وقف قنات در قاین و آثار اجتماعی، فرهنگی آن

قنات به عنوان یک پدیده فناورانه‏ی فرهنگی سهم مهمی در عمران و آبادی مناطق خشک و نیمه خشک داشته است. این فناوری که حاصل اندیشه و تفکر نیاکان و پیشینیان ماست، و منطبق با شرایط زیست محیطی و جغرافیایی ایران طراحی شده است.

تا دهه‏ی 1960 بخش اعظم مناطق داخلی ایران به وسیله‏ی قنات آبیاری می‏شدند و عمده‏ی آب مناطق از منابع زیرزمینی تأمین می‏شد (1).

قنات‏ها علاوه بر کارکرد اولیه‏شان که تأمین آب شرب و کشاورزی بوده به مرور زمان دارای کارکردهای متنوعی شده که یکی از این کارکردها اشاعه‏ی فرهنگ وقف در قنوات است که آثار اجتماعی، فرهنگی مثبتی را برای جامعه به همراه داشته است.

در این مقاله به بررسی وقف و آثار اجتماعی، فرهنگی آن در شهر قاین پرداخته می‏شود. مطالعه‏ی ما به روش میدانی و اسنادی با تکیه بر متون وقف‏نامه‏های موجود به صورت موردی درباره‏ی قنات‏های شهر قاین صورت گرفته است.
 

روش تحقیق

روش تحقیق اتخاذ شده ترکیبی از روش میدانی و اسنادی است که عمدتا از روش اسنادی با تکیه بر بازخوانی متون وقف‏نامه‏ها که از معتبرترین منابع تحقیق به شمار می‏آیند، صورت گرفته است.


ابتدا جهت مشخص شدن میزان وقف در قنات‏های شهرستان قاین حدود 300 وقف‏نامه بازخوانی شد و از بین آن‏ها 69 وقف‏نامه که مربوط به قنوات شهر قاین بوده، مشخص و مجددا بازخوانی و تلخیص شده است.

مواردی از قبیل میزان آب وقفی و موارد مصرف وقف از هر کدام از وقف‏نامه‏ ها نیز استخراج و در نهایت بر اساس نوع مصرف درآمد حاصله از این موقوفات مورد بررسی دقیق‏تر قرار گرفته و آثار اجتماعی، فرهنگی آن بر جامعه مطالعه شده است.
 

وقف قنات و آثار اجتماعی فرهنگی

یکی از مهم‏ترین موارد مصرف موقوفات تعزیه‏داری ائمه و به خصوص تعزیه‏ی اباعبدالله الحسین (ع) است، به طوری که از مجموع 306 وقف‏نامه‏ی بررسی شده در قاین 167 وقف‏نامه یعنی در حدود 54 درصد تمام یا بخشی از موقوفات آن به تعزیه‏داری آن امام همام اختصاص دارد که خود نشان دهنده‏ی اهمیت جریان عاشورای حسینی است درآمد این موقوفات در جهت هدف مهم حضرت سیدالشهدا یعنی امر به معروف و نهی از منکر به مصرف می‏رسد.

پدیده‏ی وقف و مدیریت نظارت شده‏ی آن در رشد فرهنگی شهر تأثیر بسیاری دارد و به جرأت می‏توان ادعا کرد که یکی از دلایل عمده‏ی رونق محافل مذهبی و حفظ روحیه‏ی دینی - مذهبی در بین مردم این شهر همین موقوفات بوده است.

بررسی متون وقف‏نامه‏ های مربوط به قنوات شهر قاین نشان می‏دهد که حدود 40 نفر از واقفان سهامی از قنوات را وقف تعزیه‏داری سیدالشهدا کرده‏اند در برخی از این تعزیه‏داری‏ها دادن ولیمه و مهمانی به مستمعان عزاداران نیز قید شده است.

در حقیقت به کمک همین منابع اقتصادی محافل مذهبی و مجالس وعظ در دو ماه محرم و صفر در شهر قاین رونق خاصی دارد. برگزاری این قبیل محافل و مجالس علاوه بر ثواب اخروی در ارتقای سطح فرهنگی، حفظ و تقویت روحیه‏ی مذهبی تأثیر زیادی دارد.
 

