اصولی و مرجع اعیان علمای عصر.

2. مهر بیضی شکل با سجع: «عبده محمد صالح» از میر محمد صالح شیخ الاسلام اصفهان متوفی قبل از سال 1135 ه ق، که به قول حزین لاهیجی: «حاوی علومشرعیه و روزگاری به عزت داشت، قبل از آن سانحه در گذشت و چند کس از اولادش به جوهر فضل آراسته، با من مودت داشتند و قریب به حال تحریر در گذشتند.

3. مهر بیضی شکل نیسة درشت از صدر خاصه که به امور خالصه‏ی سلطنتی اختصاص داشته و همان واقف است آقا کمال خازن.

4. مهر چهار گوشه با سجع: «عبد الله محمد جعفر» از ملا محمد جعفر پسر ملا محمد باقر خراسانی که عباس اقبال، وی را جزو علمایی دانسته که در روز افتتححا مدرسه‏ی چهار باغ حضور داشته است (یادگار 573 /3) و...

اما این وقفنامه، به خط ثلث زیبا نگاشته شده است، بنا به نوشته‏ی آقا فضائلی: خوشنویسی در دوره‏ی صفویه از درخشانترین ادوار ترقی و تکامل خطوط مخصوصا ثلث و نستعلیق و نسخ بوده است. خطاطان و هنرمندان به دربار مقامی بلند و عزت و اعتباری ارجمند داشتند و همین امر باعث ترویج انواع فنون و ظهور بسیاری از نوابغ

خط به ویژه نستعلیق نویسان و ثلث نگاران بوده است و آثارشان باقی است... پس از آن نام چند تن از خوشنویسان دوره‏ی سلطان حسین را می‏برد که از آن جمله است:

عبد الرحیم جزائری که گوید اکثر کتیبه‏های مدرسه‏ی چهار باغ اصفهان آثار اوست که به خط ثلث عالی نوشته است و کتیبه‏ی سر در این مدرسه مورخ 1122 و کتیبه‏ی مسجدی در خیابان شیخ بهائی به تاریخ 1125 همه نشان مهارت و هنرمندی اوست که در روزگار سلطان حسین به ظهور آمد. و مهدی بیانی هم به آن اشاره کرده است.

(1) با توجه به مشابهتی که میان کتیبه‏ی مدرسه آقا کمال خازن به قلم عبد الرحیم جزائری و میان خط وقفنامه‏ی این مدرسه است، (2) می‏توان احتمال داد که خط این وقفنامه هم به خامه‏ی عبد الرحیم جزائری نگاشته شده است. چون از همان پختگی و شیرینی برخوردار است
.
اکنون بازنویسی این وقفنامه از نظر خوانندگان گرامی می‏گذرد.

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الواقف علی الضمائر المطلع علی السرائر، الصلوة و السلام علی محمد صاحب المناقب و المفاخر و آله الائمة المعصومین خیر الشعائر و القائل، صلواة دائمة مستمرة الی یوم الآخر.

اما بعد بنابر تأییدات ربانی و توفیقات جناب سبحانی، علایجاه رفعت و اقبال پناه معتمد الخاقانی واقف موفق - زاد الله توفیقا و تأییدا - وقف مخلد شرعی و حبس مؤبد دینی نمود .

قربة الله الله تعالی و طلبا لمرضاته بعد از عرض به خدمت بندگان و محرمان کریاس گردون اساس ظل الهی اعلیحضرت به نحوی که شیوه‏ی غلامان و بندگان صادق العقیده است تمامی ما ده و رسد و حصص مفصله‏ی ذیل را که مرقوم می‏گردد.

1. قریه‏ی موسومه به قریه‏ی کمال آباد برخوار که یک رشته قنات دارد.
2. مزرعه‏ی معروف به مزرعه‏ی شرف آباد برخوار که پنج رشته قنات دارد.

. مزرعه‏ی موسومه به مزرعه خیرآباد که یک رشته قنات دارد.
4. خان آقا نور واقع در شارع مورچه خوار احداثی عالیجاه واقف بالتمام.