وقف قنات جهت افطار روزه‏داران

یکی از کارکردهای مهم وقف تقویت فرهنگ مذهبی در بین مسلمانان است. این کارکردها به طرق و روش‏های گوناگون توسط واقفان در نظر گرفته شده که یکی از مصادیق آن کمک به فقرا و نیازمندان است.

واقفان با توجه به این مسأله‏ی مذهبی که افطار روزه‏داران علاوه بر اجر پاداش اخروی در کمک و دستگیری فقرا می‏تواند مؤثر باشد اقدام به این عمل خیر کرده‏ اند و این مسأله را نیز مدنظر داشته‏اند که افطاری دادن به فقرا را مقدم بدانند.

به عنوان مثال در بخشی از وقف‏نامه‏ ی غلامحسین نوروزنژاد که مجری المیاه دو بل آب از قنات جاریه‏ی فرخ‏آباد قاین را به انضمام دو قطعه زمین بر افطاری لیالی قدر ماه مبارک رمضان وقف کرده آمده است «که در هر شب از لیالی مذکوره چند نفر از روزه‏داران ظاهرالصلاح دعوت به افطاری نموده، فقرا و مستمندان را بر اغنیا و ثروتمندان ترجیح دهند.»
 

وقف قنات، تامین اجتماعی و کاهش فقر

فقر یکی از موانع عمده‏ی پیشرفت و سعادت انسان است و مانعی است در به فعلیت رسیدن قوه‏ها و استعدادهایی که خداوند متعال برای رسیدن انسان به کمال (که غرض آفرینش بوده است) به او داده است وقف می‏تواند در این زمینه به طور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف کند و در جهت محو فقر و تأمین حقوق اجتماعی انسان گام بردارد(2).

مطالعه‏ی اجمالی تاریخ وقف این حقیقت را روشن می‏کند که نخستین انگیزه‏های واقفان برای مبادرت به وقف، نابودی فقر و محرومیت از جامعه‏ی مسلمین بوده است و همان طور که در کتاب مغازی واقدی آمده است، نخستین صدقه‏ی موقوفه در اسلام زمین‏های مخیرق است، که مخیرق آن‏ها را با وصیت در اختیار پیامبر (ص) گذاشت و پیامبر (ص) آن‏ها را وقف کرد(3).

بررسی متون وقف‏نامه‏ها به خوبی روشن می‏سازد که مسلمین با استفاده از این سیستم حسنه در پی «عدالت اجتماعی» به معنی واقعی در جامعه بوده ‏اند.

به عنوان نمونه در وقف‏نامه‏ ی حاجی محمد حسین بیک که در سنه‏ی 1339 ه.ق واقف تمامی مایملک خود را از املاکات، منازل، نقود، جواهرات، اسباب و اثاث، اجناس، و انعام وقف کرده، مصارف متعدد و جالب توجهی را در جهت تعدیل فقر و عدالت اجتماعی مدنظر قرار داده است که در این جا به برخی از این مصارف اشاره می ‏شود:

1. حمل نعش واقف به ارض اقدس و دفن در جوار بارگاه امام رضا (ع)؛
2. اجرت دو نفر قاری جهت تلاوت قرآن و تأمین روشنایی مقبره؛
3. اعطای پانصد تومان جهت خمس، زکات، و رد مظالم به مستحقین؛

4. ساخت مسجد در خود بلده‏ی بیرجند از آجر و پنج خروار گندم به جهت امام جماعت مسجد مزبور و پنجاه من گندم جهت خادم به ضمیمه‏ی روغن سوز همه ساله می‏داده باشند؛
5. ساخت رباط و حوض‏انبار و وقف دو فنجان آب جهت تأمین روشنایی حوض؛

6. همه ساله ده نفر جوان از سلسله‏ی جلیله‏ی سادات که غریب باشند، به جهت دامادی هر یک بیست تومان رایج خزانه و به جهت ختنه‏ی ده طفل فقیر هر یک دو تومان رایج خزانه و به جهت تعلیم قرآن مجید به ده طفل فقیر همه ساله به معلم هر یک سه تومان می‏داده باشند؛

7. سالی سی تومان رایج خزانه برای پیراهن و زیرجامه‏ی فقرای نمازگزار متقال خریده و به پنجاه نفر در ماه دهند؛
8. به جهت مخارج پرسه‏داری در سه روز یا بیشتر هزار تومان رایج خرج نمایند که من جمله صد تومان به فقرا بدهند و به ده نفر علمدار به هر یک یک تومان و به جهت شیرینی جلوی نعش پنجاه تومان داده و نعش را در کمال عزت حمل نمایند؛

9. منزل بزرک ابتیاعی از ورثه‏ی مرحوم میر حسنخان را به انضمام بیرونی وقف نمایند؛ برای تعزیه‏داری حضرت امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین آن حضرت، علیهم‏السلام، که در تمام ماه مبارک رمضان هر شب مجلس تعزیه در آن جا منعقد شده، صد نفر از طلاب استحقاق را دعوت نموده افطار دهند و غذا نان آبگوشت درستی خواهد بود؛

10. پانزده فنجان شامل الاراضی از ملک بجد مصالح وقف شود برای امام جماعت مسجدی که ساخته شود و خادم و چراع آن مسجد و در هر سال سه شب از ماه مبارک را مدعوین سادات کرام و اعیان عظام و تجار ذوی العزة و الاحترام خواهند بود و در این سه شب عوض آبگوشت برنج طبخ شده و شام درستی داده شود؛

11. مجاری یک طاقه از قنات اسفهرود مع الاراضی و اللواحق از ملک ارثی والده مصالح و یک طاقه در کهناب قاین وقف نمایند بر رد مظالم عایدی را بر فقرای بیرجند بدهند و عایدی طاقه از کهناب قاین مع الاراضی و اللواحق به فقرای بلوک قاین و چنان چه از منافع مصالح عنه از مصارف معینه زیادتی کرد همه ساله در وجهی از وجوه بره که انفع به حال مسلمین وقت بوده صرف نماید، مگر نیم روز شامل الاراضی و اللواحق از اسفهرود که باید برای براتی و قربانی وقف شود تا همه ساله در شعبان و عید قربان و براتی صرف شود(4).

وقف‏نامه‏ی مورد بررسی تنها یک نمونه از صدها وقف‏نامه‏ای است که واقفان هر کدام به نوعی در استعانت از فقرا و رفع این معضل اجتماعی یعنی فقر املاکی را وقف نموده ‏اند.
 

وقف قنات، مساجد و بناهای عام ‏المنفعه

یکی دیگر از مصارف وقف، احداث مساجد و بناهای عام‏المنفعه، تأمین نیازها و تعمیر این بناها در طول زمان بوده است، مقایسه‏ی بناهای دارای موقوفات با بناهایی که فاقد موقوفه‏اند، در سطح شهرستان به خوبی نشان می‏دهد که بناهای دارای موقوفات در طول زمان هر چند بر اثر حوادث طبیعی دچار آسیب‏های جدی شده‏اند، باز به کمک درآمد موقوفات احیا گشته ‏اند.

نمونه‏ ی عینی آن مسجد جامع درشت بیاض است که دارای یک سهم آب وقفی از قنات دشت بیاض است و از سال 920 هجری که این بنا توسط امیر رفیع‏الدین ساخته و املاکی بر آن وقف گردیده، چندین مرتبه بر اثر زلرله تخریب و مجددا به کمک درآمد موقوفه‏ی مربوط بازسازی شده است.
 

وقف قنات و مدارس علمیه

بررسی تاریخچه‏ی وقف در اسلام نشان می‏دهد که در طول دوره‏های تاریخی واقفان متعددی املاکی را بر مدارس علوم دینی و علوم عقلی وقف کرده‏اند که به مدد برخورداری از درآمد همین موقوفات در قرون دوم تا چهارم هجری تحولات علمی مهمی در دنیای اسلام رخ داد.