وقفا صحیحا شرعیا و تولیت و نظارت و تصدی آنها را به دستوری که در آن وقفنامچه نوشته شده و قرار تفویض و حق التولیه و حق النظاره و حق التصدی به نحوی که در آن وقفنامه‏ی فوق مکتوب گردیده مقرر نمود.

و اما کیفیت مصرف وقف، متولی در مرتبه‏ی از مراتب مزبوره، حاصل و منافع حصص مزبوره را بعد از وضع حقوق دیوانی و تنقیه‏ی قنوات و مؤنات زراعات و سایر امور که مصلحت و سبب آبادی و نما و زیادتی محصول شود و تعمیر عمارات حصص مزبوره که ساخته شده یا بعد از آن ساخته شود،

و تعمیر روشنایی مسجد و حمامی که در قریه‏ی کمال آباد ساخته شده و مسجد و حمامی که در اشرف آباد و خیر آباد ساخته شود و در وبوریایی آنها و مبلغ سه تومان تبریزی به مؤذنی که در مسجد مزبور به امرمؤذنی و خادمی قیام نماید،

و همچنین بنحو مذکور در مسجدی که در اشرف آباد و خیر آباد ساخته شود، بعد از وضع امور مزبوره ا زحاصل آنها تا خود در قید حیات باشد، هر ساله مبلغ بیست تومان تبریزی در وجوه خیرات و مبرات صرف و بعد از خود، مبلغ بیست تومان را متولی، مبلغ ده تومان را به دو نفر حافظ داده که به تلاوت کلام ملک علام در سر مزار عالیجاه سابق الالقاب واقف - طول الله عمره - مشغول و ثواب آن را به روح مشار الیه قربة نمایند.

و مبلغ سه تومان را به فراش سر مزار مشار الیه و مبلغ هفت تومان بقیه را صرف روشنایی و بخور مزار عالیجاه معزی الیه نمایند، و اگر نحوی شود که فراش و روشنایی هر دو یا یکی میسر نشود

نصیب آنها را حافظی اضافه و صرف نمایند به نحوی که رأی متولی و ناظر اقتضا کند و مقدار چهار صد من گندم به وزن سابق اصفهان به جهت حمامی قریه‏ی مذکور که حمام مزبور را پاکیزه نگاه دادرد تعیین نمایند،

و همچنین مثل آن، جهت حمامی که در اشرف آباد و خیر آباد ساخته شود مقررنمود. و چون اهل قریه‏ی مزبور احتیاج به طالب علمی دارند که قدری علم فقه داند که اجرای عقود شرعیه و تعلیم امور واجبه و تعلیم اطفال ایشان نماید

و در تغسیل و تکفین اموات مطلع باشد، به جهت او مبلغ هفت تومان تعیین و مقرر نمود که طالب علمی که این امور از او متمشی شود، متولی به اطلاع عالم و ناظر، تعیین نماید،

و همچنین در اشرف آباد و خیر آباد. و مبلغ بیست تومان مقرر نمود که در ایام عاشورا، در مدرسه‏ی مزبور، صرف تعزیه نمایند، و دو نفر خادم دیگر به جهت مدرسه‏ی مزبوره تعیین و تتمه حاصل و منافع را مقرر نمود

که با آن چه سابق بر این، وقف نموده، هر هجره‏ی از حجرات مدرسه‏ی مزبوره، یمی یکصدر دینار و رئیس را دویست دینار بدهند، و حق التدریس به ضمیه‏ی آن که سابق بوده تا بیست تومان داده شود و آنچه باقی بماند،

منوط رأی شریف متولی و عالم و ناظر، صرف مرمت و تعمیرات مدرسه و تجدید فرش وظیفه‏ی طلبه و سکنه‏ی روستای آن جا به هر نحوی که رأی رزین مشارالیهم قرار گیرد به عمل آورند، خواه به کل آن وجوه مصلحت دانند، و خواه به بعض. و اگر چنانکه ناظر و متولی و عالم مصلحت دانند که وجه باقی، مخوص تعمیرات و تجدید فرش و روشنایی متوضاها و راهروها و پلکانها و قیمت دلو و ریسمان و چرخ مدرسه، مختارند.