مدارس مهمی هم چون مدارس نظامیه در بغداد، مدرسه‏ی بیهقیه و سعیدیه در نیشابور، مدرسه‏ی الفاضلیه در قاهره، از مدارس مهم و معتبر جهان اسلام بودند که به کمک درآمد موقوفات در ترویج فرهنگ و علوم اسلامی نقش موثری در جهان اسلام ایفا کرده ‏اند(5)

در قاین نیز حوزه‏ی علمیه‏ی جعفریه دارای سابقه‏ی نسبتا کهنی است، هر چند تاریخ دقیق احداث آن مشخص نیست، لکن به استناد متون وقف‏نامه از قرن دوازدهم یک مرکز علمی فعال بوده و سهامی از قنوات شاهیک، کهناب، جعفرآباد، اسفشاد، پهنایی، جوباریک، بزن‏آباد، و غیره بر این مدرسه، در سنه‏ی 1122 ه.ق وقف شده است (6)

علاوه بر این در طول زمان سهامی از قنوات شهر قاین و سایر نقاط بر این مدرسه وقف شده است. یکی از موقوفات مهم مدرسه‏ی جعفریه موقوفه‏ی دکتر مرتضوی است که ایشان در سال 1360 سهامی از قنوات شهر قاین را بر این مدرسه وقف کرده است.

در بخشی از این وقف‏نامه مصارف یک سهم از سه سهم کل درآمد به این نحو معین گردیده: «چون عین موقوفه بایستی همیشه دایر و آباد باشد، تعمیرات لازمه و مخارجی که برای لایروبی قنوات و نگهداری بهتر و بهره‏برداری از آن‏ها لازم باشد و پیش آمد نماید، بر باقی مصارف مقدم است.

بعد از مصارف لازمه و ضروری مذکور آن چه از عایدی و درآمد موقوفات باقی می‏ماند و به دست آید، سه سهم مساوی شود: یک سهم صرف مطلق تعزیه به هر قسم که متولی و ناظر صلاح می‏دانند، یک سهم دیگر بایستی به صورت جایزه و به منظور تشویق طلاب علوم دینیه به طلاب کوشا و ساعی در تحصیل فقه و اصول که در مدرسه‏ی جعفریه بیتوته دارند.

و در تمال سال بیش از دو ماه از مدرسه غیبت نداشته و هم چنین اساتید آن‏ها که مرتبا فقه و اصول برای آن‏ها تدریس می‏نموده، باشند، با تحقیق و تشخیص متولی و ناظر بین آن‏ها تقسیم گردد. سهم سوم باید برای خریدن کتب علمیه و تهیه و نگهداری کتب دینیه و کتابخانه‏ی مدرسه‏ی مذکور و حق کتابدار مصرف شود»(7).
 

وقف قنات و تلاوت کلام الله

تعدادی از واقفان، درآمد املاک و مستغلات وقفی را وقف بر تلاوت کلام الله مجید کرده‏اند که همه ساله افرادی صحیح‏القرائه با خواندن قرآن برای شادی روح واقف دعا کنند. این مورد مصرف وقف علاوه بر ثواب اخروی برای واقف، در ترویج فرهنگ قرآن و توسعه‏ی فرهنگ دینی در جامعه می‏تواند تأثیرگذار باشد.
 

وقف قنات و سایر مصارف خیریه

علاوه بر آن چه به طور مفصل درباره‏ی مصارف وقف قنات ذکر شد، مصارف دیگری از قبیل وقف بر اولاد، رد مظالم، وجوه بر، گرفتن صوم و خواندن صلاة برای واقف و موارد دیگر در وقف‏نامه‏های مورد بررسی وجود داشت.

به عنوان مثال در قنات شاهیک که هم اکنون از قنات‏های مهم و دایر شهر است، از مجموع 210 بل آب وقفی 62 بل وقف اولاد است که درآمد حاصل از آن بین کل اولاد و عمدتا اولاد فقیر تقسیم می‏شود. این املاک قابل فروش نیست و نیز در همین قنات 3 بل آب وقف نخل مسجد جامع، 13 بل وقف مقبره‏ی شعرا و بزرگان و یک بل وقف حوض وجود دارد(8).

از قنات ابوالخیری نیز یک سهم آن بر مقبره‏ی ابوذر جمهر که در دامنه‏ی کوه ابوذر قرار دارد، وقف است که حاصل این موقوفه صرف تعمیر این اثر باستانی می‏شود. به کمک همین منبع درآمدی و رسیدگی به این مقبره این محل به یکی از نقاط تفریحی و توریستی شهر قاین تبدیل شده و همواره محل مناسبی بر گذران اوقات فراغت ساکنان این شهر بوده است.
 