بصیغه‏ی شرعیه و بالعربیة الفصیحه، تلقی و تلفظ نمود، و از ید ملکیت اخراج کرد و به تصرف وقف داد، فمن بدله بع ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم، و کان ذلک فی شهر صفر المظفر من شهور سنة اربع و عشرة مائة بعد الف من الهجرة النبویه علیه افضل الصلوة و السلام و التحیة و الحمد لله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا و صلی الله علی سیدنا محمد و آلیه الطیبین الطاهرین و سلم.در هامش این وقفنامه چنین آمده:

هو الحمد الله الذی تعالی و الصلوة علی سید الانبیا و آله الأطهار الاصفیاء وبعد فقد صدر الاقرار الصریح الشرعی عن عالیحضرت الواقف الموفق المؤید الفایزبالسعاداة المشار الی بعض القابه السنیة فی هذه الصحیفة الشرعیة، لازالت

کواکب اقباله لامعة فی افق العز و الکمال بجمیع ما زبر فی هذا الکتاب الصواب من المبدأ الی المآب لدی الداعی لابود الدولة القاهرة الباهرة السنیة الحسنیة الحسینیة خلد الله تعالی ابدا.
مهر عالیحضرت مجتهد الزمانی، مهر عالیحضرت مجتهد الزمانی، مهر عالیجاه اسلام پناه صدر

آقا جمال الدین محمد سلمه الله، شیخ محمد صالح دام ظله العالی، خاصه مهر بیضی شکل نسبة درشت در همین صفحه آمده:

الحمد الله المالک العز و الکمال و الصلوة علی خازن الخزائن الجلال و الجمال و آله الهداة خیر ال و بعد فقد جری الوقف المبارک علی النهج الشرعی والطریق الملی جامعا لشرایط الصحة و اللزوم کا هو مزبور و مرقوم عظم اجر

عالیجاه الوقاف المعظم و الموفق المکرم لازالت ثوابت کماله مصونة عن الوبال بالغة توفیقاته اقصی مراتب الکمال و کتب العبد الداعی لدوام الدولة القاهرة:

مهر مرحمت و غفران پناه شیخ محمد شیخ الاسلام سابق. مهر چهار گوش با سجع:

«عبد الله محمد جعفر».

و نیز آمده:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد الله رب العالمین و الصلوة و السلام علی اشرف المرسلین محمد و عترته الطاهرین و بعد فقد صدر الاعتراف عن الواقف الموفق بجمیع ما سطر فیه من اوله الی تالیه بحضور الداعی لدوام الدولة القاهرة الباهرة. شیخ علی الکربلایی.
مهر مشار الیه.

و نیز آمده:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد الله علی کل حال و الصلوة علی خازنی خزائن العلم و الحکمة محمد و آله الواقفین علی کل خیر الفائزین بکل کمال. اما بعد فقد جرت الصیغة الشرعیة المتعلقة بوقف القری و توابعها المرقومة، فاز بکمال ثوابه عالیجاه الواقف

المعظم الموفق الجلیل النبیل الحری بکل تعظیم و تبجیل دام کماله و ابد اقباله لدی الداعی لدوام الدولة القاهرة، کاشانی. مهر مرحمت پناه آقا مسیح کاشانی.

همچنین در هامش آمده است:
بعد وقوع الوقف المزبور علی النهج المسطور و قبل تحقق التصرف المعتبر فی لزومه عالیجاه واقف امنه الله تعالی من المخاوف. مصارف بیست تومان مزبور متن را چنین قرار داد که مادام حیاته وجه مزبور در وجوه خیرات و مبرات

مصروف گردد و بعد وفاته و قضاء نحبه بأمر اعلیحضرت ]در میان سطر مهر بیضی شکل با سجع: «عبده محمد صالح الحسینی»[ متولی خلد الله ملکه و متولیان هر عصر و مدخلیت عالم و ناظر آن عصر، وجه بیست تومان مزبور را هر ساله به جمعی از صلحا و اتقیاء سکنه مدرسه مزبوره که خاطر از دیانت و قراءت ایشان جمع باشد،

دهند که در تمامی سال، دویست ختم کلام ملک علام از قرار ختمی یکهزار دینار بدین موجب نموده، ثواب تلاوت را به روح عالیاه واقف موفق تبرع نمایند و بدین نهج و باین شرح صیغه شرعیه جریان یافت و بعد از جریان صیغه به شرح مزبور.