نتیجه‏ گیری و راهبرد

پژوهش حاضر که درباره‏ی میزان وقف و انواع مصارف آن در قنوات شهر قاین با تکیه بر تأثیرات اجتماعی، فرهنگی به انجام رسید، ما را به نکاتی چند رهنمون می‏گرداند:

نخست آن که به قنات تنها با دید یک فناوری و ابزار فیزیکی ننگریم، بلکه قنات را یک فناوری بدانیم که در طی اعصار و قرون تبدیل به یک فرهنگ شده و ارتباط تنگاتنگی با دیگر ساختارهای موجود در جامعه من جمله وقف داشته که همین ارتباط باعث تأثیرات مثبت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی مذهبی در سطح جامعه گردیده است.

وقف قنات توانسته بخشی از نیازهای جامعه را در عرصه‏های اقتصادی - اجتماعی در طول زمان تأمین کند؛ بنابراین تلاش وافر نسل امروزی باید در جهت حفظ این میراث کهن باشد؛ زیرا به اعتقاد ما با نابودی هر رشته قنات تنها چند میله چاه با کوره، آن از بین خواهد رفت.

هر چند قنات یک فناوری سنتی است، اما بسیاری از کارکردهای آن، که در این پژوهش به آن پرداخته شد از قبیل وقف بر مدارس علمیه، اعانت اهل علم و طلاب و دستگیری فقرا کارکردهایی هستند که در دوران مدرنیته از نیازهای اساسی این دوران به شمار می‏آیند، زیرا با گذار از سنت به مدرنیته و گسترش نظام سرمایه‏داری در جهان اختلاف طبقاتی در حال تشدید است.

سیستم قنات در مناطق خشک و نیمه خشک و از جمله در منطقه‏ی مورد مطالعه با وجود تکنیک‏های مدرن هنوز از اعتبار خاصی برخوردار است که در تلفیق با فناوری‏های مدرن و نو می‏تواند بازدهی مطلوب‏تری داشته باشد(9).

در پایان اضافه می‏شود، هر چند با ورود فناوری چاه‏های عمیق و نیمه عمیق در سطح شهرستان از سال 1325 به تدریج قنوات مهمی (از جمله 9 رشته قنات در شهر قاین) بایر شد، برای حفظ قنوات دایر، مدیریت صحیح و برنامه‏ریزی شده در جهت استفاده‏ی بهینه از این فناوری به منظور حمایت از جنبه‏های فرهنگی آن از قبیل وقف ضرورتی اجتناب‏ناپذیر است که همت تمامی مسؤولان، برنامه‏ریزان و توده‏ی مردم را می ‏طلبد.
 

پی نوشت:

1- غیور، حسنعلی، نگرشی تازه بر قنات در ایران و چگونگی توزیع آن در مناطق مختلف جغرافیایی، فصلنامه‏ی تحقیقات جغرافیایی، شماره 23، سال 1370، ص 115.
2- سلیمی‏فر، مصطفی، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی - اجتماعی آن، انتشارات بنیاد پژوهش‏های آستان قدس رضوی، سال 1370، ص 144.
3- احمد بن سلیمان، ابوسعید، مقدمه‏ای بر فرهنگ وقف، ص 140.
4- وقف‏نامه‏ی عادی حاجی محمد حسین بیک مربوط به سنه‏ی 1338 قمری به کلاسه پرونده‏ی م - 117.
5- ساعاتی، یحیی محمود، وقف و ساختار کتابخانه‏های اسلامی، ترجمه‏ی احمد امیری شادمهری، انتشارات بنیاد پژوهش‏های آستان قدس رضوی، سال 1374، صص 34-20.
6- وقف‏نامه‏ی عادی مدرسه‏ی جعفریه قاین مربوط به سنه‏ی 1122 ه.ق به کلاسه پرونده‏ی م - 34.
7- وقف‏نامه‏ی عادی دکتر سید حسن مرتضوی مربوط به سنه 1361 هجری شمسی به کلاسه پرونده‏ی س - 34.
8- شاطری، مفید، «نظام مدیریت در قنات شاهیک»، مجموعه مقالات همایش بین‏المللی قنات، جلد دوم، انتشارات شرکت سهامی آب منطقه‏ای یزد، سال 1379، ص 490.
9- بهنیا، عبدالکریم، قنات‏سازی و قنات‏داری، نشر دانشگاهی، سال 1367.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده:مفید شاطری