همگی موقوفات مسطوره‏ی متن که درین صحیفه مرقوم گردیده به تصرف وقف داده شد و شرائط صحت و لزوم، تحقق یافت و اکنون بنابر لزوم وقف مزبور به شرح مسطور، تغییر و تبدیل در ارکان و شرائط و قیود آن به هیچ وجه جایز و وسائغ و روا[بعد از کلمه - روا - سه مهر بیضی شکل بطور عمودی در زیر یکدیگر قرار گرفته با سجع:]

1) محمد باقر الحسینی؛ 2) محمد و العترة الطاهره شفیع الدنیا و الآخره
3) محمد سید الکونین[ نیست. فمن بدله بعد ما سمعه فانا ثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم.

دویست ختم کالام الله که در وقف مزبور قرار یافته بدین موجب است: شهر رجب المرجب سی ختم. شهر شعبان المعظم سی ختم. رمضان المبارک سی ختم، شهور تسعه بقیه‏ی سال یکصد و ده ختم.[پس از آن دو مهر آمده که فتوکپی نشده است بطور کامل.]

میان سطر 10 و 11 آمده:
صدر الاعتراف الشرعی عن عالیجاه الواقف الموفق المشار الیه بمضمون الحاشیة هذه لدی.

[ مهر بیضی شکل درشت با سجع: ]
«افوض امری الی الله عبده محمد باقر بن حسین حسینی»
در میان سطر 11 و 12 آمده:

اعترف دام توفیقه بما زبر و سطر فی الهامش ذالدی الخاطی.[مهر بیضی شکلبا سجع]. «عبده محمد الحسینی».

[در میان سطر 12 و 13 آمده]: هو اعترف الواقف االموفق دام اقباله بما اسند الیه فی هذه الحاشیة لدی القاصر محمد باقر بن اسماعیل الحسینی.[مهر بادامی شکل با سجع]محمد باقر الحسینی.
در میان سطر 13 و 14 یک مهر چهار گوش با سجع: بندگی شاه دین کمال من است.[و مهر بیضی شکل با سجع:]حسین منی و انا من حسین.[و مهر بیضی شکل با سجع:]«لا اله الله الملک الحق المبین، محمد رسول الله شفیع الدین»[و مهر بیضی نسبة درشتی با سجع]«لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده علاء الدین محد بن حسین بن علاء الدین حسین الحسینی».[و مهر بیصضی شکل دیگر با سجع:]عبده حسین الحسینی.[و در حاشیه طرف چپ ای ن سطر مهر چهار گوشه با سجع:]«المتوکل علی الله الملک الغنی عبده محمد باقر بن سید حسن الحسینی».

در میان سطر 15 و 16 نوشته:مراد بیست تومانی که قلیم شده که صرف حفاظ و فراش و روشنایی و بخور مزارشود.[مهر بیضی شکل با سجع:]«عبده محمدصالح حسینی».

در هامش آمده:
بسم الله خیر الاسماء الحمد لله و سلامه علی عباده الذین اصطفی. اما بعد فقد طلع مسیری الاقرار بقاطبة ما حوی علیه ذا الوصل الملی من رفق کمالات المخدوم المعظم اعنی عالیجاه الواقف ادام الله تعالی اقباله و زاد توفیقاته حسبما

زبرت و رقمت فی هذه النمیقة الشرعیة انا الداعی لأبود الدولة القاهرة الباره. مهر مرحمت پناه محمد.

[در آخر وققنامه مهر بیضی شکل نسبة درشتی با سجع:]«افوض امری الی الله عبده حسین الحسینی» از عالیجاه معظم له.[و نیز مهر چهار گوشه با سجع]دانند بندگی دین کمال من است[ و مهر بیضی شکل نسبة درشت با سجع: ]«لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده علاء الدین محمد بن علاء الدین حسین الحسینی».

پس از آن بطور چلیپا آمده: شرح رقم مبارک نواب اشرف اقدس ارفع همایون اعلی.

موضع
مهر مبارک نواب اشرف اقدس ارفع هایون اعلی حکم جهان مطاعش (یعنی شاه) آن که چون رفعت و معالی پناه مقرب الخاقانی حاج الحرمین الشریفین نظاما للرفعة و المعالی آقا کمال ریش سفید حرم محترم علیه عالیه و صاحب جمع خزانه عامره املاک و رقبات و مستقلات ملکیو مکتسبی خود را وقف بر روضه رضیه رضویه علی شرفها الف سلام و تحیه مطهره متبرکه سدر، مرتبه ‏ی عرض درجه، و مدرسه جدید موسومه بمدرسه سلطان حسینیه که به نیابت نواب کامیاب همایون ما ساخته، و تولیت اوقاف مزبوره را به نواب کامیاب همایون ما مفوض، و نظارت آنها را به خود متعلق ساخته بود.

و در این وقت بنا بر آن که علمای امامیه، احتیاط می‏نمایند که مادام که شرائط وقف منجز و موقوفات به تصرف وقف داده نشود، وقف، صحیح نخواهد بود. چون قبل از این، مقرب الخاقان مشار الیه را مرخصی فرمودیم که به نیابت ما، موقوفات مذکور را متوجه شود، .

در این وقت، استدعا نمود که احدی را مقرر فرمائیم. بنابراستدعای آن مقرب الخاقانی واقف و شفقت شاهانه درباره‏ی جناب افادت و افاضت پناه، حقایق و معارف آگاه، علامی فهامی، ملا محمد مؤمن، مدرس مدرسه‏ی مذکوره تولیت مزبور را در مرتبه خود و سایر مراتب به جناب علامی مشار الیه، تفویض نمودیم.

و بعد از او به اولاد علامی مشار الیه که تولیت اوقاف مذکوره را متوجه گردیده به عنوان وقفیت، مباشر امور نظم و نسق املاک و رقبات و مستقلات مزبوره گشته، حاصل آنها را به مصارفی که در شرح وقفنامچه قرار داده شده، مصروف سازد،

و در ایصان منافع و حاصل املاک و رقبات و مستقلات مقرره، ساعی بوده، اهتمام تمام بعمل آور. حسب المسطور مقرر شد آن که صدور عظام و مباشرین موقوفات و رعایا زارعین موقوفات مزبور، احدی بدون اذن علامی مشار الیه، دخل و تصرف ننمایند.

و در این باب قدغن لازم دانسته در عهده شناسند و مستوفیان رقم مطاع را در دفاتر خلود ثبت نمایند. تحریرا فی ثانی عشر ذیحجة الحرام من شهور سنه ثلاثین و مائه بعد الالف من الهجرة النبویة المصطفویة الف

الف التحیه 1130.
مهر بیضی شکل نسبة درشت با سجع «افوض امری الی الله عبده محمد باقر بن حسن حسینی». و مهر بیضی شکل نسبة درشت شاه با سجع: «لا اله الله الملک الحق المبین عبده علاء الدین محمد بن علاء الدین حسین الحسینی». پس از آن آمده، قد تشرفت بزیارة سجله الاشرف الارفع الاجل الاقدس الاعلی. سپس مهر بیضی شکل هست که سیاه شده.
 

پی نوشت:

1-احوال و آثار خوشنویسان، ج 4، ص 90.
2-به نمونه‏های عکسی
توجه فرمایید:دو نمونه ضمیمه است.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: محمود یزدی مطلق (فاضل)
*این مقاله در تاریخ 1402/4/18 بروز رسانی شده است.